Wydma w Rudach

Analizowana forma została usypana w Kotlinie Sandomierskiej, w południowo- zachodniej, brzeżnej części jednego z fragmentów vistuliańskiego stożka napływowego Uszwicy (Starkel 1972). Jego powierzchnię ograniczają położone o 2,5 m niżej holo- ceńskie dna dolin Uszwi i Uszewki (ryc. 40). Wydma rozciąga się na południowym skraju wsi Rudy, w poprzek szosy z Przyborowa do Rysiów.

Długość wydmy wynosi 1200 m. Początkowo przebiega ona z zachodu na wschód, by w środkowej części zmienić kierunek na południowo-wschodni, co powoduje lekkie wygięcie formy ku północnemu wschodowi (ryc. 41 A). Z zachodu na południowy wschód wydma rozszerza się od 80 do 250 m, a jej wysokość wzrasta od 2,5 do 7,5 m.

Forma charakteryzuje się asymetrią nachyleń stoków, osiągających wartości 15° S-SW i 22° N-NE. Na obydwu końcach wydmy znajdują się piaskownie, natomiast środkową jej część przecina przekop drogowy (ryc. 41 A).

We wszystkich wymienionych odsłonięciach występują w przekroju poprzecznym wydmy dwie różnowiekowe serie piasku, rozdzielone na stoku północnym - północno- wschodnim poziomem gleby kopalnej (ryc. 41B). Seria starszego piasku posiada war­

stwowanie przekątne i klinowe. Zespoły skośnych lamin o kształtach prostych są we wszystkich trzech płaszczyznach przekroju ograniczone płaskimi, zbieżnymi po­

wierzchniami granicznymi typu deflacyjnego (por. fot. 7, 8). Taki typ warstwowania świadczy o występujących na przemian procesach depozycji osadów oraz ich ścinania, w związku ze zmianami kierunku wiatru (Mc Kee 1966). Laminy zapadają w kierunku WNW (NNE-SSW), a ich upady mieszczą się w granicach 12-23° (ryc. 41B). Piasek opisanej serii tworzą więc struktury doprądowe dwu stoków formy wałowej podłużnej, z podrzędnie rozwiniętymi strukturami zaprądowymi (Stankowski 1961, Mc Kee, Tib- bits 1964, Wojtanowicz 1972a, Twidale 1981). Płaszczyzna strukturalnej osi wału wykazuje znaczne odchylenia od pionu, świadczące o okresowym, bocznym przesu­

waniu linii grzbietowej w związku z różnicami wielkości dostawy materiału z obu stron (Urbaniak 1967). Szerokość południowo-zachodniego stoku formy wałowej w środkowym odcinku wydmy jest zredukowana o około 70 m w porównaniu z jej końcami.

Północny - północno-wschodni stok wału podłużnego okrywa 10-15 cm poziom gleby kopalnej, na której zalega seria młodszego piasku (fot. 28). Cechuje go war­

stwowanie przekątne i rynnowe z zestawami lamin o 15-20 cm miąższości i dużej rozciągłości Iateralnej. W przekroju pionowym poprzecznym laminy mają kształty tangencjalne i są ograniczone płaskimi powierzchniami granicznymi. W przekroju podłużnym i w płaszczyźnie horyzontalnej powierzchnie te przyjmują formy płaskich

Ryc. 40. Położenie wydmy w Rudach na tle głównych elementów rzeźby i utworów powierzchnio­

łuków, w górnej części stoku otwartych w kierunku zaprądowym i podnóża stoku (por.

ryc. 5, fot. 2), w dolnej - w kierunku odwrotnym (por. fot. 3, 4). Laminacja w ich ob­

rębie jest symetryczna. Są to struktury redepozycji grawitacyjnej (Sharpe 1938, Land 1964, Hyot 1966, Mc Kee 1966, Holm 1968, Mc Kee, Douglass 1971, Mc Kee, Douglass, Rittenhouse 1971, Mc Kee, Bigarella 1972, Hunter 1977, Borówka 1979), zachodzącej przy małych prędkościach wiatru (Gradziński i in. 1986). Upady warstw mieszczą się w przedziale 28-31 °. NE kierunek zapadania w serii starszego piasku, wyżej, różnicuje się w profilu podłużnym stoku (ryc. 41C) na N w jego części zachod­

niej, NE w odcinku środkowym i ENE w pobliżu wschodniego końca wydmy. Zmiany te obrazują nierównomierną prędkość przyrostu warstw piasku na stoku, największą, w jego środkowym odcinku.

Seria młodszego piasku o opisanym wyżej typie warstwowania znajduje swoją kontynuację na południowych - południowo-zachodnich stokach i w części grzbieto­

wej obu końców wydmy. W obrębie stoków osiąga ona około 2 m miąższości. Od niżej leżącego piasku różni się jedynie mniejszymi upadami lamin: 6-13°, przy podobnych do uprzednich kierunkach ich zapadania na S, SW i WSW.

Starszy piasek (14 prób), budujący wał podłużny (ryc. 42), cechuje się dominacją frakcji 0,5-0,353 mm (28,4%) i 0,75-0,5 mm (18,7%). Jego średnia średnica ziam na obu stokach jest prawie identyczna: 0,30 i 0,31 mm (0,29-0,35 mm), taka sama jak w piasku podłoża (14 prób) - 0,30 mm (0,28-0,33 mm). Piasek wydmowy w obrębie obu stoków jest umiarkowanie wysortowany: <5 = 0,67 i 0,75 (0,63-0,85), choć znacz­

nie lepiej od materiału wyjściowego S = 0,80 (0,68-1,29). Wysortowanie wzrasta wraz ze zmniejszaniem średnicy ziam, można więc sądzić, że siła transportowa wiatru ce­

chowała się dużą zmiennością. Deflacja zaczynała się (Nowaczyk 1986) przy prędko­

ściach wiatru poniżej 7 m/s. Nieco mniejsze prędkości wiatru - 6 m/s potrzebne były do zapoczątkowania transportu piasku młodszej serii wydmowej (20 prób). W jego składzie dominuje frakcja 0,5-0,353 mm (27,0%), a na stoku północnym - północno- wschodnim obok niej (30,2%) duży udział ma również materiał o średnicy 0,2-0,12 mm (14,4%). Wartości średniej średnicy ziarn i wysortowania nie zmieniają się w pro­

filu poprzecznym wydmy i wynoszą: Mz = 0,27 mm (0,25-0,31 mm), S = 0,74 (0,58- 0,90) na stoku południowym - południowo-zachodnim i Mz = 0,27 mm (0,23-0,29 mm), § = 0,73 (0,61-0,86) na stoku północnym - północno-wschodnim.

Od piasku podłoża do młodszej serii wydmowej zaznacza się stały wzrost stopnia obtoczenia. W piasku wyjściowym Wo = 1055 (953-1169), a procentowy udział ziam obtoczonych y = 11,3% (4,5-20,5%) wyraźnie ustępuje ziarnom graniastym. W starszej serii wydmowej następuje wzrost wskaźnika obróbki do 1180 i 1193 (1141-1258) w obrębie obu stoków, przy wyrównanej zawartości ziarn typu y = 20,1 i 20,2% (10,0- 27,0%) i a. W młodszym piasku wydmowym Wo = 1239 (1197-1285) na stoku połu­

dniowym - południowo-zachodnim i 1280 (1173-1398) na stoku północnym - północ­

no-wschodnim, przy zaznaczającej się przewadze ziarn obtoczonych nad graniastymi.

Udział ziam typu y wynosi 24,0% (18,5-31,5%) w pierwszym, a 29,8% (11,0-43,0%) w drugim przypadku. Wzrost stopnia obróbki, postępujący od starszego do młodszego piasku wydmowego, a w obrębie tego ostatniego od stoku dowietrznego do zawietrz­

nego, może świadczyć o redepozycji części materiału budującego wał podłużny, włą­

czonego do osadów deponowanych w fazie jego przekształcania.

Fot. 28. Przekątne warstwowanie piasku w przekroju poprzecznym północno-wschodniego stoku środ­

kowej części wydmy w Rudach. Widoczne dwie serie piasku, zapadającego pod różnymi kątami w tym samym kierunku, rozdzielone poziomem gleby kopalnej: A - słabo nachylone laminy o prostej laminacji tworzą strukturę doprądową stoku kopalnej wydmy, przykrytego glebą kopalną. Odsłonięcie widziane w profilu prostopadłym do przeważającego kierunku wiatru, B - piasek o laminacji przekątnej, zapadający pod dużym kątem, związanym z grawitacyjnym osuwaniem, tworzy strukturę zaprądową zawietrznego stoku młodszej wydmy. Odsłonięcie widziane w przekroju równoległym do kierunku przemieszczania materiału. Przebudowa struktury wydmy związana była ze zmianą kierunku wiatru

Rozwój omawianej formy przebiegał w dwu fazach wydmotwórczych. W pierwszej z nich pod wpływem wiatru zachodniego został usypany wał podłużny przebiegający z północnego - północnego zachodu na południowy - południowy wschód. Jego poło­

żenie wyznacza linia łącząca końce obecnej formy, które nie zmieniły później swojego położenia. Po okresie utrwalenia, którego śladem jest poziom gleby kopalnej, procesy eoliczne na wydmie uaktywniły się ponownie. Wał wydmowy został poddany oddzia­

ływaniu wiatru południowo-zachodniego. Wskazuje na to zachowanie gleby kopalnej jedynie na północnym - północno-wschodnim stoku oraz typ warstwowania osadzone­

go wówczas piasku o strukturze doprądowej i zaprądowej, charakterystycznej dla form poprzecznych. Proces przebudowy wydmy przebiegał w sposób złożony. W warunkach dostawy świeżego materiału końce wydmy były nadbudowywane zarówno wzwyż, jak i wszerz, po obu stronach linii grzbietowej. Młodsza seria piasku przykrywa tam cał­

kowicie pierwotną formę wału podłużnego. W środkowym odcinku wału poza depozy- cją piasku odbywało się ścinanie jego południowo-zachodniego stoku i kulminacji, a materiał pochodzący zniszczenia wydmy wraz z piaskiem dostarczanym z jej

za-piecza był przesypywany na stok zawietrzny. Na taki przebieg procesów wskazuje znaczna redukcja południowo-zachodniego stoku wału podłużnego oraz brak na nim pokrywy młodszego piasku, a w obrębie stoku zawietrznego - wzrost stopnia obtocze­

nia w kierunku młodszej serii osadów. W środkowym odcinku wydma odznaczała się więc większą ruchliwością niż w odcinkach końcowych, co doprowadziło do jej wy­

gięcia. Tendencja do zmiany kształtu z prostolinijnego na łukowy została zarejestro­

wana różnicowaniem się, początkowo jednolitych w obrębie całej formy, kierunków biegu warstw stoku zawietrznego. Opisana wydma reprezentuje więc początkowe sta­

dium przekształcania się formy wałowej podłużnej w wydmę łukową w wyniku zmia­

ny kierunku wiatru, po okresie stabilizacji, o jakiej świadczy zachowany fragment gleby kopalnej.