Wody wewnętrzne oraz porty

Celem niniejszego rozdziału jest przeanalizowanie przewidzianych w Konwencji Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza z 1982 r. uprawnień interwencyjnych państw w różnych obszarach morskich w stosunku do statków płynących pod obca banderą w kontekście zagrożeń generowanych przez sprawców zamachów terrorystycznych na morzu. Rozróżniamy kilka rodzajów obszarów morskich, charakteryzujących się zróżnicowanym statusem prawnym. Z uwagi na zakres jurysdykcji państwowej obszary morskie można podzielić na trzy zasadnicze strefy:

a) Obszary wchodzące w skład terytorium danego państwa i w pełni podlegające jego jurysdykcji:

- morskie wody wewnętrzne; - morze terytorialne;

- wody archipelagowe.

b) Obszary nie wchodzące w skład terytorium danego państwa, ale objęte ograniczoną jurysdykcją państwową:

- morski pas przyległy;

- wyłączna strefa ekonomiczna; - szelf kontynentalny.

c) Obszary pozostające poza granicami terytorialnymi oraz jurysdykcją jakiegokolwiek państwa:

- morze otwarte ( morze pełne).

§ 2. Obszary podlegające jurysdykcji terytorialnej państwa przybrzeżnego.

1. Wody wewnętrzne oraz porty.

Zgodnie z art. 8 § 1 KoPM wody pomiędzy linią podstawową morza terytorialnego a lądem stanowią morskie wody wewnętrzne państwa. Do morskich wód wewnętrznych

121

zaliczamy także ujścia rzek, wody zatok, portów i kanałów morskich. Nie zaliczamy natomiast do wód wewnętrznych akwenów red, które zgodnie z treścią art. 12 KoPM stanowią część morza terytorialnego.349

Morskie wody wewnętrzne na tej samej zasadzie co terytorium lądowe podlegają wyłącznej i pełnej suwerenności państwa, do którego należą. W związku z tym w wyłącznej gestii każdego państwa pozostaje kwestia penalizacji działań terrorystycznych, występujących w obrębie jego wód wewnętrznych w tym także na pokładzie obcych statków.

Jedyne ograniczenie suwerenności państwowej w stosunku do wód wewnętrznych narzuca art. 8 § 2, który stanowi, że w sytuacji gdy ustanowienie prostej linii podstawowej powoduje włączenie do wód wewnętrznych obszarów, które uprzednio nie były za takie uważane, na wodach tych obowiązywać będzie prawo nieszkodliwego przepływu - instytucja charakterystyczna dla obszaru morza terytorialnego.³⁵⁰

Nową kategorią wód wewnętrznych, wprowadzoną przez Konwencję z Montego Bay są wody archipelagowe. Po spełnieniu warunków określonych w art. 47 KoPM państwa archipelagowe mają możliwość rozciągnięcia swojego zwierzchnictwa terytorialnego na wody okalające wyspy tworzące archipelag. Suwerenność nad tym obszarem ograniczona jest jednak przez przysługujące obcym statkom prawo nieszkodliwego przepływu oraz prawo archipelagowego przejścia szlakiem morskim.351

Istotnym z punktu widzenia problematyki terroryzmu morskiego jest status prawny portów oraz możliwość wykonywania przez państwo nadbrzeżne jurysdykcji karnej w stosunku do znajdujących się w nim obcych statków. Port morski można zdefiniować jako „obiekt gospodarczy usytuowany na styku lądu z morzem odpowiednio przygotowany pod względem techniczno-technologicznym i organizacyjnym do obsługi obrotów handlu realizowanych drogą morską, a także do obsługi środków transportu morskiego i lądowego zaangażowanych w ich przewozie.”352

Z jednej strony porty morskie stanowią newralgiczny punkt podatny na działania terrorystyczne, z drugiej strony to właśnie w portach najłatwiej jest kontrolować statki. W związku z tym, że obszary wód wewnętrznych oraz porty morskie

349

J. Gilas, Status obszarów morskich, w: Jan Łopuski (red.), Prawo morskie, tom 1, Bydgoszcz 1996, s. 339 – 340.

350 Jest to zapis wysoce kontrowersyjny i zdaniem niektórych autorów nie stanowi kodyfikacji prawa międzynarodowego. W opinii j. Gilasa przyjęcie takiego rozwiązania prowadziłoby do nieuzasadnionego rozróżnienia obszaru wód wewnętrznych na kategorię wód wewnętrznych podlegających pełnej suwerenności terytorialnej danego państwa oraz wody wewnętrzne zbliżone swym charakterem prawnym do statusu morza terytorialnego. Zob. J. Gilas, Status obszarów morskich… ibidem, s. 339.

351 E. Mikos – Skuza, Obszary morskie w prawie międzynarodowym, Edukacja Prawnicza, Nr 9 (1998), s. 8.

352

K. Misztal, S. Szwankowski, Organizacja i eksploatacja portów morskich (zarządzanie, organizacja, eksploatacja), Gdańsk 1999, s. 9

122

podlegają wyłącznej i całkowitej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego państwo to może dowolnie regulować warunki dostępu obcych statków do swoich portów. Państwo nadbrzeżne może także bez podania powodów zamknąć dostęp do swoich portów i kotwicowisk dla obcych statków. W tym przypadku państwa nadbrzeżnego nie dotyczy zakaz, tak jak w przypadku prawa nieszkodliwego przepływu, formalnej lub faktycznej dyskryminacji wobec statków jakiegokolwiek państwa lub wobec statków przewożących ładunki do, z lub w imieniu jakiegokolwiek państwa.

Każdy statek wpływając dobrowolnie na wody wewnętrzne obcego państwa, a także zawijając do obcego portu znajduje się na terytorium podlegającym wyłącznej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Innymi słowy jeżeli port stanowi część wód wewnętrznych nad którymi państwo nadbrzeżne sprawuje wyłączną jurysdykcję w taki sam sposób jak nad swoim terytorium lądowym to tym samym obcy statek morski przebywający w porcie podlega prawu państwa goszczącego w takim samym stopniu jak każdy cudzoziemiec przebywający jego na terytorium.353

Podległość jurysdykcji państwa portu nie oznacza jednak wygaszenia jurysdykcji państwa bandery. W konsekwencji w sytuacji popełnienia aktu terrorystycznego na pokładzie statku cumującego w obcym porcie dochodzić może do krzyżowania się jurysdykcji karnej państwa nadbrzeżnego oraz państwa bandery statku (konkurencja zasady terytorialności oraz zasady bandery). W nauce prawa międzynarodowego przedstawiane są dwie koncepcje regulujące tą kwestię, anglo – amerykańska oraz francuska.

Zgodnie z ujęciem anglo – amerykańskim przy braku odmiennych uregulowań umownych statek w obcym porcie nie korzysta z prawa eksterytorialności i podlega całkowitej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Na zasadzie kurtuazji państwo to może jednak dobrowolnie odstąpić od wykonywania jurysdykcji na rzecz państwa bandery. Stanowisko to zostało potwierdzone w wyroku Sądu Najwyższego USA w sprawie Wildenhus z 1887 r. Podobne zapatrywanie w tej kwestii przedstawił rząd brytyjski podczas organizowanej pod auspicjami Ligi Narodów Konferencji Kodyfikacyjnej Prawa Morza w 1930 r. w Hadze.354

Koncepcja francuska zakłada z kolei, że państwo nadbrzeżne posiada ograniczoną jurysdykcję w sprawach karnych w stosunku do obcych statków przebywających w jego porcie. W świetle tej koncepcji państwo nadbrzeżne nie posiada jurysdykcji w stosunku do

353

T.L. McDorman, Port State Enforcement: A Comment on Article 218 of the Law of the Sea Convention, 28 J. MAR. L. AND COM. 305, 308 (1997) cyt. za: T. L. McDorman, Regional Port State Control Agreements: Some Issues Of International Law, Ocean & Coastal Law Journal, Vol. 5, 2000, s. 210.

354

P. D. Clark, Criminal Jurisdiction Over Merchant Vessels Engaged in International Trade, Journal of Maritime Law and Commerce, vol. 11 (1989), s. 231- 233.

123

czynów zakłócających wyłącznie wewnętrzny porządek na statku. Stanowisko to wyrażone zostało w opinii francuskiej Rady Stanu z 1806 r. w sprawach dotyczących, znajdujących się we francuskich portach, amerykańskich statków Sally oraz Newton. W obu przypadkach na pokładzie statków przestępstw dopuścili się marynarze na innych członkach załogi. W konsekwencji w opinii przedstawionej przez Radę Stanu jurysdykcja państwa portu nie ma zastosowania, gdyż ta nie obejmuje wewnętrznych spraw statku. Co więcej incydenty te w żaden sposób nie zagroziły porządkowi i bezpieczeństwu w porcie, a lokalne władze nie zostały poproszone o podjęcie interwencji. Francuski sąd uznał natomiast swoją jurysdykcję w sprawie statku Tempest z 1859 r. W tym konkretnym przypadku na pokładzie amerykańskiego statku przebywającego w porcie w Hawrze we Francji jeden z marynarzy zabił drugiego członka załogi oraz ranił kolejnego. Incydent ten wywołał wzburzenie tłumu w porcie, a sam marynarz by uniknąć linczu oddał się w ręce lokalnej policji. Tym samym francuski sąd uznał się właściwym w sprawie z uwagi na zakłócenie porządku na terytorium Francji.³⁵⁵

Reasumując należy stwierdzić, że obie koncepcje w praktyce nie wiele różni. Podejście anglo – amerykańskie zakłada objęcie obcych statków całkowitą jurysdykcją państwa portu, ale w praktyce pozwala na wykonywanie jurysdykcji przez państwo bandery w sprawach zaliczanych do spraw własnych statku. Koncepcja francuska ogranicza co prawda jurysdykcję państwa portu do przestępstw naruszających lub zagrażających porządkowi i bezpieczeństwu w porcie, ale to w gestii władz państwa portu leży ocena czy naruszenie lub stopień zagrożenia uprawnia do podjęcia interwencji.

Współcześnie kwestie jurysdykcji karnej państwa nadbrzeżnego nad obcymi statkami, znajdującymi się w porcie danego państwa regulowane są przede wszystkim w drodze porozumień między zainteresowanymi państwami. Na podstawie praktyki państw w tym obszarze można określić następujące zasady.

1. Obce statki wpływające do portów podlegają jurysdykcji państwa portu, które posiada w stosunku do nich jurysdykcję także w sprawach karnych. Jurysdykcja ta nie obejmuje zasadniczo przestępstw, zakłócających wyłącznie wewnętrzny porządek na danym statku i którego skutki nie rozciągają się na państwo nadbrzeżne. Do spraw własnych statku zaliczyć należy przede wszystkim kwestie dyscyplinarne oraz relacje pomiędzy kapitanem statku oraz członkami załogi i pasażerami.

2. Państwo nadbrzeżne wykonuje jurysdykcję karną w następujących sytuacjach:

124

 gdy przestępstwo popełnione na pokładzie statku zakłóca lub może zakłócić spokój lub porządek publiczny na terenie portu lub narusza interesy tego państwa;

 gdy z prośbą o taką interwencję występuje kapitan statku, przedstawiciel dyplomatyczny lub urzędnik konsularny państwa bandery;

 gdy w incydent na pokładzie statku zamieszana jest osoba nie będąca członkiem załogi;

 gdy przestępstwo popełnione na pokładzie statku ma poważny ciężar gatunkowy i jest zagrożone wysoką karą pozbawienia wolności (np. czyn o charakterze terrorystycznym).

3. To wyłącznie w gestii państwa nadbrzeżnego pozostaje ocena czy zachodzą przesłanki do podjęcia interwencji na pokładzie obcego statku.356

Na podstawie powyższych reguł (przede wszystkim pkt 2 tiret 1 oraz 4) oczywistym jest, że państwo nadbrzeżne dysponuje także jurysdykcją karną w stosunku do aktów o charakterze terrorystycznym, które mają miejsce na pokładzie obcych statków, znajdujących się w należącym do tego państwa porcie (czego najlepszym przykładem jest casus statku

Rainbow Warrior). Należy pamiętać jednak o wyjątku od tej reguły. Zgodnie z art. 32 KoPM

obce okręty wojenne oraz inne statki rządowe używane do celów niehandlowych korzystają z pełnego immunitetu i nie podlegają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego także znajdując się w jego porcie.