Wyłączna Strefa Ekonomiczna

Wyłączna strefa ekonomiczna to obszar położony na zewnątrz morza terytorialnego i przylegający do tego morza, który nie może sięgać dalej niż 200 mil morskich od linii podstawowych, od których mierzona jest długość morza terytorialnego.

Obszar WSE w skali globalnej obejmuje 35.81 % powierzchni wszechoceanu, w tym 35, 59 % Oceanu Atlantyckiego i Arktycznego, 32,34 % Oceanu Indyjskiego, 36,29 % Oceanu Spokojnego. WSE różnych państw pokrywają w znacznej mierze obszary Morza Bałtyckiego, Morza Czarnego, Morza Północnego, Morza Czerwonego, Zatoki Perskiej, Morza Wschodniochińskiego, Morza Japońskiego, Morza Jawajskiego oraz Morza Celebes. Niemal całkowicie WSE zajmują obszary Morza Norweskiego, Morze Ochockiego, Zatoki Meksykańskiej, Morza Arabskiego, Zatoki Bengalskiej oraz Morza Sulu.368

Największa na świecie WSE należy do Stanów Zjednoczonych i liczy 11 mln kilometrów kwadratowych oceanu.³⁶⁹Znaczne powierzchnie wyłącznych stref ekonomicznych stanowią tym samym spore wyzwanie dla służb odpowiedzialnych za monitorowanie bezpieczeństwa na tych obszarach.

366 N. Ronzitti, The Law of the Sea and the Use of Force Against Terrorist Activities, [w:] N. Ronzitti (red.), Maritime Terrorism and International Law, Vol. 6., Dordrecht 1990 r., s. 6.

367 J. Symonides, Status prawny strefy przyległej… op. cit., s. 21.

368

B. A. Boczek, Peacetime Military Activities in the Exclusive Economic Zone of Third Countries, Ocean Development and International Law, vol. 19, 1998, s. 445.

369 J. Specht, Industry Overview: Searching for Seafaring Needles in a Huge Haystack, artykuł dostępny na stronie internetowej http://eijournal.com/uncategorized/industry-overview-searching-for-seafaring-needles-in-a-huge-haystack: (2.10.2012).

132

W obszarze WSE realizowane są w znacznej mierze takie przedsięwzięcia jak wydobycie ropy i gazu spod dna morza, transport i turystyka morska oraz rybołówstwo. Znaczne zagęszczenie ruchu statków oraz niedalekie oddalenie tych stref od lądu czynią obszary WSE niektórych państw atrakcyjnymi z punktu widzenia działań przestępczych takich jak piractwo, terroryzm, zorganizowana przestępczość obejmująca przemyt ludzi, narkotyków i broni. Obszary te zagrożone są także nielegalnymi połowami oraz nielegalnym zatapianiem odpadów i innych niebezpiecznych substancji.370

Wyłączna strefa ekonomiczna stanowi konstrukcję prawną sui generis, co oznacza, że nie należy do wód terytorialnych państwa nadbrzeżnego, a jednocześnie nie stanowi także części morza otwartego i podlega zgodnie z art. 55 KoPM „specjalnemu statusowi prawnemu”.371

Oznacza to, że z jednej strony wyłączna strefa ekonomiczna nie podlega zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego i obowiązują w niej wolności morza otwartego, z drugiej jednak strony państwo nadbrzeżne zagwarantowane ma w obrębie tej strefy ściśle określone suwerenna prawa oraz sprawować może w niektórych jego fragmentach wyłączną jurysdykcję.

Na podstawie art. 56 ust. 1 państwu nadbrzeżnemu w wyłącznej strefie ekonomicznej przysługują m. in.:

a) suwerenne prawa w celu badania, eksploatacji i ochrony zasobów naturalnych, zarówno żywych, jak i nieożywionych, a także dna morskiego i jego podziemia oraz pokrywających je wód;

b) suwerenne prawa w zakresie wytwarzanie energii poprzez wykorzystanie wody, prądów i wiatrów;

c) jurysdykcja w odniesieniu do budowania i wykorzystywania sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji;

d) jurysdykcja w zakresie badań naukowych morza;

e) jurysdykcja w przedmiocie ochrony i zachowania środowiska morskiego.

Ponadto w wyłącznej strefie ekonomicznej państwo nadbrzeżne posiada wyłączne prawo budowania sztucznych wysp oraz różnego rodzaju instalacji i konstrukcji, nad którymi to obiektami państwu temu przysługuje wyłączna jurysdykcja, obejmująca jurysdykcję w

370 Szerzej na temat zagrożeń w obszarach afrykańskich wyłącznych stref ekonomicznych zob.: O. S. Ibrahim, To patrol is to control: Ensuring situational awareness in Africa’s maritime exclusive economic zones, African Security Review, vol. 18 no. 3, September 2009, s. 124 - 130.

371 J. Symonides, Prawnomiędzynarodowe regulacje dotyczące układania podmorskich rurociągów w wyłącznej strefie ekonomicznej, na szelfie kontynentalnym i morzu otwartym, Prawo Morskie, tom XXII, Gdańsk 2006, s. 12.

133

zakresie ustaw i rozporządzeń w sprawach celnych, skarbowych, sanitarnych, bezpieczeństwa i imigracji. Sztuczne wyspy, instalacje i konstrukcje nie posiadają statusu wysp, tym samym nie mają własnego morza terytorialnego, wyłącznej strefy ekonomicznej ani szelfu kontynentalnego. Jeżeli jest to jednak uzasadnione państwo nadbrzeżne może ustanawiać dookoła nich 500 metrowe strefy bezpieczeństwa. W strefach tych państwo nadbrzeżne może podejmować odpowiednie środki w celu zapewnienia bezpieczeństwa zarówno żeglugi, jak i sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji.

Zgodnie z ust. 2 artykułu 56 KoPM państwo przybrzeżne, korzystając ze swych praw w strefie przybrzeżnej oraz wykonując swoje obowiązki powinno uwzględniać prawa przysługujące innym państwom. Państwa te, zarówno nabrzeżne jak i śródlądowe, korzystają w wyłącznych strefach ekonomicznych z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów oraz innych wiążących się z tymi wolnościami sposobów korzystania z morza. W strefie ekonomicznej stosuje się także postanowienia o morzu otwartym sformułowane w artykułach 88 do 115 KoPM.

Omawiając sytuację prawną strefy ekonomicznej nie można pominąć kwestii szelfu kontynentalnego, którego zasięg zasadniczo pokrywa się z obszarem wyłącznej strefy ekonomicznej. Zgodnie z art. 76 KoPM szelf kontynentalny państwa nadbrzeżnego obejmuje dno morza i podziemie pod tym dnem, ciągnące się poza jego morzem terytorialnym przez naturalne przedłużenie jego terytorium lądowego na odległość 200 mil od strefy podstawowej.

Art. 77 KoPM gwarantuje państwu nadbrzeżnemu suwerenne i wyłączne prawa nad szelfem kontynentalnym w celu eksploracji i eksploatacji jego zasobów naturalnych. Prawa państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego nie wpływają jednak na status prawny wód pokrywających szelf i przestrzeni nad tymi wodami. W stosunku do wznoszonych na szelfie kontynentalnym sztucznych wysp, konstrukcji i instalacji zastosowanie mają mutatis

mutandis przepisy regulujące wznoszenie tych obiektów w wyłącznej strefie ekonomicznej, w

tym postanowienia regulujące kwestie wyłącznej jurysdykcji nad tymi obiektami w sprawach celnych, skarbowych, sanitarnych, bezpieczeństwa i imigracji oraz dopuszczające możliwość tworzenia wokół tych stref uzasadnionych stref bezpieczeństwa.

Reasumując należy stwierdzić, iż obszar wyłącznych stref ekonomicznych podlega jurysdykcji państwa nadbrzeżnego zasadniczo w sprawach o charakterze gospodarczym, ekologicznym i naukowym. W przypadku ataku terrorystycznego, którego skutkiem może być katastrofa ekologiczna (taki efekt może wywołać m. in. atak na platformę wiertniczą lub podmorski rurociąg) państwo przybrzeżne może podejmować działania przeciwko sprawcom

134

takiego czynu w oparciu o przepisy KoPM, gwarantujące mu jurysdykcję w zakresie ochrony środowiska.372

W przypadku pozostałych działań godzących w bezpieczeństwo państwa nadbrzeżnego, państwo takie posiada jurysdykcję do ścigania i karania tych czynów tylko jeśli popełniono je przeciwko wymienionym w art. 60 KoPM obiektom morskim, tj. sztucznym wyspom, instalacjom i konstrukcjom. Państwa nadbrzeżne posiadają nie tylko jurysdykcję nad tymi obiektami w sprawach bezpieczeństwa, ale mogą również ustanawiać wokół nich specjalne 500 metrowe strefy, w obrębie których upoważnione są by przeciwdziałać aktom wymierzonym w bezpieczeństwo żeglugi oraz bezpieczeństwo tych obiektów.

W przypadku ataków terrorystycznych podejmowanych w obrębie wyłącznej strefy ekonomicznej i generujących zagrożenie dla środowiska morskiego lub wymierzonych w bezpieczeństwo znajdujących się tam sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji zastosowanie ma na podstawie art. 111 ust. 2 KoPM prawo pościgu. Zgodnie z tym zapisem prawo pościgu stosuje się mutatis mutandis do naruszeń w wyłącznej strefie ekonomicznej lub na szelfie kontynentalnym, łącznie ze strefami bezpieczeństwa wokół instalacji na szelfie kontynentalnym, ustaw i innych przepisów prawnych państwa nadbrzeżnego, mających zastosowanie zgodnie z niniejszą konwencją do wyłącznej strefy ekonomicznej lub szelfu kontynentalnego, łącznie z takimi strefami bezpieczeństwa.

Zgodnie z art. 58 KoPM obce państwa korzystają w wyłącznej strefie ekonomicznej między innymi z wolności układania kabli podmorskich i rurociągów. W oparciu o art. 79 Konwencji państwa te mają również prawo do układania podmorskich kabli i rurociągów na szelfie kontynentalnym obcego państwa. Po uzyskaniu stosownej zgody państwa nadbrzeżnego zagraniczne firmy petrochemiczne mogą także budować i eksploatować platformy wiertnicze w obrębie jego wyłącznej strefy ekonomicznej i na jego szelfie kontynentalnym. W związku z powyższym powstaje pytanie o dopuszczalność podjęcia przez państwa interwencji w celu ochrony przed zagrożeniami terrorystycznymi należących do nich obiektów morskich, znajdujących się w obszarze wyłącznej strefy ekonomicznej lub na szelfie kontynentalnym obcego państwa.

W przypadku platform wiertniczych, podstaw prawnych do podjęcia interwencji przez właściwe służby państwa należy szukać w koncepcji użycia sił zbrojnych do ochrony obywateli za granicą (doctrine of use of force to protect nationals abroad). Koncepcja ta

135

odmawia co prawda prawa do interwencji zbrojnej poza granicami kraju w celu ochrony mienia, ale w opinii wielu autorów stanowi wystarczające uzasadnienie dla użycia sił zbrojnych w celu ochrony życia ludzkiego. Koncepcja ta spotyka się ze znaczną krytyką gdyż jej zastosowanie prowadzić może do przekroczenia granic oraz naruszenia integralności terytorialnej i suwerenności obcego państwa. Z przekroczeniem granic obcego państwa nie mamy jednak do czynienia w przypadku interwencji podejmowanych na platformach znajdujących się w wyłącznych strefach ekonomicznych, a więc poza granicami morza terytorialnego, stanowiącego integralną część terytorium państwa nadbrzeżnego. Podjęcie interwencji w oparciu o omawianą koncepcję tym bardziej wydaje się być uzasadnione, gdy władze państwa nadbrzeżnego, posiadającego wyłączną jurysdykcję w sprawach bezpieczeństwa nad wznoszonymi w jego wyłącznej strefie ekonomicznej obiektami morskimi, nie będą zdolne lub nie będą chciały podjąć interwencji.373

Podjęcie działań przez państwo trzecie w celu ochrony, należących do niego podmorskich kabli i rurociągów zagrożonych atakiem terrorystycznym i położonych w wyłącznej strefie ekonomicznej obcego państwa znajduje uzasadnienie w twierdzeniu, że działanie to służy ochronie zagwarantowanej przez prawo międzynarodowe wolności układania kabli i rurociągów, a ponadto odbywa się w obszarze morskim nie podlegającym jurysdykcji państwa nadbrzeżnego.374

Mimo ustanowienia w Konwencji z Montego Bay 12 milowego morza terytorialnego, a także ustanowienia obszaru Wyłącznej Strefy Ekonomicznej nie zahamowało to aspiracji państw nadbrzeżnych do rozszerzania swojej jurysdykcji także poza te obszary. Chęć przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym jest jednym z głównych motywów tego typu praktyk. Przykładem zjawiska pełzającej jurysdykcji państwowej jest powołanie przez Australię w grudniu 2004 r. bezprecedensowej i nie posiadającej oparcia w postanowieniach Konwencji o prawie morza Morskiej Strefy Identyfikacyjnej (Maritime Identyfication Zone). Celem ustanowienia Morskiej Strefy Identyfikacji, rozciągającej się 1000 mil morskich od australijskiego wybrzeża, było umożliwienie Australijskim Siłom Obronnym pozyskiwania informacji o statkach zmierzających do australijskich portów oraz zamierzających wpłynąć w obszar australijskiej wyłącznej strefy ekonomicznej. W zamierzeniu MSI, będąca jednym z elementów australijskiego systemu zabezpieczenia wybrzeża, służyć ma ochronie znajdujących się w obrębie tych wód instalacji wydobycia gazu i ropy przed aktami

373

N. Ronzitti, The Law of the Sea… op. cit., s. 6-7.

136

terroryzmu.³⁷⁵ Mimo licznych kontrowersji ustanowienie Morskiej Strefy Identyfikacji stanowić może pozytywny krok w celu zwiększenia bezpieczeństwa pod warunkiem jednak, że żądanie udzielenia informacji oraz ewentualne egzekwowanie ich braku mieścić się będzie w granicach wyznaczonych przez międzynarodowe prawo morza.

§ 3. Uprawnienia interwencyjne w obszarze morza otwartego