Rodzina funkcjonuje w każdej sferze naszego życia, warunkuje je poprzez proces socjalizacji. Dzięki temu procesowi każdy człowiek nabywa zacho-wania, wartości, wzorce postępowania z rodzinnego domu, przez co staje się po części „kopią” swojej rodziny. Od epoki prehistorii rodziny były oparte na dominującej roli mężczyzny. Ta zasada jest zachowana do dziś, lecz ulega cią-głym przemianom. Manuel Castells zdefi niował patriarchalizm następująco:
„patriarchalizm stanowi podstawową strukturę wszystkich współczesnych społeczeństw. Charakteryzuje go instytucjonalnie narzucana władza mężczy-zny nad kobietami i ich dziećmi w jednostce rodzinnej. By władza ta mogła być sprawowana, patriarchalizm musi przenikać całą organizację społeczeń-stwa od produkcji i konsumpcji, po politykę, prawo i kulturę” (2008: 180).
Od_obyczaju_do_mody.indb 113
Od_obyczaju_do_mody.indb 113 2014-11-03 17:35:512014-11-03 17:35:51
— 114 —
Opisany przez Castellsa system jest silnie determinowany przez religię. Dwie z największych religii świata – chrześcijaństwo oraz islam mają w swych zasa-dach mężczyznę jako głowę rodziny oraz osobę mającą największą władzę i autorytet.
Tradycyjny model rodziny funkcjonował następująco. Jak pisał Marcin Czerwiński: „istnienie jego [domu] opierało się na wyraźnie rozdzielonych funkcjach. Kobieta była w nim nie tylko zamknięta, na szczęście dla siebie inwestowała weń wiele na swój odrębny sposób. Dawała mu nie byt mate-rialny (w zasadzie dzieło mężczyzny), ale ów niezbędny rytm fi zjologiczny:
porządek zajęć dzieci, prac kuchennych i stałość pór posiłków i poziom przy-jęć urządzanych dla gości, i regularne trzepanie portier” (1969: 43). Autor opisywał tu zamożną rodzinę mieszczańską. Mężczyzna musiał zapewnić rodzinie stabilność fi nansową i bezpieczeństwo.
Inne spojrzenie na podział obowiązków w związkach koncentruje się na ich obyczajowości. Normy obyczajowe regulowały międzypłciowy podział obowiązków w społecznościach wiejskich czasów PRL-u, ale ich oddziaływa-nie widać rówoddziaływa-nież dzisiaj. Sławoj Szynkiewicz zrobił zestawieoddziaływa-nie typowych prac męskich i żeńskich: „Zajęcia męskie: angażujące znaczną siłę fi zyczną, wymagające przestrzennego oddalenia od domu, związane ze zwierzętami pociągowymi, […], techniczne i sprzętowe wyposażenie domostwa, itd. Zaję-cia kobiece: pozwalające na bliższy kontakt z domostwem, […] produkcja i konserwacja prowiantów, prace porządkowe w domostwie, […], zaangażo-wanie w wychozaangażo-wanie dzieci” (1976: 489).
Czerwiński zauważył ciekawą prawidłowość w społecznościach miejskich.
Grupy koleżeńskie przejęły niektóre funkcje rodziny i zepchnęły instytucję rodziny na plan drugi. Znajomi z pracy rodziców stają się dla ich dzieci wuj-kami i ciotwuj-kami. Współczesna rodzina jest nastawiona przede wszystkim na konsumpcję, nie pełni już głównie funkcji produkcyjnej, z którą był związany obyczajowy podział obowiązków w rodzinach. Wartości przekazywane w środ-kach masowego przekazu to niezależność kobiet, rozwój, kariera, samodosko-nalenie oraz idealny wygląd. Rodzina schodzi przez to na dalszy plan.
Castells nazwał osłabienie modelu rodziny, w którym główną władzę sprawuje mężczyzna, „kryzysem rodziny patriarchalnej” (2008: 182) i opisał skutki tego kryzysu. Pierwszym jest coraz większa liczba rozwodów i sepa-racji, co często prowadzi do sytuacji, w której dzieci wychowywane są tylko przez jedno z rodziców. Drugim jest fakt, że młodzi ludzie zawierają coraz później małżeństwa, jeśli w ogóle je zawierają. Trzecim wskaźnikiem jest
„społeczne odtwarzanie małżeństw” po rozwodach oraz tworzenie rodzin wyłącznie z jednym rodzicem. Ostatnim jest sytuacja, gdy rodzenie dzieci odbywa się poza tradycyjną rodziną.
Według Castellsa ruchy feministyczne były mocno zarysowane w ostat-niej ćwierci XX wieku. Kobiety walczyły przeciw uciskowi, nierówności
Od_obyczaju_do_mody.indb 114
Od_obyczaju_do_mody.indb 114 2014-11-03 17:35:522014-11-03 17:35:52
— 115 —
społecznej, braku możliwości rozwoju oraz dyskryminacji. Od kiedy kobiety wywalczyły pozycję na rynku pracy i otrzymały możliwość samokształcenia, rodzina została narażona na nieodwracalne zmiany. Kobiety stały się konku-rencją dla mężczyzn, którzy do tej pory byli głównymi żywicielami rodziny.
Stały się bardziej niezależne, zaczęły rozwijać swoje zainteresowania, pasje, a przede wszystkim zaczęły się spełniać zawodowo. Od tego momentu zaczęły pracować na cztery zmiany: praca zawodowa, zajmowanie się domem, czas poświęcany dzieciom i mężowi. Czy kobiety są zadowolone z wywalczonej przez siebie pozycji w społeczeństwie i z ról, jakie pełnią w pracy i w domu?
Istotnymi czynnikami, które pomogły w realizowaniu postulatów femini-stycznych, są rozwój technologiczny, możliwość bycia „mobilnym”, a przede wszystkim rozwój medycyny. Kobiety mają obecnie więcej możliwości walki ze starzeniem się organizmu, co ma wpływ na możliwość późniejszego zachodzenia w ciążę, podobnie jak rozwój antykoncepcji, a także zapłodnie-nie in vitro (Castells, 2008). Pojawiezapłodnie-nie się możliwości rodzenia dzieci w póź-niejszym wieku oraz nowy sposób na bezpłodność dały szanse kobietom na zajęcie się karierą zawodową, co stało się ważniejsze od założenia rodziny i prowadzenia domu. Wszystkie te czynniki, a także wiele innych, sprawiły, że kobiety coraz mniej czasu poświęcały zajęciom domowym. Coraz więcej obowiązków w pracy, rozwój zainteresowań, spotkania ze znajomymi, a także dokształcanie się i nauka języków sprawiły, że model rodziny patriarchalnej zanika. Jego miejsce zajmuje model partnerski. Od tego momentu kobiety zaczęły angażować partnerów w pomoc w domu. Mężczyzna już nie tylko musi pracować na utrzymanie rodziny (bo tym też zajmuje się kobieta), ale także przejął część obowiązków kobiety. To zjawisko jest określane jako
„podział obowiązków”. Jak pisze Małgorzata Szpakowska (2003), podział obowiązków jest wyznacznikiem modelu partnerskiego. Autorka przywołuje dalej słowa Antoniny Kłoskowskiej, która wymienia cechy modelu partner-skiego: indywidualizacja stosunków wewnątrzrodzinnych, zastrzeżenie pry-watności rodzinnych spraw, uznanie sfery prypry-watności poszczególnych człon-ków rodziny. Te wszystkie atrybuty nowoczesnej formy związczłon-ków znajdują odzwierciedlenie w przeprowadzonych przeze mnie wywiadach z kobietami z najmłodszego pokolenia. Istnieją wyraźne różnice w podziale obowiązków pomiędzy nimi a ich matkami i babciami.
Autorzy raportu CBOS O roli kobiet w rodzinie (2013) piszą m.in. o często-tliwości wykonywania niektórych prac domowych przez kobiety i mężczyzn.
Największe dysproporcje są widoczne przy praniu i prasowaniu. Te czynno-ści wykonuje niewielki odsetek płci męskiej – do 5%, zajmują się tym głów-nie kobiety, co deklaruje ponad 80% kobiet. Jeśli chodzi o przygotowywagłów-nie posiłków, zmywanie naczyń, sprzątanie i gruntowne porządki, to mężczyźni znów angażują się w niewielkim stopniu – 5–8%. W większości wykonują to kobiety (powyżej 50%), a także te prace dzielone są między partnerami
Od_obyczaju_do_mody.indb 115
Od_obyczaju_do_mody.indb 115 2014-11-03 17:35:522014-11-03 17:35:52
— 116 —
(ten sposób preferuje ok. 30% par). Wykonywanie napraw w domu to zajęcie typowo męskie, deklaruje to 88% mężczyzn. Jak pokazują dane, model tra-dycyjny jest wciąż powszechny, choć młode małżeństwa zmierzają do zmiany modelu na partnerski.