Wybrane systemy medialne

Wskazano już uprzednio, że D. Hallin i P. Mancini badali większość krajów Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone oraz Kanadę. W ich badaniach nie zostały uwzględnione kraje Europy Środkowej i Wschodniej, ani też kraje Da-lekiego Wschodu. Stąd też uznano za istotne, by tę lukę uzupełnić, i wybrano trzy kraje z obszaru niebadanego przez D. Hallina i P. Manciniego (Japonię, Rosję i Polskę), by pokrótce omówić ich systemy medialne oraz wskazać (bądź nie) podobieństwo do jednego z trzech systemów medialnych wyróżnionych przez wspomnianych badaczy.

J a p o n i a – japoński system medialny powstawał pod wpływem wydarzeń, do których doszło w tym kraju w połowie XIX w. Wcześniej granice Japonii były dla cudzoziemców zamknięte, co sprzyjało powstawaniu homogenicz-nego społeczeństwa, posługującego się jednym językiem. Dwa wydarzenia przesądziły o otwarciu Japonii na świat zewnętrzny: demonstracja siły ame-rykańskich okrętów oraz wstąpienie na tron cesarza Mutsuhito, któremu pośmiertnie nadano imię Meiji i tak też określa się czas jego panowania. Te wydarzenia sprawiły, że w sposób niezwykle dynamiczny rozwinęła się prasa

43 D.C. Hallin, P. Mancini, dz. cyt., s. 305.

44 T. Crook, International Radio Starting?, www.mailbase.ac.uk/lists/radiostudies/09, [za:]

S. Jędrzejewski, Radiofonia publiczna w Europie..., s. 52–53.

45 S. Jędrzejewski, Radiofonia publiczna w Europie..., s. 52–53.

46 John Reith – charyzmatyczny projektodawca i pierwszy dyrektor generalny BBC.

japońska, która po dziś dzień ma nakłady należące do najwyższych na świe-cie⁴⁷. Dzienniki wchodzące w skład „Wielkiej Trójki” mają wielomilionowe nakłady:

• „Yomiuri Shimbun” – ok. 10 mln egz.⁴⁸

• „Asahi Shimbun” – ok. 8 mln egz.⁴⁹

• „Mainichi Shimbun” – ok. 4 mln egz.⁵⁰

Osobliwością japońskiego rynku wydawniczego są komiksy zwane man-gami. Niektórzy uznają je nawet za osobny środek przekazu. Manga sięga ko-rzeniami XVIII w., jednak szczyt popularności osiągnęła w latach 90. XX w.

W 1995 r. tygodnik dla młodzieży „Shukan Shonen Jump” osiągnął nakład się-gający 6,5 mln egzemplarzy⁵¹. Manga jest nie tylko przejawem kultury popu-larnej, ale także inspiracją i środkiem wyrazu dla wielu wybitnych japońskich artystów. Obecnie obserwuje się spadek zainteresowania mangą, co przypisuje się przede wszystkim rozwojowi Internetu i gier komputerowych, które nawią-zują stylistyką estetyczną do mangi.

Koncerny prasowe miały też duży wpływ na powstanie i obecny kształt ja-pońskich mediów elektronicznych. Nawet amerykańska okupacja po II wojnie światowej i amerykańskie działania antymonopolowe nie były w stanie tego zmienić⁵². Japońskie radio w latach 50. i 60. XX w. straciło odbiorców na rzecz telewizji, nadal jednak pełni w życiu Japonii istotną funkcję, choćby ze wzglę-du na klęski żywiołowe, podczas których natychmiast odcinana jest energia elektryczna. Pierwsza komercyjna stacja telewizyjna NTV (Nihon Terebi) wy-wodzi się z koncernu prasowego wydającego „Yomiuri Shimbun”. Stacja ta po-wstała w 1953 r. na podstawie aktów prawnych wprowadzonych przez okupan-tów. W tym samym roku powstała japońska telewizja publiczna NHK (Nippon Hoso Kyokai). Jest to instytucja użyteczności publicznej, która utrzymuje się (podobnie jak BBC) jedynie z abonamentu. Radę nadzorczą NHK powołu-je premier w porozumieniu z parlamentem. Jednakże początki NHK sięgają 1926 r. (wtedy powstało NHK), a pierwszy sygnał radiowy został nadany rok wcześniej. W latach 30. i 40. XX w. radio japońskie było podporządkowane interesom państwa, a przede wszystkim armii⁵³.

47 I. Merklejn, System medialny Japonii, [w:] Wybrane zagraniczne systemy medialne, red.

J. Adamowski, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 267.

48 Zob. http://info.yomiuri.co.jp/company/data/, [za:] I. Merklejn, dz. cyt., s. 267.

49 Zob. http://www.asahi.com/shimbun/honsya/j/sales.html, [za:] tamże, s. 267.

50 Japan Almanac 2005, Asahi Shimbunsha, Tokyo 2004, [za:] tamże, s. 267.

51 I. Merklejn, dz. cyt., s. 274.

52 Tamże, s. 277.

53 Tamże, s. 275.

Media publiczne odgrywają istotną rolę w systemie medialnym Japonii, choć seria afer z 2004 r., związanych ze sprzeniewierzeniem pieniędzy prze-znaczonych na produkcję programów misyjnych, oraz ujawnione podejrzenia o ingerencje posłów w treści programowe japońskiej telewizji publicznej osła-biły ich pozycję do tego stopnia, że spora grupa Japończyków deklarowała, iż przestanie opłacać abonament. Rozpoczęło to także dyskusję o możliwości prywatyzacji NHK. Jednakże pozycja japońskiej telewizji publicznej na tamtej-szym rynku jest wciąż bardzo silna.

Cechą charakterystyczną japońskiego systemu medialnego są konglome-raty zwane keiretsu. Ukształtowały się one pod wpływem struktur funkcjo-nujących w innych działach gospodarki japońskiej. Keiretsu polega na tym, że wokół fi rmy matki, będącej podstawą tego konglomeratu gospodarczego, działają liczne drobne przedsiębiorstwa z sobą powiązane i od siebie zależne⁵⁴. Przypomina to jako żywo organizację defi niowaną jako system.

Na osobne potraktowanie zasługuje środowisko dziennikarskie Japonii.

Osobliwością japońskiego systemu jest to, że większość informacji rozpo-wszechniana jest za pośrednictwem tzw. klubów dziennikarzy (kisha kurabu).

Ich geneza sięga XIX w., kiedy to przedstawiciele władzy odnosili się lekcewa-żąco do przedstawicieli mediów. Była to zatem forma samoorganizacji zawodo-wej⁵⁵. Współcześnie najważniejsze są trzy kluby: Nagata, Kasumi i Hirakawa.

Są one zdominowane przez 15 największych japońskich mediów: pięć wielkich gazet ogólnokrajowych, trzy regionalne, sześć stacji telewizyjnych (NHK i pięć stacji komercyjnych) oraz dwie agencje prasowe. Kluby mają charakter eksklu-zywny. Inni dziennikarze nie mogą do nich należeć, a od członków pobierane są składki klubowe. W tym systemie kultywowane są np. poufałe relacje z po-litykami. Działalność japońskich klubów dziennikarskich była wielokrotnie oprotestowywana przez rozmaite media zagraniczne, w tym także przez przed-stawicieli Unii Europejskiej⁵⁶.

W japońskim systemie wolność mediów jest gwarantowana prawnie. Nie istnieje cenzura. Są jednak określone czynniki, które stanowią granice dla wol-ności słowa. Są to: ochrona dobrego imienia i prywatwol-ności, cenzura obyczajo-wa oraz ochrona danych osobowych. Cenzura obyczajoobyczajo-wa wynika z artykułu 175 japońskiego kodeksu karnego. Za nieprzyzwoite uznaje się pokazywanie genitaliów i włosów łonowych. Jednakże należy zauważyć, że w Japonii przy-zwolenie społeczne na pornografi ę jest stosunkowo duże⁵⁷.

54 Tamże, s. 278.

55 Shimbungaku, red. N. Arai, M. Inaba, K. Katsura, Nihon Hyoronsha, Tokyo 1995, [za:]

I. Merklejn, dz. cyt., s. 285.

56 I. Merklejn, dz. cyt., s. 285–286.

57 Tamże, s. 287–289.

Ustrój polityczny Japonii to monarchia konstytucyjna. Jednak głowa pań-stwa (cesarz) nie sprawuje realnej władzy. Pełni jedynie funkcje symboliczne i reprezentacyjne. W Japonii obowiązuje klasyczny, arystotelesowski trójpo-dział władzy. Parlament składa się z dwóch izb: wyższej (Izba Radców) i niższej (Izba Reprezentantów). Sąd najwyższy pełni jednocześnie funkcje trybunału konstytucyjnego. Konstytucja uchwalona pod okiem amerykańskich władz okupacyjnych w 1946 r. obowiązuje do dziś. Zawarte w niej rozwiązania wzo-rowane są na konstytucji amerykańskiej⁵⁸.

Osobliwością jest dla Europejczyków czy Amerykanów system gospodar-czy Japonii. Gospodarka japońska to jedna z najsilniejszych na świecie, mimo że jest owocem ścisłej współpracy między rządem a biznesem i w niektórych elementach opiera się na gospodarce planowej⁵⁹.

Wszystkie te czynniki wpływają na japoński system medialny. Analiza Ta-beli 2 (System medialny Japonii wg kryteriów D. Hallina i P. Manciniego) po-kazuje, że japoński system medialny Japonii wedle kryteriów przyjętych przez D. Hallina i P. Manciniego lokuje się najbliżej modelu demokratycznego kor-poracjonizmu, ale wykazuje też cechy modelu liberalnego, a nawet spolaryzo-wanego pluralizmu.

R o s j a – jest federacją, a jej system polityczny określa się jako prezydencki.

Jednakże współczesna Rosja w okresie od grudnia 1922 r. do grudnia 1991 r.

stanowiła najważniejszą część składową Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Funkcjonujący prawie 70 lat w Rosji komunizm musiał wycisnąć swoje piętno także na systemie medialnym tego kraju. Zarówno

roz-58 Tamże, s. 263–264.

59 Tamże.

Tabela 2. System medialny Japonii wg kryteriów D. Hallina i P. Manciniego

Występowanie cechy charakterystycznej dla danego modelu w stopniu wysokim

lub umiarkowanym*

w stopniu niskim lub umiarkowanym*

Rozwój prasy masowej +++

Stopień paralelizmu politycznego ++ –

Stopień profesjonalizacji ++ –

Stopień interwencji państwa + –/–

Źródło: opracowanie własne na podstawie metodologii opracowanej [w:] D.C. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, Wyd. Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, Kraków 2007, s. 305 (*– liczba znaków oznacza intensywność występowania danej cechy).

wój prasy, a także radia i telewizji przypada na czas rządów totalitarnych w Ro-sji. Funkcje informacyjne mediów zostały sprowadzone do aspektów natręt-nie propagandowych. Kiedy po rozpadzie ZSRR w 1992 r. powstawał w Rosji rynek mediów, niektórzy badacze orzekli, że wiele tytułów prasowych nadal jest silnie uzależnionych od władzy⁶⁰. Z tymi poglądami polemizują rosyjscy badacze. Aleksiej Bykow, powołując się na słowa Jurija Mamczura z Instytutu Discovery w Seattle, stwierdził, że „we współczesnej Rosji nie wszystko wyglą-da tak źle i że prasa amerykańska jest w błędzie, przedstawiając rzeczywistość rosyjską jedynie w czarnych barwach”⁶¹. Abstrahując od tego, czyja opinia bar-dziej oddaje istotę rosyjskiego systemu medialnego, jest rzeczą bezsporną, że w 1992 r., po rozpadzie ZSRR, rozpoczął się istotny etap dla ukształtowania się obecnego systemu medialnego Rosji – okres transformacji rosyjskich me-diów. Proces ten zaczął się jeszcze w czasach Związku Radzieckiego, kiedy do władzy doszedł Michaił Gorbaczow. Jednakże pierestrojka bardziej dotyczy-ła prasy niż mediów elektronicznych⁶². Reforma rosyjskiego radia i telewizji rozpoczęła się w momencie likwidacji Państwowego Komitetu ds. Radiofonii i Telewizji ZSRR. Po tym wydarzeniu ukształtował się w Rosji trójdzielny ry-nek. Pojawiły się na nim przedsiębiorstwa: państwowe, państwowo-prywatne oraz prywatne⁶³.

Pierwsza rosyjska stacja radiowa rozpoczęła regularne nadawanie już w 1922 r. i dała początek 1 programowi radiofonii radzieckiej⁶⁴. O znaczeniu radia (a później także telewizji) świadczy fakt, że Wszechzwiązkowy Komitet ds. Radiofonizacji i Radiofonii został bezpośrednio podporządkowany Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR⁶⁵. Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do 27 grud-nia 1991 r., czyli do rozpadu ZSRR. W Federacji Rosyjskiej radio państwowe znalazło się w uprzywilejowanej sytuacji, przyznano mu bowiem koncesje na częstotliwości nadawcze z mocy prawa (podobnie telewizji państwowej). Jed-nakże ceną za uprzywilejowanie było uwikłanie radia w sieć zależności poli-tycznych. Cechą charakterystyczną rosyjskiego radia komercyjnego jest jego względna apolityczność⁶⁶. Między 1991 a 1995 r. państwowe radio i telewizja

60 Ł. Szurmiński, System medialny federacji rosyjskiej, [w:] Wybrane zagraniczne systemy..., s. 219.

61 A. Bykow, Rozwój rosyjskich środków masowego komunikowania na tle światowych ten-dencji, [w:] Mało znane systemy medialne, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Ofi cyna Wyd. Huma-nitas, Sosnowiec 2007, s. 65.

62 J.W. Adamowski, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji, [w:] Transforma-cja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku..., s. 35.

63 B. Nierenberg, Publiczne przedsiębiorstwo medialne..., s. 35.

64 Ł. Szurmiński, dz. cyt., s. 232.

65 Tamże.

66 J.W. Adamowski, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji, [w:] Transfor-macja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku..., s. 49.

funkcjonowały w ramach Rosyjskiej Państwowej Kompanii Radiowo-Telewi-zyjnej „Ostankino”⁶⁷.

Pierwsza doświadczalna emisja sygnału telewizyjnego w ZSRR odbyła się w 1932 r. Regularnie program telewizyjny nadawano od 10 marca 1939 r.⁶⁸ Przez cały okres dyktatury komunistycznej telewizja była pod szczególnym nadzorem totalitarnej władzy. Dopiero pierestrojka Gorbaczowa i wprowa-dzona przez niego głasnost (jawność) spowodowały, że obok propagando-wych programów informacyjnych (Wriemia) pojawiły się audycje opisujące radziecką rzeczywistość bez propagandowych laurek (program informacyjno--publicystyczny TNS). Jednakże pod koniec lat 80. XX w. objawy chwilowej liberalizacji zaczęły zanikać. Lata pomiędzy 1991 a 1995 r. to okres przekształ-cania „Ostankino” w ORT – także nadawcę państwowego. Novum polegało na tym, że niecały majątek był własnością państwa (choć jego większość). Był to czas kryminogennej czy wręcz kryminalnej prywatyzacji. Wielu pracowników

„Ostankino” przejęło majątek państwowej telewizji. Efektem „ubocznym” tego procesu było powstanie rynku producentów telewizyjnych⁶⁹.

W 1992 r. powstała w Rosji pierwsza niepaństwowa stacja telewizyjna. Była wynikiem połączenia Moskiewskiej Niezależnej Korporacji Nadawczej i Tur-ner Broadcasting System. Jednakże jej właściciela, Teda TurTur-nera, zmuszono do wycofania się z rosyjskiego rynku medialnego. Druga stacja komercyjna, NTW, powstała w 1993 r. Jej właścicielem był magnat medialny Władimir Gusinski.

Także on został zmuszony do odsprzedaży udziałów w telewizji i ucieczki do Hiszpanii. Jednakże myliłby się ten, kto sądziłby, że jest on niewinną ofi arą nagonki, bowiem sam aktywnie uczestniczył w tworzeniu systemu wpływów oligarchicznych. W 1994 r. z połączenia kapitału państwowego i prywatnego powstała nowa stacja ORT. Skarb państwa ma w niej 51% udziałów, pozostałe 49% należy do konsorcjum wielkich banków, ŁogoWAZ i Gazpromu⁷⁰.

W Rosji widoczny jest bardzo silny wpływ polityków oraz rozmaitych grup interesów na media, zwłaszcza elektroniczne. Oznacza on nie tylko bezpośred-nią ingerencję w materiały dziennikarskie, ale także stosowanie metod kry-minalnych wobec dziennikarzy i właścicieli mediów, łącznie z zastraszaniem, bezprawnymi aresztami, niejasnymi wyrokami, a nawet mordami. Najgłoś-niejsze przypadki to: zamordowanie znanego dziennikarza i pierwszego dyrek-tora ORT Władisława Listiewa⁷¹ oraz Anny Politkowskiej, reporterki „Nowej

67 Ł. Szurmiński, dz. cyt., s. 233.

68 J.W. Adamowski, B. Golka, E. Stasiak-Jazukiewicz, Wybrane zagraniczne systemy infor-macji masowej, Wyd. Elipsa, Warszawa 1996, s. 172.

69 J.W. Adamowski, dz. cyt., s. 51.

70 Tamże.

71 Tamże, s. 52.

Gaziety”, piszącej krytyczne artykuły o rosyjskich zbrodniach w Czeczenii⁷². Nadmierna niezależność na rosyjskim rynku medialnym może także kończyć się wieloletnim więzieniem bądź utratą majątku. Przykład W. Gusinskiego czy innych oligarchów rosyjskich jest tu wielce znamienny.

System rosyjskich mediów charakteryzuje się zatem wysokim stopniem paralelizmu politycznego oraz równie wysokim stopniem ingerencji państwa w funkcjonowanie mediów. Odnosi się to do wszystkich mediów, zarówno publicznych, jak i komercyjnych. Wskazane czynniki lokują rosyjski system medialny, wedle kryteriów zaproponowanych przez Hallina i Manciniego, w kategorii spolaryzowanego pluralizmu. W systemie medialnym Federacji Rosyjskiej da się wyróżnić również elementy charakterystyczne dla państw autorytarnych (por. Tabela 3. System medialny Rosji wg kryteriów D. Hallina i P. Manciniego).

P o l s k a – wspomniano już, że kilkoro badaczy polskich opisywało roz-maite systemy medialne zarówno europejskie, jak i te z bardziej odległych kontynentów. Tymczasem na polskim rynku właściwie nie pojawiła się zwarta praca odnosząca się do polskiego systemu medialnego. Wydaje się, że ten brak winien być jak najszybciej uzupełniony. Poniższe rozważania są jedynie próbą zarysowania zagadnień, które wymagają szerszego opracowania.

Polski system medialny we współczesnym kształcie jest eklektyczny. Źródeł takiego stanu rzeczy należy upatrywać w braku polskiej państwowości w XIX w., czyli w czasie, kiedy rodziły się podwaliny większości systemów medialnych, z jakimi mamy obecnie do czynienia. Polska prasa przyjmowała modele funk-cjonujące w państwach zaborczych. Dopiero media elektroniczne rozwijały

72 Zob. http://mediaregionalne.pl/news.

Tabela 3. System medialny Rosji wg kryteriów D. Hallina i P. Manciniego

Występowanie cechy charakterystycznej dla danego modelu w stopniu wysokim

lub umiarkowanym*

w stopniu niskim lub umiarkowanym*

Rozwój prasy masowej + –/–

Stopień paralelizmu politycznego +++

Stopień profesjonalizacji + –/–

Stopień interwencji państwa +++

Źródło: opracowanie własne na podstawie metodologii opracowanej [w:] D.C. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, Wyd. Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, Kraków 2007, s. 305 (*– liczba znaków oznacza intensywność występowania danej cechy).

się odmiennie. Radio, jako organizacja nadawcza, powstało w wolnej Polsce w 1925 r. i w początkowym okresie miało charakter spółki z udziałem kapita-łu prywatnego. W późniejszym okresie większość udziałów przejęło państwo.

Po II wojnie światowej zarówno prasa, jak i radio, a w późniejszym okresie także telewizja, były państwowe (właściwie w gestii rządzących w owym cza-sie komunistów). Nieliczne tytuły prasowe nienależące do państwa były jed-nak całkowicie państwu podporządkowane poprzez system cenzury i wiel-kość przydziału papieru na druk gazet. Dopiero ustawa o radiofonii i telewizji z 1992 r. wprowadziła na polskim rynku mediów elektronicznych system dual-ny, czyli media publiczne i komercyjne, a później także społeczne.

Polska jest obecnie państwem demokratycznym. Zręby obecnego systemu politycznego powstawały w 1989 r. przy Okrągłym Stole. Jednakże cały wiek XIX to brak państwowości. Dwudziestolecie międzywojenne (1918–1939) tylko do 1926 r. (przewrót majowy) miało cechy państwa demokratycznego.

Okres późniejszy to czas rządów autorytarnych. Po II wojnie światowej narzu-cony Polsce system komunistyczny miał charakter totalitarny z pewną fasadą demokratyczną, a dopiero procesy rozpoczęte w 1989 r. przywróciły w Polsce demokrację. Jest rzeczą oczywistą, że te czynniki polityczne musiały rzutować na system medialny.

Brak własnej państwowości i suwerenności sprawiał, że media spełniały na ogół czysto propagandowe, usługowe wobec rządzących, funkcje. W takich warunkach trudno było sobie wyobrazić kształtowanie się w pełni profesjo-nalnego dziennikarstwa. Prasa wywodząca się z opozycji antykomunistycznej także spełniała funkcje propagandowe à rebours. W warunkach walki, bardziej przypominającej konspirację bądź wręcz będącej konspiracją, trudno zacho-wać wymogi profesjonalnego dziennikarstwa. Dopiero po 1989 r., po prawie dwóch wiekach mniej lub bardziej dolegliwego zniewolenia, można było zacząć budowę systemu medialnego charakterystycznego dla państw demokratycz-nych. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. stanowi, że Polska jest demokratycznym państwem prawnym, gwarantującym wolność słowa. Nie ma w nim cenzury, a Ustawa o radiofonii i telewizji z 29 grudnia 1992 r. wprowadziła dualny sy-stem mediów elektronicznych i zastąpiła media państwowe mediami publiczny-mi. Jednakże formalne zapisy, gwarantujące niezależność medialną i znoszące cenzurę, często są jedynie fasadą, za którą politycy starają się podporządkować sobie media, zwłaszcza publiczne.

Wprawdzie rządząca w Polsce od 2007 r. Platforma Obywatelska zapowie-działa, że zlikwiduje abonament i uniezależni media publiczne od polityków, ale te liberalne postulaty przyniosły skutek odwrotny do zamierzonego. Rady-kalny spadek poboru abonamentu sprawił, że media publiczne jeszcze bardziej się skomercjalizowały, a w latach 2007–2010 ich upolitycznienie osiągnęło nie-spotykany dotąd poziom.

Współczesny rynek polskich mediów charakteryzuje się wysokim stopniem paralelizmu politycznego, odnoszącego się nie tylko do mediów publicznych.

Także rola państwa w systemie medialnym wydaje się być znacząca. To spra-wia, że nasz system medialny, wedle kryteriów zaproponowanych przez Halli-na i Manciniego, Halli-należałoby zaliczyć do modelu spolaryzowanego pluralizmu, charakterystycznego dla europejskich krajów śródziemnomorskich (por. Ta-bela 4. System medialny Polski wg kryteriów D. Hallina i P. Manciniego).