Wyobraźnia przestrzenna a kompetencje językowe

W literaturze przedmiotu można spotkać dwa główne nurty badań nad wpływem wyobraźni przestrzennej na kompetencje językowe. Pierwsze z nich dotyczą zależności między kompetencją przestrzenną a słownictwem, drugie szukają pozytywnego wpływu umiejętności przestrzennych na poziom ortografii uczniów.

Już w połowie XX wieku szukano związków między umiejętnościami organizowania przestrzeni a określonymi kompetencjami językowymi (por. Geppert 1966b). Badania nad wpływem wyobraźni przestrzennej na zasób słownikowy uczniów badali Edward Polański oraz Krystyna Duraj-Nowakowa. Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby o wyższym poziomie wyobraźni przestrzennej cechował wyższy zasób słownikowy (w tym wysoka znajomość słownictwa nazywającego relacje przestrzenne, jak również lepsza umiejętność posługiwania się związkami frazeologicznymi (głównie użytych w znaczeniu przenośnym).

Wyobraźnia przestrzenna została uznana za determinant zasobu leksykalnego uczniów (por.

Polański, Duraj-Nowakowa 1978: 191).

Badacze (w tym głównie dydaktycy języka) zastanawiali się nad możliwym wpływem kompetencji przestrzennych na inne umiejętności ucznia⁶⁰

60Wyobraźnia przestrzenna jest niezbędnym elementem również w dydaktyce matematyki, ponieważ:

„matematyka wymaga nie rachunków, a wyobraźni” (Filip, Rams 2000: 95). Nauczyciele, chcąc odpowiednio stymulować rozwój wyobraźni przestrzennej, powinni w dostatecznym stopniu wykorzystywać materiały poglądowe (por. Siwek 1998).

. Prace dotyczące wpływu metody

rysunkowych ogniw ortograficznych w nauczaniu ortografii pokazują, że kompetencja przestrzenna ma wpływ na budowanie obrazów przestrzennych, a tym samym w istotnej mierze wpływa na kompetencję ortograficzną.

Przyjrzyjmy się bliżej temu zagadnieniu. Metoda ogniw rysunkowych ma swoje źródło w mnemotechnice (Ganczarska 2004: 55), stanowi jednak metodę kształcenia stosowaną w edukacji wczesnoszkolnej, a nie – jak mnemotechnika – metodą zapamiętywania. Odwołuje się do spostrzeżeń jako istotnych czynników w procesie zapamiętywania. Jak zauważa Małgorzata Ganczarska, metoda ta ma źródło w metodzie ogniwa. W metodzie tej tworzy się dwuogniwowe, rzadziej dłuższe łańcuchy mnemotechniczne. Stosowanie haków związane jest z metodą cyfr. „W tej mnemotechnice wykorzystuje się podobieństwo kształtów poszczególnych cyfr do realnych obiektów – osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk itp. Zapamiętane w ten sposób obiekty, stają się trwałym odpowiednikiem liczby porządkowej informacji do wyuczenia się. Dzięki nim podmiot może w dowolnej kolejności odtworzyć zapamiętane porcje treściowe” (Ganczarska 2004: 55).

W metodzie rysunkowych ogniw ortograficznych wykorzystuje się podobieństwa kształtów liter, a nie cyfr. Tutaj wyobrażenie litery pojawia się w drugim etapie łańcucha.

Metoda ta wykorzystywana jest w szczególności w zakresie niemotywowanej pisowni wyrazów. Ponadto w metodzie tej można stosować dodatkowe ułatwienia – celową zbieżność.

Dany ortogram rozpoczyna się od litery, która stanowi element zapamiętywania, np. u:

uśmiech, ż: żaba itp.

Metoda składa się z pięciu czynności. Pierwszą jest zapoznanie uczniów z metodą, drugim etapem jest przedstawienie rysunku ortograficznego, trzecim wyjaśnienie mechanizmu tworzenia historyjki mnemotechnicznej, czwartym rysowanie komiksu mnemotechnicznego, ostatnim – projekcja historyjki w wyobraźni. Przyjrzyjmy się wykorzystaniu tej metody w praktyce. Posłużono się rysunkiem h, natomiast do zapamiętywania wybrano dwa wyrazy:

hipopotam i huśtawka (por. rycina 2.).

Rycina 2. Przykład komiksu (hipopotam na huśtawce)

Źródło: Ganczarska 2004: 66.

Po zapoznaniu uczniów z metodą, tj. przedstawieniu rysunku ortograficznego oraz wyjaśnieniu mechanizmu tworzenia historyjki mnemotechnicznej (przez ćwiczenie wzbudzające wyobraźnię – tworzenie w umyśle uczniów określonych obrazów, dzieci rysują komiks. Należy zaznaczyć, że nauczyciel na początku pokazuje uczniom przykładowy komiks i jednocześnie rozdaje puste szablony komiksu z podpisanymi klatkami. Ostatni etap – projekcja bajki w wyobraźni – związany jest z wielozmysłowym poznawaniem świata, w tym również z orientacją i wyobraźnią przestrzenną. Uczniowie zamykają oczy i wyobrażają sobie całą historyjkę, wczuwają się w sytuację, wyobrażają sobie również pozostałe elementy, które towarzyszą obrazkom: świecące słońce, odgłosy itp. Nauczyciel poleca uczniom wykonać w domu podobne projekcje kilka razy, przez co najmniej 2-3 dni, po to, aby pisownia została zakodowana w pamięci długotrwałej. Gdy uczeń będzie chciał sobie przypomnieć pisownię wyrazu hipopotam przypomni sobie huśtawkę, równocześnie pisownię innego wyrazu z h. Warto również zwrócić uwagę uczniów na kształt desygnatu – hipopotama – rozłożone ręce, które przypominają swoim kształtem literę H. Podobnie z huśtawką, która, odchylając się, rzuca cień w kształcie litery H⁶¹.

Dokonując opisu wpływu kompetencji przestrzennej na kompetencje językowe, w tym ortograficzne, należy mieć na uwadze fakt, że widzenie przestrzeni związane jest ze specyficznym postrzeganiem poszczególnych jej elementów: linii, konturów, tła, figury, głębi, przezroczystości. W literaturze przedmiotu elementy te stają się istotne w szczególności w sztuce plastycznej czy rzeźbie, a także podczas nabywania kompetencji językowych (ortograficznych), np. grafii.

61Metodę ogniw rysunkowych możemy wykorzystać również do tworzenia bardziej rozbudowanych komiksów.

Por. załącznik 1. Przykładowy komiks z wykorzystaniem metody ogniw rysunkowych w nauczaniu ortografii.

Linie można widzieć na trzy sposoby: jako odrębną (samodzielną) kreskę, kreskę cieniującą i kreskę konturową (Arnheim 2004: 250). Prawo prostoty decyduje, w jaki sposób powiążemy ze sobą linie: „kiedy z połączenia wynika figura prostsza niż to, co dawałaby zwyczajna suma oddzielnych linii – zobaczymy jedną zintegrowaną całość” (Arnheim 2004:

251). Skrajnym przypadkiem staje się cieniowanie, gdy „grupa stłoczonych linii równoległych tworzy tak prosty wzór ogólny, że powstaje jedna spójna powierzchnia. Linie nie są już pojedynczymi, osobnymi przedmiotami, zmieniają się w kreski cieniujące”

(Arnheim 2004: 251).

Pojęcie kształtu wiąże się nierozerwalnie z konturem. Dzieci często nie posiadają umiejętności wiernego odwzorowywania konturów, na co zwraca uwagę Piaget⁶²

Badacze dowiedli, że wyobraźnia przestrzenna ma wpływ na kompetencje językowe w zakresie słownictwa oraz poprawności ortograficznej pisma uczniów. Dotychczasowe badania koncentrują się na szukaniu wpływu wyobraźni przestrzennej na określone kompetencje językowe, sama wyobraźnia badana jest narzędziami psychologicznymi

. Kształt danego obiektu może się zmienić w zależności od tego, do której powierzchni przynależy zdaniem patrzącego.

63. W stworzonym na potrzeby pracy teście nie chciałam ograniczać się do jednego zadania badającego sprawności przestrzenne. Ponadto dodatkowo umieściłam w teście zadania sprawdzające umiejętności z zakresu orientacji przestrzennej, jak również takie, które może wykonać uczeń o wysokiej orientacji, jak i wyobraźni przestrzennej (ŁWO).