Wyobraźnia przestrzenna

Pojęcie wyobraźni przestrzennej nie jest jednoznaczne. Definiuje się ją rozmaicie. W literaturze z zakresu psychologii i pedagogiki przedstawia się ją inaczej, niż w przypadku sztuk plastycznych, skrajnie różnie w przypadku nauk ścisłych.

Nie znajdziemy tego terminu w słownikach języka polskiego, nawet najbardziej obszerny Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod redakcją Haliny Zgółkowej pod hasłem wyobraźnia nie notuje połączenia typu wyobraźnia przestrzenna, choć uwzględnia ponad 50 popularnych połączeń, tj.: wyobraźnia dziecka, wyobraźnia artystyczna itp. (por.

PSWPZg, też. SJPDor).

Słownik psychologiczny podaje: „wyobraźnia przestrzenna to sprawność wyobrażania sobie układów przestrzennych oraz operowania przestrzennego nimi, bez spostrzegania zależności od rodzaju materiału przestrzennego (twory geometryczne, konstrukcje techniczne, konstelacje gwiezdne, pokłady geologiczne); wyobraźnia przestrzenna będzie przybierała postać swoistą dla każdego materiału” (SPSzew).

Nie jesteśmy w stanie zrozumieć pojęcia wyobraźnia przestrzenna bez zróżnicowania terminów dotyczących płaszczyzny. Przykładem może być rysunek. Płaszczyzna papieru, na której powstaje wytwór plastyczny jest płaska, natomiast – jak podkreśla Małgorzata Łuszczak „rzeczywistość, z której wyobraźnia się wywodzi, która wyobraźnię inspiruje i jest z nią w wieloraki sposób związana, jest przestrzenna. Obraz powstający na płaszczyźnie jest odbierany przestrzennie. Złudzenie doznań przestrzeni powstaje w wyniku możliwości percepcyjnych odbiorcy w zakresie umiejętności przestrzennego wyobrażania sobie przedstawionej na płaszczyźnie rzeczywistości” (Łuszczak 1997: 63).

Mamy tutaj zatem do czynienia z pewnym dialogiem przestrzennym. Autor stosuje przedstawienie przestrzenne, a odbiorca jest w stanie je odtworzyć tylko wtedy, gdy ma rozwiniętą kompetencję w zakresie wyobraźni przestrzennej. Zdaniem Łuszczak:

„wyobraźnia przestrzenna to tworzenie obrazów plastycznych przedstawionych na

płaszczyźnie za pomocą formy przestrzennej (imitacji przestrzeni), na którą składają się dwa elementy: treść ideowo-przedstawieniowa i forma plastyczna” (Łuszczak 1997: 65).

Procesy spostrzeżeniowe dotyczące widzenia przestrzeni są skomplikowane. Jednym z podstawowych zadań wzroku staje się tworzenie reprezentacji kształtu widzianego obiektu (Bagiński, Francuz 2007:21). Figura staje się kluczowym pojęciem obiektu wizualnego, który cechuje określona morfologia, struktura i kontekst, „morfologia niejako sumuje różne materie, tworzywo określonego gatunku. Informuje nas, z czego zbudowana jest rzecz (…). Sama morfologia nie wystarcza jednak do tego, aby wiedzieć, czym jest to, na co patrzymy.

Konieczna jest informacja o strukturze obiektu” (Bagiński, Francuz 2007: 27).

Struktura to zasada organizacji, mówi nam o tym, jak coś powinno wyglądać, ponadto

„wyraża zasadniczo inny porządek niż jego morfologia. Ujmuje ona relacje pomiędzy elementami całości i w jakimś sensie jest „bezcielesna” (…). Tworząc wizualny obraz jakieś struktury np. domu, możemy wszystkie materie, z jakich jest zbudowany zastąpić jedną – śladem czarnego tuszu o określonym kształcie na papierze (…)” (Bagiński, Francuz 2007:

27).

Uniwersalną cechą wszystkich obiektów jest płaskość, każdy obiekt przedstawiony na kartce papieru jest ujęciem płaskim. Dopiero informacje zawarte w strukturze obiektu pozwalają nam na określenie, czy dany obiekt jest dwu- czy trójwymiarowy (Bagiński, Francuz 2007: 29).

Ostatnim elementem, który możemy przypisać obiektom wizualnym jest kontekst, w jakim je widzimy. Jeden obiekt w kilku kontekstach staje się zupełnie inny. Kontekst decyduje o interpretacji. Ważną rolę w owej identyfikacji przypisuje się filozofii Gestalt: „tło nie jest tylko tym, czym nie jest figura, ale przede wszystkim aktywnie tę figurę profiluje”.

(Bagiński, Francuz 2007: 31).

Kontekst odgrywa również istotną rolę w postrzeganiu obiektów przez dzieci, które dopiero uczą się szacować odległości i dla tych, które poznają słownictwo przestrzenne. Nie mogą zrozumieć określeń typu: „jesteś na to za mały”, „jesteś duży i na pewno ci się uda to zrobić” itp. Dziecko doświadcza wielkości polisensorycznie poprzez wzrok, dotyk oraz wrażenia kinestetyczne. Wszystkim tym doznaniom towarzyszą określone wrażenia przestrzenne. Brak stałości w słownictwie, którego używają osoby dorosłe, wiedząc na przykład, że raz dziecko słyszy, że jest duże, innym razem, że jest za małe, utrudnia mu wytworzenie stałej miary wielkości⁵⁴

54Określenie stała miara wielkości zostało zastosowane przez Adamskiego (por. Adamski 2007: 76).

. Dziecku brakuje stałych punktów odniesienia do miary

wielkości. Odległość sprawia, że zarówno małe, jak i dzieci w wieku wczesnoszkolnym inaczej oceniają przedmioty, które widzą z oddali (por. Przetacznik-Gierowska, Makiełło- Jarża 1992).

Nie wszystko, co człowiek widzi, jest wiernie transponowane w naszym umyśle, możemy bowiem ulegać różnym rodzajom złudzeń wzrokowych (Francuz 2007). Dzieje się tak, ponieważ: „umysł odbiera dostępną informację zmysłową i manipuluje nią, by stworzyć umysłowe reprezentacje obiektów, cech, relacji przestrzennych w otoczeniu” (Sternberg 2001: 99). Wielość iluzji spowodowana jest percepcją głębi, która może być dokonywana z udziałem jednego oka (jednooczne wskazówki głębi) lub obu oczu (dwuoczne wskazówki głębi). Percepcja głębi związana jest z kształtowaniem widzenia przestrzeni oraz z kompetencją przestrzenną. W tabeli 2. przedstawiam wskazówki percepcji głębi.

Tabela 2. Wskazówki percepcji głębi (jednooczne)

Wskazówki percepcji głębi Wydaje się być bliżej Wydaje się być dalej Gradienty faktury Grubsze ziarnistości bardziej oddalone od

siebie

Mniejsze ziarnistości, bliżej siebie

Względna wielkość Większe Mniejsze

Interpolacja Częściowo zasłania inne obiekty Jest częściowo zasłonięte przez inne przedmioty

Perspektywa liniowa Wyraźnie równoległe linie, zdają się rozchodzić, w miarę jak oddalają się od horyzontu

Wyraźnie równoległe linie, zdają się zbiegać, w miarę jak przybliżają się do horyzontu

Perspektywa z lotu ptaka Obrazy wydają się ostrzejsze, bardziej ograniczone

Obrazy wydają się mniej ostre, mniej wyraźnie ograniczone

Źródło: Sternberg 2001: 101.

Z zagadnieniem percepcji obiektów związane są również stałości percepcyjne, czyli stałość doświadczenia niezależnie od towarzyszących mu zmian wrażenia. Do złudzeń z tego zakresu możemy zaliczyć: złudzenie Ponzy (a), złudzenie względnej wielkości (b1, b2). W złudzeniu Ponzy górna linia wydaje nam się dłuższa, niżeli dolna ( w rzeczywistości linie są takiej samej długości). Złudzenia względnej wielkości związane są z postrzeganiem dwóch takich samych elementów w różnym otoczeniu. Dwie jednakowej wielkości figury w otoczeniu identycznych figur o różnych kształtach będą przez nas odbierane jako większe (w przypadku, gdy otaczają ją figury mniejsze b2) lub mniejsze (gdy otaczają ją figury większe b1). Rycina 1. stanowi ilustrację graficzną przykładów złudzeń⁵⁵.

Rycina 1. Złudzenia

55Więcej na ten temat Francuz 2007; Sternberg 2001.

(a) (b1) (b2)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sternberg 2001.

Istotność percepcji kształtu została opisana przez szkołę Gestalt (Żłobicki 2001). W tabeli 3. przedstawione zostały zasady Gestalt dotyczące percepcji wzrokowej.

Tabela 3. Zasady Gestalt percepcji wzrokowej Zasady Gestalt

Figura-tło Gdy spostrzegamy jakieś pole wzrokowe, niektóre obiekty (figury) zdają się wyodrębniać, a inne aspekty pola cofają się w podłoże (tło).

Bliskość Gdy spostrzegamy zbiór obiektów, mamy tendencję do widzenia tych, które są blisko siebie, jako tworzące grupę.

Podobieństwo Mamy tendencję do grupowania obiektów na zasadzie ich podobieństwa

Ciągłość Mamy tendencję do spostrzegania łagodnie zmieniających się lub ciągłych, a nie przerwanych, czy nieciągłych kształtów.

Zamknięcie Mamy tendencję do percepcyjnego zamykania czy uzupełniania obiektów, które w rzeczywistości nie są zamknięte.

Symetria

Mamy tendencję do spostrzegania obiektów jako tworzących lustrzane obrazy mniej więcej w części środkowej.

Źródło: Sternberg 2001: 107.