Złą rękę karać czy ślepy miecz – w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie:

rewolucja w prawie czy ewolucja postaw?

Początek trzeciego tysiąclecia to kolejne próby poszukiwania skutecznych instru-mentów legislacyjnych. Okazało się bowiem, że same narzędzia prawne oraz niewi-dzialna ręka rynku nie wystarczają i same w sobie nie wywołują przyzwoitych zacho-wań. Słynna na cały świat ustawa Sarbonesa-Oxleya6, programy dla liderów, szkolenia

i globalny zasięg norma ISO 26000 ma szansę stać się najbardziej powszechną wykładnią CSR na świe-cie. W zapisach normy wyróżnia się siedem obszarów społecznej odpowiedzialności biznesu: Ład

organi-zacyjny; Prawa człowieka; Stosunki pracy; Środowisko; Sprawiedliwe praktyki rynkowe; Relacje z kon-sumentami oraz Zaangażowanie społeczne; Zob. www.parp.gov.pl [dostęp: 10 lutego 2013].

5 Przepisów i regulacji prawnych, a także gróźb i konsekwencji karnych nie wykorzystują przeciwnicy idei przyzwoitego zarządzania. Pomimo wyraźnego kryzysu zaufania publicznego stworzenie etycznego otoczenia biznesu napotyka na problemy polegające na swoistym przeciąganiu liny pomiędzy biznesem a społeczeństwem: ci drudzy skupiają się na piętnowaniu zachowań nieprzyzwoitych i nakładaniu kar, ci pierwsi zaś na tym, jak owych kar unikać.

6 Ustawa Sarbanesa-Oxleya (nazywana też SOX lub SarO) została uchwalona przez Kongres USA 30 lipca 2002 r. Bezpośredni wpływ na powstanie SOX miały wydarzenia gospodarcze w USA w latach 2000–2001, w szczególności afera Ekronu i WorldComu. Skandale finansowe na niespotykaną dotych-czas skalę spowodowały dramatyczny spadek zaufania inwestorów do rynków finansowych oraz operują-cych na nich kluczowych podmiotów, tj. doradców inwestycyjnych, audytorów, notowanych spółek, a dokładniej ich zarządów.

SOX znacznie zaostrza wymogi niezależności wobec kluczowych graczy na rynku finansowym oraz podnosi na bardzo wysoki poziom wymagania w zakresie efektywności kontroli wewnętrznej podmiotów zarejestrowanych w US Securities Exchange Commission (SEC). Ta obejmująca jedenaście rozdziałów

z zakresu etyki, poufne telefony alarmowe ani też rozwiązania na poziomie przedsię-biorstw i branż nie prowadzą do pożądanych rezultatów. Ogólnokrajowe badania przeprowadzone przez amerykańska firmę konsultingową PriceWaterhouseCoopers wykazały, że7:

 W listopadzie 2005 r. 52 proc. przedstawicieli ogólnoświatowego biznesu oświadczyło, że było świadkiem nieodpowiedzialnego społecznie zachowania (niepraworządnego bądź niewłaściwego pod względem etycznym) względem własnych pracowników. Jedynie połowa respondentów poinformowała o tym swoich przełożonych bądź kolegów.

 Ci sami respondenci oświadczają, że w ich firmach zainwestowano znaczące środ-ki finansowe w programy zgodności ze standardami etycznymi biznesu, a mimo to nie odczuwają wyraźnych i bezpośrednich wyników działania takich programów.

 Liczba zachowań nieakceptowanych i uznawanych za nieodpowiedzialne spo-łecznie wzrosła w latach 2003–2005 o 22 proc., przy czym 43 proc. pytanych osób przyznało, że w tym okresie osobiście brało udział w co najmniej jednej sy-tuacji nieetycznego zachowania pracodawcy względem pracowników.

Praktycy zarządzania otrzymali tym samym wyraźny sygnał, że oprócz tworzenia i egzekwowania litery prawa ex post i rozwijania filozofii końca rury, czyli rozliczania skutków, należy pochylać się nad problemem a priori i prowadzić szerokie działania z zamiarem rozpoznania i mitygowania przyczyn oraz zniechęcania do nieprzyzwoi-tych praktyk pracowniczych. Oprócz nasilającej się tendencji do tworzenia przez lide-rów globalnego rynku rozmaitych kodeksów etycznego funkcjonowania obserwuje się także powstawanie instytucji ukierunkowanych m.in. na wypracowanie wskazówek i zasad, którymi powinny kierować się instytucje sądownicze wobec osób i firm stosu-jących nieetyczne praktyki8. Mimo że na przeszkodzie stoi formalny brak zapisów

ustawa wprowadza wymóg dodatkowych ujawnień dokonywanych przez zarząd, a dotyczących efektyw-ności systemu kontroli wewnętrznej, obowiązek kontroli jakości usług audytorskich, dodatkowe sankcje (finansowe i karne) dla władz firm w przypadku wykrycia błędów w sprawozdaniach finansowych oraz bezwzględny wymóg niezależności audytora. Na mocy ustawy utworzono także nowy organ regulujący obszar audytu, tj. Radę Nadzoru nad Rachunkowością Spółek Publicznych (Public Company Accounting Oversight Board – PCAOB), którego zadaniem jest ustanawianie standardów księgowych i audytorskich. Wynikiem działania tego organu ma być też kontrola firm audytorskich ukierunkowana na wyeliminowa-nie sytuacji, w których audytorzy wyeliminowa-nie informują o wyeliminowa-nieprawidłowościach, zafałszowaniach w bilansach i sprawozdaniach finansowych firmy, jak miało to miejsce np. w aferze Enronu. Co więcej, zarząd spółki jest zobowiązany do poświadczania zgodności raportów finansowych i ujawniania informacji istotnych dla interesariuszy. Ustawa ma na celu odbudowanie zaufania inwestorów do rynków finansowych, zarzą-dów spółek notowanych na giełdzie, agencji audytorskich oraz doradców finansowych poprzez poprawę jakości i wiarygodności sprawozdawczości finansowej, a także zwiększenie odpowiedzialności audyto-rów i zarządów, podniesienie efektywności kontroli wewnętrznej i zaostrzenie wymagań przejrzystości kluczowych graczy na rynkach finansowych. Zob. www.wikipedia.pl [dostęp: 8 lutego 2013].

7 S. Harrison, Przyzwoitość w zarządzaniu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2008, s. 57.

8 Jedną z instytucji znaczących i znanych w świecie biznesu jest amerykańska organizacja Federal Sen-tencing Commision (FSC). Ta powstała w 1991 r. instytucja przeprowadziła cykl programów (w 2004 r.)

prawnych, treści i rozwiązania zawarte w zasadach (wytycznych) mają zachęcać przedsiębiorców do zachowań właściwych, a zniechęcać do zachowań nagannych. To ważna konstatacja. Wskazuje bowiem na to, że przygotowano w ten sposób podłoże pod nową filozofię działania rządzących gospodarką. Ze znaczących osią-gnięć tego okresu można uznać m.in. powołanie światowego stowarzyszenia promują-cego etyczne zachowania w gospodarce (The Ethics & Compliance Officer Associa-tion). Fundamentalnym i wymagającym pilnego rozstrzygnięcia zadaniem tego stowarzyszenia było uzyskanie odpowiedzi na pytanie o istotę szeroko pojmowanej kultury etycznej. W następstwie ewaluacji efektów wieloaspektowych dyskusji zapro-ponowano składowe tak pojmowanego pojęcia, tj. wpisany w codzienne działania przedsiębiorstw kodeks postępowania oparty na przepisach prawa i obyczajów:

 sformalizowane, wkomponowane w strukturę organizacyjną funkcje i obowiązki przyporządkowane stanowisku ds. etyki i respektowania (przestrzegania) stan-dardów wpisanych w kodeks pracy;

 poufny system informowania (telefon, Internet, media publiczne) na potrzeby re-jestrowania i reagowania na przypadki odstępstw od kodeksu pracy;

 stałe i konsekwentnie wdrażanie programów szkoleniowych w zakresie prze-strzegania kodeksu etycznego (zachowań odpowiedzialnych społecznie);

 wdrożony i sprawny system komunikacji oparty na zaangażowaniu wszystkich pracowników przedsiębiorstwa, bez względu na pełnioną funkcję i zajmowane stanowisko;

 skutki (wyniki) działań etycznych muszą być włączone do programów okresowej oceny pracowników i uwzględniane w polityce awansowania i wynagradzania;

 zachowania etyczne są wpisane w kompetencje pracownika i opis jego stanowiska. Wydaje się wszak, że nacisk na stosowanie zgodności zachowań ze standardami etycznymi nie jest wyłącznym sposobem na tworzenie społecznie odpowiedzialnej kultury organizacyjnej, odwołującej się do cnót obywatelskich. Prawo i edukacja oraz i doradztwo nie wystarczają, aby zrealizować zamiary. Stąd wynika, że kultura etycz-na musi być (jest) czymś więcej niż tylko parafrazą regulacji prawnych, a generowanie zachowań odpowiedzialnych społecznie wymaga fundamentów, na które składają się pracownicze zachowania i postawy oraz zwykła ludzka przyzwoitość. Przyzwoite za-chowania, zazwyczaj drobne gesty, są pozornie niewiele znaczące. Proste i niedrogie, lecz ważne, bo uniwersalne w zastosowaniu. Kultura etyczna wymaga zatem, aby

sprowokowanych aferą Enronu związaną z tzw. kreatywna księgowością. Celem programów było pro-mowanie zachowań zgodnych z etycznymi standardami, a także wytworzenie w przedsiębiorstwach po-stawy sprzyjającej atmosferze zaufania i szacunku do interesariuszy. W rezultacie przedsiębiorcy mieliby promować zachowania etyczne i praworządne, a także rozwijać kulturę wewnętrzną wobec własnych pra-cowników. Słowem, oprócz wdrażania litery prawa promowany byłby jego duch, zakorzeniony i rozwija-ny w obrębie systemu wartości. Zob. D. Seideman, Public hearing agenda and written Tesimorozwija-ny, United States Sentencing Commision, Thurgood Marshall Federal Judiciary Building, Washington DC, 2004.

rzyć ją za pomocą konkretnych, normalnych i spektakularnych przykładów i konkret-nych działań9.

Te i takie właśnie zachowania postrzegane są i wchłaniane przez społeczeństwo korporacyjne, a pozytywne postawy służenia innym coraz częściej są przyjmowane przez pracowników jako równoważne z potrzebami zysku i sukcesu.

11.4. Przyzwoite zachowania w praktyce –