Wstęp
Pojęcie bezpieczeństwa, a w zasadzie jego poziom, jest uwarunkowany liczbą oraz natężeniem zagrożeń, które mogą wystąpić na danym terytorium w określo-nym czasie. Zagrożenie to nic innego jak niebezpieczeństwo lub szkodliwość [1 s. 27]. Jest to również sytuacja niekorzystna, w której znalazła się jednostka i została na-rażona na oddziaływanie negatywnych i niesprzyjających czynników. Wśród źródeł zagrożeń, biorąc pod uwagę kryterium pochodzenia zagrożenia, wyróżniono zagro-żenia, których źródłem jest człowiek, a także jego wytwory, wynikające z zachowań sił przyrody oraz pochodzące od świata zwierząt lub świata roślin czy bakterii [1 s. 32]. Ze względu na podjęty temat artykułu, warto przybliżyć pojęcie oraz podział zagrożeń naturalnych, do których zaliczana jest powódź. Zagrożenia, których przy-czyną są zjawiska naturalne i oddziaływanie sił przyrody, mają swój początek jeszcze zanim na Ziemi pojawił się człowiek. Wśród głównych źródeł tego rodzaju zagrożeń wymienia się zarówno wodę, jak i powietrze, a także ziemię, ogień i kosmos. Cechą charakterystyczną dla zagrożeń naturalnych jest ich cykliczność i sezonowość oraz występowanie na danym terytorium [2 s. 25].
Na rys. 1 została przedstawiona typologia zagrożeń naturalnych zaproponowana przez K. Ficonia. Zgodnie z nią wyróżniono cztery rodzaje zagrożeń o charakterze naturalnym, a mianowicie biologiczne, kosmiczne, tektoniczne oraz klimatyczne. W ostatniej grupie znalazło się zagrożenie powodziowe, które ze względu na znacze-nie dla omawianego tematu, zostaznacze-nie poddane głębszej analizie.
Zagrożenia powodziowe
W literaturze przedmiotu znajduje się wiele definicji powodzi. Jedna z nich, za-warta w ustawie Prawo wodne, a także powielana w dokumentach sporządzanych przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, traktuje powódź jako czasowe pokrycie
przez wodę terenu, który w normalnych warunkach nie jest pokryty wodą, a w szczególno-ści wywołane przez wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kana-łach oraz od strony morza, z wyłączeniem pokrycia przez wodę terenu wywołanego przez wezbranie wody w systemach kanalizacyjnych [4 s. 14].
W Vademecum ochrony przeciwpowodziowej, powódź opisywana jest jako jedno z zagrożeń o charakterze naturalnym, które jest najczęściej powtarzalnym zjawi-skiem. Zgodnie z definicją tam zawartą, powódź to wezbranie wody, podczas którego
woda po przekroczeniu stanu brzegowego lub poziomu korony wału przeciwpowodzio-wego zalewa dolinę rzeczną, powodując szkody oraz straty finansowe i pozaekonomiczne (społeczne, moralne, przyrodnicze itp.) [5 s. 11].
Analizując termin powodzi, należy podkreślić, że zdarzają się przypadki, iż jest on utożsamiany z terminem wezbrania. Otóż zasadniczą różnicą pomiędzy powo-dzią, a wezbraniem, które oznacza wzrost poziomu wody w zbiorniku (w rzece, je-ziorze, czy morzu), jest to, że drugie pojęcie odnosi się do sytuacji hydrologicznej, zaś pierwsze do sytuacji gospodarczej.
Zgodnie z danymi Wojewódzkich Centrów Zarządzania Kryzysowego z roku 2013, w Polsce zagrożenie powodziowe występowało na obszarze 1039 gmin (z czego zagrożonych było ponad 86,5 tys. budynków mieszkalnych, 2,6 tys. budynków uży-teczności publicznej oraz 2 tys. mostów) [6].
Warto podkreślić, że zarówno powódź, jak i wezbranie jest zagrożeniem o cha-rakterze naturalnym, którego człowiek nie może całkowicie wyeliminować, ale może podjąć próbę kontroli tego zagrożenia oraz minimalizacji strat będących jego następ-stwem. Jest to możliwe poprzez takie działania, jak: ochrona koryta rzeki, budow-li inżynierskich czy obiektów komunikacyjnych przed niebezpiecznym poziomem wody, przekraczającym dopuszczalny poziom, a także przez tworzenie sztucznych zbiorników retencyjnych, których głównym zadaniem jest gromadzenie płynących
Rys. 1. Klasyfikacja zagrożeń naturalnych
Zagrożenia naturalne
⇑ ⇑
Biologiczne Kosmiczne
choroby zakaźne i epidemie szkodliwe promieniowanie słoneczne skażenia żywności i wody inwazja kosmiczna
⇑ ⇑
Tektoniczne Klimatyczne
trzęsienia ziemi powodzie erupcje wulkanów upały i susze
fale tsunami śnieżyce, oblodzenia, lawiny osunięcia ziemi mgły
intensywne opady atmosferyczne wyładowania elektryczne efekt cieplarniany
wód. Można także doprowadzić do zwiększenia retencyjności terenowej lub objąć ochroną tereny zalewowe posiadające znaczącą wartość gospodarczą [5 s. 9].
Poza pojęciem zagrożenie powodziowe w literaturze przedmiotu funkcjonuje ter-min ryzyko powodziowe. Jego wyjaśnienie znajduje się w Dyrektywie 2007/60/WE Par-lamentu Europejskiego i Rady. Dokument ten został potocznie nazwany Dyrektywą Powodziową i zaczął obowiązywać od 26 listopada 2007 roku. Zgodnie z nim, ryzyko
powodziowe jest to kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi oraz nega-tywnych skutków powodzi dla zdrowia ludzi, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej [7]. Wejście w życie tejże dyrektywy nakłada na państwa
członkowskie Unii Europejskiej szereg zobowiązań. Jednym z nich jest wykonanie oceny ryzyka powodziowego dla swojego kraju oraz zilustrowanie go na mapach. Konieczne będzie także wykonanie planów zarządzania zdiagnozowanym ryzykiem powodziowym.
Polska wywiązała się ze zobowiązań w grudniu 2013 roku, kiedy to opracowa-ne mapy ryzyka powodziowego zostały oddaopracowa-ne do powszechopracowa-nego dostępu. Są oopracowa-ne dostępne pod adresem http://mapy.isok.gov.pl. Warto zaznaczyć, że znajdują się tam zarówno mapy prezentujące zagrożenie powodziowe, jak i ryzyko powodziowe. Pierwszy rodzaj map wykonano dla tych terenów, które wymieniono we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego jako narażone na niebezpieczeństwo powodzi. Za-wierają one także informacje dotyczące prawdopodobieństwa wystąpienia powo-dzi (niskie, średnie, wysokie) oraz obszary, które mogą zostać zalane, gdy dojpowo-dzie do uszkodzenia albo całkowitego zniszczenia wału przeciwpowodziowego. Drugi rodzaj, a mianowicie mapy ryzyka powodziowego, są niejako uzupełnieniem map zagrożenia powodziowego. Swoim zakresem obejmują szacunkowe straty spowo-dowane przez wezbranie oraz przedstawiają prawdopodobieństwo wystąpienia po-wodzi dla poszczególnych obszarów czy obiektów. Mapy ryzyka popo-wodziowego dla gminy Wleń zostały przedstawione na poniższych rys. 2-5.
Na rys. 2 przedstawiono obszar gminy Wleń oraz gminy z nią sąsiadujące. War-to zwrócić uwagę na zbiornik wodny znajdujący się w Pilchowicach, którego rola zostanie opisana w dalszej części rozdziału. Przez gminę przepływa rzeka Bóbr, któ-ra mimo ochrony miasta przez wały przeciwpowodziowe, może wyrządzić szkody zarówno dla mieszkańców, infrastruktury, jak i środowiska. Mapa (rys. 2) jest defi-nitywnym potwierdzeniem, że obszar gminy Wleń jest narażony na występowanie powodzi.
Na rys. 3 i 4 została przedstawiona mapa ryzyka powodziowego dla gminy Wleń. Na mapie została przedstawiona gmina Wleń z przepływającą przez jej teren rzeką Bóbr. Jest to mapa ryzyka powodziowego bez zaznaczonych obszarów, dla których takie ryzyko występuje. Na rys. 4 przedstawiono mapę ryzyka powodziowego z za-znaczonymi obszarami, na których występuje prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi 0,2%, co oznacza, że wezbranie takich rozmiarów może występować raz na 500 lat.
W Planie Zarządzania Kryzysowego gminy Wleń znajdują się mapy ryzyka po-wodziowego dla obszarów, które mogą zostać zalane co 10 lat oraz co 50 lat (rys. 5).
Rys. 2. Mapa obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi w województwie dol-nośląskim
Źródło: [8]
Rys. 3. Mapa ryzyka powodziowego
Rys. 4. Obszary występowania ryzyka powodziowego
Źródło: [8]
Rys. 5. Obszary występowania ryzyka powodziowego, co 10 lat i co 50 lat
Tereny należące administracyjnie do gminy Wleń są nieustannie narażone na ryzyko występowania powodzi. Bardzo duże prawdopodobieństwo wystąpienia po-wodzi, bo co 10 lat, negatywnie wpływa nie tylko na mieszkańców tych terenów, ale także na środowisko i infrastrukturę. Mimo zabezpieczenia miasta wałami przeciw-powodziowymi, nie ma możliwości, aby całkowicie wyeliminować ryzyko wezbrań na tym obszarze. Potwierdzeniem występowania cyklicznych powodzi na terenie gminy Wleń niewątpliwie są wezbrania odnotowane w wieku XXI, tak jak te z roku 2001, 2006 oraz 2011 i 2013.