Born Global: nowa generacja małych przedsiębiorstw

(1)

ISBN: 978-83-62511-72-3 ISBN 978-83-65907-19-6 (pdf online)

K r y s t y n a P r z y b y l s k a

nowa generacja małych przedsiębiorstw

BORN GLOBAL

Książka „Born global – nowa generacja małych przedsiębiorstw”

stanowi oryginalne ujęcie nowego, bardzo ważnego zjawiska w międzynarodowej przedsiębiorczości jakim jest pojawianie się małych i średnich przedsiębiorstw od początku ich działalności na scenie międzynarodowej. Znaczenie tej pracy i jej wkład w rozwój badań nad tym problemem oraz jego poznanie jest tym większe, że w dużej mierze dotyczy ona przedsiębiorstw polskich i jest pierwszą w polskim piśmiennictwie ekonomicznym, która podjęła problem „born global” z tej perspektywy. Autorka wykazała się rozległą wiedzą teoretyczną i erudycyjną oraz mistrzostwem w łączeniu perspektywy teoretycznej zjawiska z jego praktyczną egzemplifikacją. Właściwie połączenie tych elementów spowodowało, że powstało bardzo wartościowe opracowanie tematu o dużym i rosnącym znaczeniu, które w pełni zasługuje na szybką publikację.

(z recenzji prof. dr. hab. Jana Rymarczyka)

B

ORN GL

OBAL no

w

a gener

ac

ja mały

ch pr

z

edsiębior

s

tw

(2)

(3)

BORN GLOBAL

(4)

(5)

BORN GLOBAL

nowa generacja małych

przedsiębiorstw

Krystyna Przybylska

(6)

Recenzent:

Prof. dr hab. Jan Rymarczyk

Redaktorzy wydawnictwa: Katarzyna Kwaśniak Anna Strakowska Projekt okładki: Jarosław Szczurek Skład: Piktograf

Wydanie publikacji sfi nansowane ze środków własnych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie

ISBN 978-83-62511-72-3

ISBN 978-83-65907-19-6 (pdf online) Wydawnictwo:

Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków

(7)

SPIS TREŚCI

Wstęp ... 9

Rozdział 1 Istota internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 15

1.1. Pojęcie internacjonalizacji przedsiębiorstwa w ujęciu retrospektywnym ... 15

1.2. Rozwój teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 21

Rozdział 2 Etapowe modele internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 23

2.1. Model uppsalski (U-Model) ... 23

2.1.1. Główne obszary krytyki modelu uppsalskiego ... 29

2.1.2. Aktualizacja modelu uppsalskiego ... 33

2.2. Innowacyjne modele internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 36

2.3. Pozostałe modele etapowe ... 41

2.4. Kontrowersje wokół etapowych modeli internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 46

Rozdział 3 Internacjonalizacja przedsiębiorstwa w ujęciu sieciowym ... 49

3.1. Pojęcie organizacji sieciowej i jej elementy ... 49

3.2. Wykorzystanie koncepcji sieci w internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 51

3.3. Motywy internacjonalizacji fi rmy w międzynarodowej sieci biznesowej ... 56

3.4. Model internacjonalizacji w ujęciu sieciowym ... 57

Rozdział 4 Zasobowa koncepcja internacjonalizacji przedsiębiorstwa ... 61

4.1. Znaczenie zasobów przedsiębiorstwa w internacjonalizacji ... 61

4.2. Modele internacjonalizacji opartej na zasobach ... 62

4.3. Model internacjonalizacji oparty na wiedzy jako podstawowym zasobie fi rmy ... 66

Rozdział 5 Koncepcja międzynarodowej przedsiębiorczości ... 71

5.1. Istota międzynarodowej przedsiębiorczości ... 71

5.2. Modele międzynarodowej przedsiębiorczości ... 74

(8)

6 Spis treści Rozdział 6

Born global – przedsiębiorstwo od początku globalne ... 85

6.1. Pojęcie born global ... 85

6.2. Modele internacjonalizacji born global ... 88

6.3. Specyfi czne cechy born global ... 91

6.3.1. Ilościowe cechy ... 91

6.3.2. Jakościowe cechy ... 94

Rozdział 7 Determinanty powstawania przedsiębiorstw born global ... 103

7.1. Ogólna charakterystyka czynników przyspieszających internacjonalizację born global ... 103

7.2. Determinanty zewnętrzne ... 106

7.3. Determinanty wewnętrzne ... 116

7.4. Przedsiębiorca jako integrator wewnętrznych i zewnętrznych determinant internacjonalizacji born global ... 121

7.5. Modelowe ujęcie internacjonalizacji born global w oparciu o determinanty powstawania tych fi rm ... 124

Rozdział 8 Born global – nowa generacja polskich przedsiębiorstw ... 127

8.1. Wprowadzenie ... 127

8.2. Charakterystyka badanej próby przedsiębiorstw ... 128

8.3. Prezentacja wyników badań ... 129

8.3.1. Wybór rynków zagranicznych ... 129

8.3.2. Wybór momentu wejścia na zagraniczne rynki ... 131

8.3.3. Liczba zagranicznych rynków obsługiwanych przez przedsiębiorstwo ... 133

8.3.4. Udział eksportu w przychodach przedsiębiorstwa ... 134

8.4. Wnioski z badań ... 135

Rozdział 9 Formy wejścia polskich born global na zagraniczne rynki ... 137

9.2. Charakterystyka form internacjonalizacji born globals ... 137

9.3. Identyfi kacja form wejścia polskich BG na zagraniczne rynki ... 140

9.4. Stopień zaangażowania polskich born global na zagranicznych rynkach ... 142

(9)

7

Spis treści Rozdział 10

Znaczenie dystansu psychicznego w internacjonalizacji polskich

born globals ... 145

10.2. Znaczenie dystansu psychicznego w internacjonalizacji BG ... 146

10.3. Analiza przypadków ... 149

10.4. Wnioski z badań ... 153

Rozdział 11 Specyfi czne cechy zasobu ludzkiego w polskich fi rmach born global ... 155

11.2. Założyciele i menedżerowie born global jako osoby przyspieszające internacjonalizację ... 157 11.3. Analiza przypadków ... 159 11.4. Wnioski z badań ... 164 Podsumowanie ... 167 Bibliografi a ... 171 Spis tabel ... 189 Spis rysunków ... 191

(10)

(11)

WSTĘP

W ostatnich trzech dekadach otoczenie biznesu uległo drastycznym zmianom, przede wszystkim z powodu nasilającego się zjawiska globali-zacji. Siłą napędową globalizacji stał się rozwój technologii, szczególnie w obszarze telekomunikacji, transportu i logistyki, co ułatwiło przedsiębior-stwom prowadzenie biznesu na rynkach zagranicznych. Globalizacja otwo-rzyła drzwi dla szybszego umiędzynarodowienia fi rm i uczyniła to zjawi-sko coraz bardziej powszechnym wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Rynki międzynarodowe oraz skuteczne konkurowanie na nich przez wiele lat uznawane były za sferę niedostępną dla nowo powstałych, małych przed-siębiorstw. Biznes międzynarodowy postrzegany był jako domena dużych, bogatych w zasoby fi rm, zaś sama ekspansja zagraniczna traktowana była jako stopniowa i sekwencyjna, zachodząca jedynie w następstwie wcześniej ugruntowanej pozycji na rynku krajowym. Pogłębiający się proces globali-zacji wymaga zatem nowego spojrzenia na proces internacjonaliglobali-zacji przed-siębiorstw.

Mniejsze fi rmy w przeszłości ograniczały przeważnie działalność do rynku lokalnego czy krajowego, a tylko nielicznym z nich udawało się rozwinąć na zagranicznych rynkach. Umiędzynarodowienie odbywało się stopniowo, co wymagało długiego okresu. W literaturze przedmiotu zja-wisko to przedstawiono w formie etapowych modeli internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Najbardziej znany jest model uppsalski [Johanson, Vahl-ne, 1977, 1990; Johanson, Wiedersheim-Paul, 1975] zakładający, że inter-nacjonalizacja przedsiębiorstwa przebiega w czterech etapach: rozpoczyna się od eksportu z wykorzystaniem agentów i dystrybutorów, później fi rmy podejmują eksport bezpośredni, tworzą fi lie handlowe za granicą i wreszcie – własne spółki produkcyjne. Jednakże większość małych fi rm ograniczała swoją działalność do eksportu z powodu niedostatku zasobów fi nansowych, ludzkich i materialnych. Obecnie jednak brak zasobów nie stanowi głównej przeszkody w umiędzynarodowieniu tych fi rm. Przedsiębiorstwa, które po-siadają specyfi czne cechy pozwalające im na szybkie i wczesne wejście na zagraniczne rynki, mogą także odnieść na nich ekonomiczny sukces. W li-teraturze przedmiotu zostały one określone mianem born global (urodze-ni globaliści), co sugeruje, że od początku ich ist(urodze-nie(urodze-nia lub wkrótce potem rozpoczynają działalność na zagranicznych rynkach. Dotyczy to zwłaszcza małych fi rm, które mają unikatowe produkty, skierowane na rynki niszowe i działają w branżach wysokich technologii. Aby odnieść sukces, istnieje ko-nieczność szybkiego wejścia na nie, często równocześnie do wielu krajów.

(12)

10 Wstęp

Dla małych internacjonalizujących się fi rm jest to strategia rozwoju, realizo-wana już we wczesnym etapie ich działania. Zatem fi rmy typu born global stanowią zaprzeczenie konwencjonalnego podejścia do internacjonalizacji, gdyż z punktu widzenia ich strategii rozwoju, działalność międzynarodowa jest dla nich obecnie nie tylko wyborem, ale niejednokrotnie wręcz koniecz-nością.

Deterministyczny model etapowego rozwoju przedsiębiorstw na zagra-nicznych rynkach stał się obiektem krytyki wielu badaczy. Między innymi Aspelund i in. [2007, s. 1432] stwierdzili nawet, że „Model etapowy powinien zostać odrzucony, gdyż reprezentuje tylko jeden możliwy wzór zachowania fi rmy w procesie internacjonalizacji, a rzeczywistość pokazuje, że coraz wię-cej fi rm staje się międzynarodowymi wkrótce od ich powstania”. Jednakże ta-kie fi rmy muszą być zrządzane przez osoby posiadające silną wizję globalnej działalności oraz predyspozycje do jej realizacji. Dlatego też w born globals przedsiębiorca i menedżerowie odgrywają ważną rolę inicjatorów internacjo-nalizacji. Ich wiedza o rynkach zagranicznych i doświadczenie nabyte w prze-szłości w innych fi rmach dają podstawę do przyspieszenia tego procesu. Tak-że indywidualne cechy założyciela/menedTak-żerów born global są bardzo ważne (przedsiębiorczość, innowacyjność, brak awersji do ryzyka) oraz ich relacje formalne i nieformalne w biznesowych sieciach również przyspieszają umię-dzynarodowienie tych przedsiębiorstw.

Pojawienie się born globals stało przyczyną rewizji tradycyjnych po-glądów wyjaśniających proces umiędzynarodowienia. W odpowiedzi na zarzut nieaktualności etapowych modeli internacjonalizacji autorzy najbar-dziej znanego modelu uppsalskiego, w jego nowej wersji, wprawdzie nie odrzucili schematu sekwencyjnego i stopniowego umiędzynarodowienia fi rmy, ale zwrócili w nim uwagę na znaczącą rolę przedsiębiorcy i sieci biznesowych, mogących przyspieszyć ten proces [Johanson, Vahlne, 2009].

Można zadać pytanie, dlaczego fi rmy globalne od powstania stały się w ostatnich trzech dekadach, szczególnie zaś w ostatniej, przedmiotem tak dużego zainteresowania badaczy? Odpowiedź na to pytanie sprowadzić można do trzech następujących przyczyn. Po pierwsze, jest to zjawisko re-latywnie nowe z zakresu międzynarodowych stosunków gospodarczych. Po drugie, jest to zjawisko dynamicznie rozwijające się, zarówno w kontekście zmieniającego się burzliwie otoczenia fi rmy, jak i w samej fi rmie. I wreszcie po trzecie, co wynika z dwóch poprzednich, wymaga ono ujęcia w bardziej trwałe ramy teoretyczne, gdyż do tej pory pojawiło się wiele różnych kon-cepcji próbujących je wyjaśnić, często sprzecznych ze sobą. Nie istnieje nawet jedna nazwa i defi nicja tego zjawiska, która byłaby zaakceptowana przez większość badaczy tego problemu. W tym świetle konieczność dal-szych badań born global wydaje się niezbędna, ponieważ pojawienie się

(13)

11

Wstęp

i ich rozwój stanowi nowe wyzwanie w kontekście tradycyjnych poglądów na temat internacjonalizacji przedsiębiorstwa.

Analiza dyskusji naukowej wśród badaczy internacjonalizacji dopro-wadziła do sformułowania następujących celów badawczych:

1. Przedstawienie dotychczasowego dorobku naukowego z obszaru internacjonalizacji przedsiębiorstwa.

2. Dokonanie przeglądu defi nicji internacjonalizacji przedsiębior-stwa i przedstawienie własnej propozycji zdefi niowania tego zja-wiska.

3. Identyfi kacja i analiza czynników wpływających na szybkie umiędzynarodowienie born global i zaproponowanie modelu in-ternacjonalizacji tych fi rm.

4. Wykorzystanie koncepcji born global do identyfi kacji tego zjawi-ska wśród małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz usta-lenie specyfi cznych cech tego rodzaju fi rm.

5. Pokazanie różnic między tradycyjnym a nowym podejściem do internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw.

Postawione cele badawcze pozwoliły sformułować następujące hipo-tezy badawcze:

H:1 – W Polsce, podobnie jak w innych krajach, w których prze-prowadzono badania identyfi kujące born globals wśród małych i średnich przedsiębiorstw, pojawiło się zjawisko szybko interna-cjonalizujących się fi rm.

H:2 – Decydującym czynnikiem internacjonalizacji born globals jest kapitał ludzki, czyli wiedza i doświadczenie założycieli oraz me-nedżerów tych fi rm.

H:3 – Dystans psychiczny jako jeden z ważnych czynników wyboru zagranicznych rynków w tradycyjnym ujęciu internacjonalizacji w przypadku born globals nie odgrywa znaczącej roli.

Tak postawione cele wymagają różnych metod badawczych. W pracy wykorzystano metodę analizy porównawczej, analizy przyczynowo-skutko-wej, analizy diachronicznej, analizy behawiorystycznej, eksperymentu my-ślowego i modelu hipotetyczno-dedukcyjnego. W badaniach empirycznych posłużono się kwestionariuszem ankietowym i analizą przypadków opar-tych na wywiadach z przedsiębiorcami i menedżerami.

Prezentowana praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Składa się z jedenastu rozdziałów, których kolejność została zdeterminowana posta-wionymi celami badawczymi.

Pierwszy rozdział stanowi retrospektywny przegląd defi nicji interna-cjonalizacji przedsiębiorstwa, który ma ułatwić zrozumienie teorii, z któ-rych się wywodzą, oraz prezentuje chronologiczny rozwój teoretycznych

(14)

12 Wstęp

koncepcji objaśniających ten proces. W rozdziale tym zaproponowano własną defi nicję internacjonalizacji, która brzmi: „internacjonalizacja jest procesem przekształcania krajowego przedsiębiorstwa w międzynarodowe, którego intensywność, zasięg i formy zależą od strategii jego rozwoju oraz uwarunkowań zewnętrznych”.

Rozdział drugi omawia tradycyjne etapowe ujęcie zjawiska umię-dzynarodowienia przedsiębiorstwa (model uppsalski, modele innowacyjne i inne, mniej popularne). Stanowi on krytyczną analizę sekwencyjnej ścież-ki internacjonalizacji przedsiębiorstwa oraz koncepcji dystansu psychiczne-go jako czynnika wyboru rynków zagranicznych.

Rozdział trzeci poświęcony jest analizie koncepcji i znaczenia sieci biznesowej w procesie internacjonalizacji fi rmy. Przedstawiona koncepcja ma silny związek z powstawaniem oraz rozwojem born global i w dużej części wyjaśnia przyspieszenie umiędzynarodowienia tych fi rm.

Rozdział czwarty przedstawia zasobowe postrzeganie procesu inter-nacjonalizacji, ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy jako czynnika nie-zbędnego do rozwoju przedsiębiorstwa na zagranicznych rynkach. Autorka niniejszej książki zaproponowała w tym rozdziale propozycję własnego mo-delu internacjonalizacji opartej na zasobach.

Rozdział piąty analizuje relatywnie młodszą teoretyczną perspektywę wyjaśniającą zachowanie przedsiębiorstw w procesie umiędzynarodowie-nia, a mianowicie międzynarodową przedsiębiorczość. Współcześnie coraz więcej małych przedsiębiorstw dokonuje ekspansji na zagraniczne rynki, co wzbudziło duże zainteresowanie badaczy tego fenomenu. Fakt ten stał się inspiracją do wyodrębnienia w ramach teorii internacjonalizacji nowego nurtu – międzynarodowej przedsiębiorczości.

Rozdział szósty stanowi rozwinięcie poprzedniego, gdyż omawia on najbardziej znany rodzaj międzynarodowo przedsiębiorczych fi rm, a miano-wicie born globals, czyli przedsiębiorstw od początku globalnych (urodzeni globaliści). W rozdziale tym przedstawiono przegląd defi nicji born global, modeli ich internacjonalizacji oraz scharakteryzowano specyfi czne cechy tych fi rm.

Rozdział siódmy identyfi kuje uwarunkowania powstawania born glo-bal w kontekście ich podziału na wewnętrzne, które mają swoje źródło w przedsiębiorstwie, oraz na zewnętrzne, wynikające z otoczenia, w któ-rym ono funkcjonuje. Założyciel fi rmy-przedsiębiorca potraktowany został jako oddzielny i najważniejszy czynnik inicjujący powstanie i rozwój born global. Wiedza i doświadczenie nabyte w przeszłości w innych międzyna-rodowych fi rmach, a także jego specyfi czne cechy osobowościowe są mo-torem przyspieszenia tego procesu. Takie postrzeganie badanego problemu pozwoliło na podjęcie próby zbudowania modelu internacjonalizacji born

(15)

13

Wstęp

global, w którym centralnym elementem jest przedsiębiorca, występujący w roli integratora wewnętrznych i zewnętrznych czynników, pozwalających mu jak najszybciej umiędzynarodowić działalność swojej fi rmy.

W kolejnych czterech rozdziałach, które są efektem empirycznych badań polskich born globals, przeprowadzonych przez autorkę niniejszej pracy, zaprezentowano ich wyniki. Dwa z nich (ósmy i dziewiąty) powstały w oparciu o analizę danych uzyskanych z ankiety przeprowadzonej wśród polskich born globals, kolejne dwa stanowią studia przypadków polskich born globals i powstały jako efekt wywiadów przeprowadzonych z założy-cielami/menedżerami tych fi rm.

Rozdział ósmy próbuje dać odpowiedź na pytanie, czy w naszym kraju istnieją tego rodzaju małe przedsiębiorstwa, które od początku swojej dzia-łalności lub wkrótce potem rozpoczynają proces umiędzynarodowienia. Za kryteria wyodrębnienia tych fi rm przyjęto następujące cechy, które muszą one posiadać, aby możne je było zaliczyć do kategorii born global:

• niezależne, krajowe przedsiębiorstwa działające w sektorze MSP, • przedsiębiorstwa powstałe po 1989 roku,

• przedsiębiorstwa, które równocześnie z rozpoczęciem działalno-ści na krajowym rynku lub najpóźniej w trzecim roku od momen-tu powstania rozpoczęły ekspansję zagraniczną,

• w okresie pierwszych trzech lat ich funkcjonowania udział przy-chodów z działalności zagranicznej w całości przyprzy-chodów fi rmy osiągnął co najmniej 30%.

Przeprowadzona analiza pozwoliła potwierdzić postawioną hipotezę, że w Polsce, jak i w innych krajach, w których przeprowadzono podobne badania, istnieją fi rmy typu born global.

Rozdział dziewiąty analizuje formy internacjonalizacji polskich „uro-dzonych globalistów”. Wyniki tych badań zidentyfi kowały eksport bezpo-średni jako główną formę rozpoczęcia ekspansji na zagraniczne rynki, co stoi w opozycji do wniosków z innych badań, które zidentyfi kowały eksport pośredni jako dominującą formę internacjonalizacji born global.

Rozdział dziesiąty analizuje znaczenie dystansu psychicznego w po-dejmowaniu decyzji w polskich born globals w obszarze wyboru rynków zagranicznych. Zaprezentowane studia przypadków pozwoliły stwierdzić, że znaczenie to nie jest podstawowym kryterium ich wyboru.

Rozdział jedenasty identyfi kuje specyfi czne cechy kapitału ludzkiego w polskich born globals (założycieli, menedżerów i pracowników). Cechy te umożliwiają przyspieszenie internacjonalizacji małych przedsiębiorstw i są głównym bodźcem powstawania i rozwoju born global.

Najważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań zostały zebrane i zaprezentowane w podsumowaniu pracy.

(16)

(17)

ROZDZIAŁ 1

ISTOTA INTERNACJONALIZACJI

PRZEDSIĘBIORSTWA

1.1. Pojęcie internacjonalizacji przedsiębiorstwa w ujęciu

retrospektywnym

Złożoność procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa powoduje, że trudno znaleźć w literaturze ekonomicznej defi nicję, która w pełni od-zwierciedlałaby wszystkie aspekty tego zjawiska. Trudności w jego inter-pretacji powoduje także fakt, iż internacjonalizacja utożsamiana jest często z globalizacją, co prowadzi do pomieszania koncepcyjnego i pojęciowego obu zjawisk. Analizując je w aspekcie czasowym, można stwierdzić, że nie-wątpliwie internacjonalizacja jest zjawiskiem historycznie wcześniejszym, szczególnie zaś eksport, który nadal pozostaje główną jej formą, natomiast globalizacja – jest zjawiskiem znacznie szerszym, obejmującym także inter-nacjonalizację, która jest synonimem geografi cznego rozszerzenia ekono-micznych operacji przedsiębiorstwa ponad granicami kraju.

Analiza internacjonalizacji w literaturze przedmiotu występuje na po-ziomie makro i mikro, przy czym to drugie podejście będzie przedmiotem badań w tej książce. Większość defi nicji traktuje internacjonalizację przed-siębiorstwa jako dynamiczny proces podlegający zmianom i rozwojowi. Na przykład Welch i Luostarinen [1988, s. 36] stwierdzają, że jest ona pro-cesem zwiększania stopnia zaangażowania przedsiębiorstwa w działalność międzynarodową. Oznacza to, że fi rma poszerza geografi czny zasięg dzia-łania poprzez przechodzenie z rynku krajowego na coraz większą liczbę rynków zagranicznych oraz wybiera coraz bardziej zaawansowane formy internacjonalizacji.

Melin [1992, s. 101] określa internacjonalizację jako ewolucyjny proces zmian, powodujący zwiększanie się stopnia międzynarodowego zaangażowa-nia się przedsiębiorstwa, który jest funkcją wzrostu wiedzy o zagranicznych rynkach. Autor traktuje ją jako główny element strategii rozwoju przedsię-biorstwa. Z kolei według Andersena [1993, s. 29] internacjonalizacja to pro-ces dostosowania transakcji fi rmy do wymogów rynków zagranicznych.

(18)

16

Rozdział 1 Natomiast Beamish [1990, s. 77], w odróżnieniu od wspomnianych wyżej autorów, najpierw uważał, że o umiędzynarodowieniu fi rmy można już mówić w momencie, gdy jej właściciele lub menedżerowie zdają sobie sprawę z ważności angażowania się fi rmy na zagranicznych rynkach. Po dokonaniu takiego spostrzeżenia, ekspansja na te rynki następuje w rela-tywnie krótkim czasie, gdyż świadomość oddziaływania kontaktów fi rmy z zagranicą na jej bieżącą i strategiczną pozycję w przyszłości stanowi silny motyw do rozpoczęcia jej umiędzynarodowienia.Jednak po upływie kilku lat zwrócił on uwagę na inny aspekt tego zjawiska, a mianowicie określił in-ternacjonalizację jako proces, w trakcie którego przedsiębiorstwo zwiększa swoją wiedzę z zakresu bezpośredniego i pośredniego wpływu międzyna-rodowej działalności na jego przyszłość, pod wpływem transakcji z fi rma-mi z innych krajów [Bearma-mish i in., 1997, s. 3]. Defi nicja ta, podobnie jak w przypadku Melina, podkreśla znaczenie wiedzy w procesie internacjona-lizacji i postrzega internacjonalizację jako czynnik rozwoju fi rmy.

Calof i Beamish [1995, s. 116] zdefi niowali internacjonalizację jako proces adaptacji działalności fi rmy (strategii, struktury, zasobów) do mię-dzynarodowego otoczenia. Autorzy po raz pierwszy wprowadzili także po-jęcie dezinternacjonalizacji, która ma miejsce wtedy, gdy przedsiębiorstwo wycofuje się z niektórych rynków zagranicznych lub całkowicie rezygnuje z działalności poza granicami swojego kraju, a także wtedy, gdy powraca do mniej zaawansowanych form internacjonalizacji, np. sprzedaje swoje fi rmy zlokalizowane za granicą, będące efektem podejmowanych przez nie zagra-nicznych inwestycji bezpośrednich i zastępuje je eksportem. Dezinternacjo-nalizacja występuje także wtedy, gdy przedsiębiorstwo realizuje tzw. stra-tegię spania (sleeping strategy), czyli utrzymania za wszelką cenę obecno-ści na zagranicznym rynku, szczególnie wtedy, gdyby powrót na ten rynek okazał się niemożliwy lub trudny [Hadjikhani, 1997, s. 43]. Z kolei Rundh [2006] uważa, że zjawisko to może prowadzić do wycofania zasobów z jed-nego na inny rynek zagraniczny lub do zastosowania ich do produkcji bar-dziej konkurencyjnego produktu, co powinno doprowadzić do osiągnięcia lepszej pozycji konkurencyjnej fi rmy na międzynarodowych rynkach.

W literaturze przedmiotu spotkać można także wiele defi nicji interna-cjonalizacji przedsiębiorstwa, których wspólnym a zarazem głównym ele-mentem jest traktowanie jej jako proces o charakterze etapowym [Johanson, Wiedersheim-Paul, 1975; Johanson, Vahlne, 1977; Korth, 1985; Welch, Lu-ostarinen, 1988; Andersen, 1993 i inni]. Defi nicje te objaśniają internacjo-nalizację jako stopniowy, sekwencyjny proces składający się z różnej ilości etapów, przez które fi rma kolejno przechodzi. Osiągnięcie niższego etapu z reguły warunkuje przejście do bardziej zaawansowanej formy internacjo-nalizacji. Każdy wyższy poziom tego procesu oznacza dla przedsiębiorstwa

(19)

17

Istota internacjonalizacji przedsiębiorstwa

wzrost zaangażowania jego zasobów za granicą, wyższy stopień kontroli i zarządzania operacjami zagranicznymi, wzrost ryzyka, a także możliwość realizacji większych zysków. Takie postrzeganie internacjonalizacji ukie-runkowało badania umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa na długi czas, a efektem ich było powstanie wielu tzw. etapowych modeli internacjonali-zacji, które różnią się między sobą przede wszystkim ilością etapów.

W nurcie etapowych teorii internacjonalizacji należy wyróżnić de-fi nicje traktujące to zjawisko jako proces innowacyjny z punku widzenia przedsiębiorstwa realizującego strategię rozwoju na zagranicznych rynkach [Bilkey, Tesar, 1977; Cavusgil, 1980; Raid, 1981; Czinkota, 1982]. Podej-ście innowacyjne ograniczone jest tylko do jednej formy internacjonalizacji, a mianowicie do eksportu, ale ukazuje różne etapy zaawansowania fi rmy w tego rodzaju działalność. Poszczególne etapy działalności eksportowej traktowane są jako innowacje. Podejście to podkreśla ważność uczenia się oraz nastawienia menedżerów do internacjonalizacji swojej fi rmy, traktując te dwa czynniki jako determinanty, od których zależy skala jej zaangażowa-nia na zagranicznych rynkach.

Najbardziej dynamiczne ujęcie internacjonalizacji przedsiębiorstwa ma miejsce w teorii sieci biznesowych (network theory). Sieć spełnia tu rolę pewnego wzorca przedstawiającego różnych uczestników życia go-spodarczego, którzy oddziałują wzajemnie na siebie poprzez różnorodne powiązania. Wykorzystując ten wzorzec, Johanson i Vahlne [1988] inter-nacjonalizację zdefi niowali jako rozwój powiązań gospodarczych o charak-terze sieciowym poza własnym krajem poprzez zwiększanie zasięgu sieci, penetrację rynków i integrację sieci. Zwiększanie zasięgu sieci odbywa się na drodze wchodzenia do niej nowych fi rm, które dotychczas ograniczały swoją działalność do rynku krajowego. Natomiast penetrację należy rozu-mieć jako rozwój pozycji fi rmy w sieci przez zwiększanie zaangażowanych w niej zasobów. Wreszcie integracja rozumiana jest jako koordynacja (do-pasowanie) różnych krajowych sieci do międzynarodowej lub globalnej sie-ci. Ponieważ w prezentowanej teorii związki między fi rmami postrzegane są jako „sieć”, może to świadczyć o tym, że fi rmy internacjonalizują swoją działalność gospodarczą, ponieważ inne przedsiębiorstwa „wciągają” je do niej poprzez różne formy współpracy.

Także Johanson i Mattsson [1993, s. 306] defi niują internacjonalizację w ujęciu sieciowym, postrzegając ją jako kumulatywny proces, w którym relacje między jej uczestnikami są utrzymywane, tworzone, rozwijane, roz-wiązywane i przerywane, co sprzyja realizacji celów fi rmy, przede wszyst-kim w oparciu o zaufanie do pozostałych uczestników sieci i oczekiwanie wzajemnych korzyści. A zatem sieć powiązań jest dynamiczna, gdyż ciągle zmienia się liczba jej uczestników i charakter powiązań między nimi, a także

(20)

18

Rozdział 1 zasięg geografi czny. Hallen, Johanson i Seyed [1987, s. 22] dodali, że dyna-mika rozwoju międzynarodowej sieci biznesowej zależy przede wszystkim od przepływu w niej informacji i zachodzących w jej ramach procesów ada-ptacyjnych. Przedstawione defi nicje umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa w ujęciu sieciowym kładą nacisk na ważność relacji między przedsiębior-stwami, na ich dynamikę rozwoju i zmian, które ułatwiają fi rmom, zwłaszcza tym mniejszym, wejście i rozwój na zagranicznych rynkach.

Inna koncepcja internacjonalizacji, która analizuje to zjawisko z punk-tu widzenia zasobów przedsiębiorstwa [Ahokangas, 1998], przedstawia ją jako proces mobilizacji, akumulacji i rozwoju jego zasobów w międzyna-rodowej działalności przedsiębiorstwa. Zasobowe ujęcie internacjonalizacji zwraca uwagę na zróżnicowane i unikalne zasoby fi rmy, które są trudne do skopiowania przez konkurentów i stanowią źródło przewagi konkurencyj-nej na zagranicznych rynkach. Zdolność fi rmy do uzyskania i utrzymywania określonej pozycji na tych rynkach zależy w dużej mierze od możliwości wykorzystania strategicznych zasobów. Koncepcja internacjonalizacji opar-ta na zasobach zidentyfi kowała ważność wiedzy i umiejętności uczenia się fi rmy o możliwości wykorzystania nowych zasobów niezbędnych do mię-dzynarodowej działalności. W miarę wzrostu ilości i jakości tych zasobów zwiększa się stopień internacjonalizacji przedsiębiorstwa.

W najnowszym postrzeganiu internacjonalizacji jako międzynarodo-wej przedsiębiorczości zwraca się uwagę na małe i średnie przedsiębior-stwa, które pomimo niedostatecznego wyposażenia w zasoby, podejmują ryzyko wejścia na zagraniczne rynki wkrótce od ich powstania, co jest w opozycji do tradycyjnego ujęcia tego procesu. Poziom ryzyka jest zdecy-dowanie wyższy w porównaniu z fi rmami, które najpierw działają na kra-jowym rynku, a później stopniowo internacjonalizują się. Natomiast w uję-ciu międzynarodowej przedsiębiorczości małe fi rmy są proaktywne, gdyż internacjonalizacja jest dla nich strategią rozwoju na wielu zagranicznych rynkach [Leiblein, Reuer, 2004; Zahra i in., 2001].

W polskiej literaturze ekonomicznej można spotkać coraz więcej prac po-święconych umiędzynarodowieniu działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, między innymi autorstwa: Rymarczyka [1996, 2004], Goryni [2007], Cieślika [1987], Plawgo [2004], Daszkiewicz [2004], Fonfary [2000], Duliniec [2010], Przybylskiej [2009, 2010]. Przyczyn tego należy szukać w fakcie coraz więk-szego zaangażowania się polskich fi rm w procesie internacjonalizacji, co jest efektem transformacji systemowej i wejścia Polski do Unii Europejskiej.

Najszerzej proces internacjonalizacji zdefi niował Rymarczyk [2004, s. 19], który postrzega ją jako „każdy rodzaj działalności gospodarczej podej-mowanej przez przedsiębiorstwo za granicą”. Natomiast Fonfara i in. [2000] traktują internacjonalizację jako element strategii rozwoju przedsiębiorstwa,

(21)

19

związanej z jego zagraniczną ekspansją. Według autorów o internacjonalizacji na poziomie fi rmy można mówić wtedy, gdy chociaż jeden z jej produktów związany jest z rynkiem zagranicznym, niezależnie od formy tego powiązania.

Z kolei Plawgo [2004, s. 47] zjawisko internacjonalizacji traktuje w ujęciu dynamicznym, stwierdzając, że obejmuje ona szereg zachowań przedsiębiorstw, poczynając od prostych zagranicznych transakcji handlo-wych do podejmowania działalności produkcyjnej w wielu krajach. Tak-że dynamiczne podejście do tego zjawiska proponuje Cieślik [1987], który wpisuje się w nurt etapowego podejścia do internacjonalizacji fi rmy.

Według autorki niniejszej książki internacjonalizacja jest procesem przekształcenia krajowego przedsiębiorstwa w międzynarodowe, którego intensywność, zasięg i formy zależą od jego strategii rozwoju oraz uwarun-kowań zewnętrznych [Przybylska, 2005, s. 74].

Tabela 1. Przegląd defi nicji internacjonalizacji przedsiębiorstwa

Autor Defi nicja

Johanson i Wiedersheim--Paul [1975]; Johanson i Vahlne [1977]; Korth [1985]

Etapowy i sekwencyjny proces, w trakcie którego fi rma zwiększa swoje zaangażowanie na międzynarodowych rynkach w marę wzrostu wiedzy o nich.

Bilkey i Tesar [1977]; Cavusgil [1980]; Raid [1981]; Czinkota [1982]; Gankem [2000]

Innowacyjny proces etapowego rozwoju działalności eksportowej przedsiębiorstwa.

Cieślik [1987] Ciągły i kumulatywny proces, który przejawia się w rosnącym udziale operacji zagranicznych

przedsiębiorstwa w całokształcie jego działalności, rosnącej liczbie krajów ekspansji zagranicznej oraz przechodzeniu od stosunkowo prostych do bardziej złożonych form internacjonalizacji.

Welch i Luostarinen [1988, s. 156]

Proces zwiększania stopnia zaangażowania przedsiębiorstwa w działalność międzynarodową.

Johanson i Vahlne [1990, s. 20]

Proces rozwoju sieci biznesowych na międzynarodowych rynkach poprzez zwiększanie ich zasięgu, penetrację rynków i integrację sieci.

Beamish [1990, s. 77] Proces, w trakcie którego przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu zdają sobie sprawę z bezpośredniego i pośredniego wpływu międzynarodowych transakcji biznesowych na ich rozwój w przyszłości oraz nabywają zdolności do zawierania i przeprowadzania transakcji z fi rmami z innych krajów.

Melin [1992, s. 101] Ewolucyjny proces zmian, powodujący zwiększanie się stopnia międzynarodowego zaangażowania się przedsiębiorstwa, który jest funkcją wzrostu wiedzy o zagranicznych rynkach.

(22)

20

Rozdział 1

Johanson i Mattsson [1993, s. 306]

Kumulatywny proces, w którym relacje w sieci biznesowej są utrzymywane, tworzone, rozwijane i likwidowane zgodnie z celami realizowanymi przez fi rmę. Calof i Beamish [1995,

s. 116]

Proces adaptacji operacji fi rmy (strategii, struktury, zasobów) do międzynarodowego otoczenia. Andersen [1997, s. 27] Proces dostosowania transakcji przedsiębiorstwa do

wymogów międzynarodowych rynków.

Naidu i in. [1997, s. 115] Etapowy proces, w trakcie którego fi rma rozwija sieć globalnych relacji handlowych.

Ahokangas [1998] Proces mobilizacji, akumulacji i rozwoju zasobów przedsiębiorstwa w celu międzynarodowej działalności. Lehtinen i Penttinen [1999] Proces rozwoju sieci biznesowych ponad granicami krajów

poprzez ich rozbudowę, penetrację i integrację. Fonfara i in. [2000] Strategia rozwoju przedsiębiorstwa związana z jego

zagraniczną ekspansją. Javalgi, Griffi th i White

[2003, s. 186]

Proces przenoszenia działalności gospodarczej przedsiębiorstwa z rynku krajowego na zagraniczne. Pierścionek [2003, s. 454] Każda forma i zakres powiązań różnych działalności

przedsiębiorstwa z rynkami zagranicznymi.

Rymarczyk [2004, s. 19] Każdy rodzaj działalności gospodarczej podejmowanej przez przedsiębiorstwo za granicą.

Plawgo [2004, s. 47] Proces obejmujący szereg zachowań przedsiębiorstwa, poczynając od prostych zagranicznych transakcji handlowych do podejmowania działalności produkcyjnej w wielu krajach.

Przybylska [2005, s. 74] Proces przekształcenia krajowego przedsiębiorstwa w międzynarodowe, którego intensywność, zasięg i formy zależą od strategii jego rozwoju oraz uwarunkowań zewnętrznych.

Gorynia [2007, s. 35] O internacjonalizacji można mówić wtedy, gdy choć jeden produkt w portfelu produktów-rynków fi rmy jest związany z rynkiem zagranicznym.

Źródło: opracowanie własne.

Z przedstawionych powyżej defi nicji wynika, że internacjonalizacja przedsiębiorstwa jest zjawiskiem wieloznacznym i złożonym. W wielu de-fi nicjach można wyróżnić wspólne elementy, do których zaliczyć należy:

• procesowe ujęcie tego zjawiska, • etapowość i sekwencyjność procesu,

• traktowanie internacjonalizacji jako czynnika strategii rozwoju przedsiębiorstwa.

(23)

21

1.2. Rozwój teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa

Internacjonalizację przedsiębiorstw można analizować z punktu wi-dzenia wielu perspektyw teoretycznych. Pierwsze teorie ekonomiczne, które wyjaśniają międzynarodowy handel między narodami, sięgają XVIII i początku XIX wieku [Smith, 1776; Ricardo, 1817] i mają charakter ana-lizy makroekonomicznej. Dopiero od połowy XX wieku badania interna-cjonalizacji zaczęły koncentrować się na poziomie mikroekonomicznym. Przedmiotem tych badań były międzynarodowe korporacje, a ich efektem było powstanie kilku ekonomicznych teorii internacjonalizacji: teoria mię-dzynarodowego cyklu życia produktu [Vernon, 1966], teoria kosztów trans-akcyjnych [Williamson, 1975], teoria internalizacji [Buckley, Casson, 1976] i eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji [Dunning, 1977]. Na po-czątku lat 60. XX wieku powstała behawioralna teoria fi rmy [Cyert, March, 1963],która stworzyła nowe możliwości interpretacji umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa. Opierając się na niej, Aharoni [1966] zaproponował teo-rię zagranicznych inwestycji, która wyjaśniała decyzje korporacji między-narodowych w zakresie bezpośredniego inwestowania za granicą. Z kolei w latach 70. ubiegłego wieku przeprowadzono badania internacjonalizacji fi rm w krajach skandynawskich [Johanson, Vahlne, 1977; Johanson, Wie-dersheim-Paul, 1975], a ich efektem był najbardziej znany etapowy model internacjonalizacji, zwany także uppsalskim.

Inny nurt badań zaowocował powstaniem innowacyjnych modeli in-ternacjonalizacji (I-modele: Bilkey i Tesar [1977], Reid [1981], Czinkota [1982] oraz Cavusgil [1984]). Natomiast w latach 80. XX wieku badania umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa zaczęły wykorzysty-wać teorię sieci [Johanson, Mattsson, 1986; Johanson, Vahlne, 1990] jako podstawę do wyjaśnienia tego zjawiska. Z kolei w połowie lat 90. XX wieku zaobserwowano, że coraz większa liczba małych fi rm, znacznie szybciej i nie zawsze w sposób etapowy, wchodzi na zagraniczne rynki. Spowodo-wało to powstanie nowego nurtu objaśniającego internacjonalizację fi rmy jako szybki proces ekspansji fi rmy na zagraniczne rynki. Nurt ten określono mianem międzynarodowej przedsiębiorczości [McDougall, Oviatt, 2000; Zahra, George, 2002], do którego zalicza się koncepcję przedsiębiorstw od początku globalnych (born global) i koncepcję międzynarodowych nowych przedsięwzięć (international new ventures).

Każde z tych teoretycznych ujęć rzuca światło na wybrane aspekty internacjonalizacji, które z punktu widzenia ich autorów są najważniejsze. Doprowadziło to do różnego postrzegania tego zjawiska, a równocześnie do wniosku, że pełny obraz tego procesu wymaga dalszych badań i wyjaśnień. Dlatego też w literaturze przedmiotu pojawiły się próby holistycznego po-dejścia do procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstw [Fletcher, 2001;

(24)

22

Rozdział 1 Bell i in., 2003; Etemad, 2004; Ruzzier i in., 2006], których efektem są tzw. integracyjne modele internacjonalizacji.

Teorie internacjonalizacji starają się odpowiedzieć na trzy podstawo-we pytania:

1. Dlaczego przedsiębiorstwo wchodzi na ścieżkę umiędzynarodo-wienia swojej działalności? Odpowiedź na to pytanie pozwala zrozumieć motywy, które skłaniają fi rmy do internacjonalizacji. 2. W jakiej formie przedsiębiorstwo internacjonalizuje się?

Odpo-wiedź na to pytanie umożliwia poznanie strategii wyboru formy wejścia i rozwoju fi rmy na zagranicznych rynkach.

3. Na jakich rynkach zagranicznych przedsiębiorstwo działa? Odpo-wiedź na to pytanie koncentruje się na analizie czynników wpły-wających na wybór rynków ekspansji zagranicznej.

Odpowiedzi te zdeterminowane są wieloma czynnikami, zarówno o charakterze mikroekonomicznym, a więc zależnymi od przedsiębior-stwa podejmującego tak ważne decyzje z punktu widzenia jego rozwoju, jak i makroekonomicznymi, zależnymi od otoczenia kraju macierzystego fi rmy i kraju goszczącego. Jednym z czynników mikroekonomicznych jest wielkość internacjonalizującego się przedsiębiorstwa. Uwaga ta wydaje się istotna, gdyż inne czynniki wpływają na motywy, formy i wybór rynków zagranicznych w dużej, a inne – w małej fi rmie.

W przeszłości można było zauważyć segmentację zakresu działalności przedsiębiorstw w zależności od ich wielkości, gdyż duże fi rmy konkurowa-ły przede wszystkim na międzynarodowych rynkach, a małe – na lokalnych. Lecz powstanie globalnego konkurencyjnego otoczenia zmieniło ten obraz. Globalizacja usunęła wiele barier, które oddzielały krajowe od międzynaro-dowych rynków oraz obszar konkurencji małych i dużych fi rm. Niezależ-nie od wielkości większość fi rm została zmuszona do konkurowania, aby przetrwać w nowym konkurencyjnym środowisku. Jeżeli nawet fi rmy po-wstrzymują się od wejścia na zagraniczny rynek, to z powodu działalności zagranicznych fi rm na ich krajowym rynku zmuszone są one stawić czoło międzynarodowej konkurencji. Ten przymus konkurencji z zagranicznymi fi rmami w kraju i za granicą spowodował, że mniejsze fi rmy przeszły nawet większe zmiany niż ich duzi odpowiednicy. Małe przedsiębiorstwa musia-ły dokonać restrukturyzacji organizacyjnej, produktowej i technologicznej, aby stworzyć warunki do rozwoju na zagranicznych rynkach i do sprostania panującej tam konkurencji. Często pozbawione są doświadczenia i wiedzy o zagranicznych rynkach, co utrudnia im wejście i rozwój na tych rynkach.

(25)

ROZDZIAŁ 2

ETAPOWE MODELE INTERNACJONALIZACJI

PRZEDSIĘBIORSTWA

2.1. Model uppsalski (U-Model)

Jednym z najbardziej znanych modeli internacjonalizacji przedsiębiorstw jest model uppsalski. Jest on efektem badań empirycznych przeprowadzonych na Uniwersytecie Uppsalskim w Szwecji, gdzie w latach 70. ubiegłego wieku Johanson i Wiedersheim-Paul [1975] opracowali podstawowe założenia mo-delu w ujęciu statycznym, który później został rozbudowany i wzbogacony o elementy ujęcia dynamicznego [Johanson, Vahlne, 1977]. Dalsza ewolucja modelu uppsalskiego miała miejsce w 2006 i 2009 roku.

Autorzy modelu uppsalskiego skoncentrowali uwagę na procesie roz-woju internacjonalizacji indywidualnej fi rmy, a szczególnie na stopniowym pozyskiwaniu (acquisition), adaptowaniu (integration) i wykorzystywaniu wiedzy o zagranicznych rynkach oraz operacjach na nich, co skutkuje ro-snącym zaangażowaniem fi rmy za granicą.

Model uppsalski powstał w oparciu o następujące założenia:

• brak wiedzy o zagranicznych rynkach stanowi znaczącą prze-szkodę w rozwijaniu operacji międzynarodowych fi rmy,

• niezbędna wiedza o zagranicznych rynkach może być zdobyta tylko dzięki działalności na nich, czyli poprzez zaangażowanie na nich zasobów przedsiębiorstwa,

• zwiększenie wiedzy o konkretnym rynku zagranicznym stano-wi niezbędny warunek do dalszego wzrostu zaangażowania się przedsiębiorstwa na tym rynku,

• wyższy stopień zaangażowania na rynku danego kraju umożliwia jej ekspansję na inne rynki zagraniczne.

W modelu uppsalskim wyróżniono cztery etapy internacjonalizacji przedsiębiorstwa, a mianowicie:

• nieregularny eksport,

• eksport poprzez niezależnych agentów (pośredników), • utworzenie własnej fi lii/oddziału handlowego,

(26)

24

Rozdział 2 • uruchomienie produkcji na zagranicznym rynku w wyniku

podej-mowania zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Rysunek 1. Proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa

w modelu uppsalskim

Źródło: opracowanie na podstawie [Johanson, Vahlne, 1977].

Sekwencyjność działania zaobserwowano także w przypadku podej-mowania decyzji o wyborze rynków zagranicznych. Jest on uwarunkowany tzw. dystansem psychicznym (psychic distance), jaki dzieli macierzysty kraj fi rmy od krajów będących celem zagranicznej ekspansji. Zjawisko to zo-stało określone jako zespół czynników utrudniających przepływ informacji między przedsiębiorstwem a rynkiem zagranicznym, na którym ono działa [Nordstrom, Vahlne, 1992].Przyczyną występowania „dystansu psychicz-nego” są różnice językowe, kulturowe i edukacyjne, zróżnicowanie praktyk biznesowych oraz poziomu rozwoju rynków. Dystans psychiczny między krajami warunkuje kolejność wejścia na rynki zagraniczne. Firmy w pierw-szej kolejności dokonują ekspansji na rynki „psychicznie bliższe”, a następ-nie zdobytą na nich wiedzę i doświadczenastęp-nie wykorzystują w ekspansji na bardziej odległe rynki, czyli te o większym dystansie psychicznym.

Model uppsalski przedstawia internacjonalizację przedsiębiorstwa w postaci pewnego schematu, który objaśnia mechanizmu tego procesu. W modelu tym wynik jednej decyzji związanej z ekspansją zagraniczną

(27)

25

Etapowe modele internacjonalizacji przedsiębiorstwa

nowi niezbędny warunek dla podjęcia kolejnej, co do wyboru formy i ryn-ku ekspansji. Jego struktura jest efektem rozróżnienia stanu (state aspects) i zmian (change aspects) w procesie internacjonalizacji. „Stan” sugeruje pewne statyczne podejście do modelu i obejmuje zasoby fi rmy zaangażo-wane na zagranicznym rynku oraz wiedzę o nim, natomiast „zmiany” – to podejście dynamiczne, które jest wynikiem decyzji dotyczących zwiększe-nia zaangażowazwiększe-nia zasobów oraz prowadzezwiększe-nia bieżących czynności bizne-sowych na zagranicznym rynku.

Skoro w analizowanym modelu przyjęto, że dotychczasowy etap in-ternacjonalizacji fi rmy determinuje kolejny, to nie ma możliwości omijania któregokolwiek z nich. Mechanizm internacjonalizacji przedsiębiorstwa przedstawiono na rysunku 2.

Rysunek 2. Mechanizm internacjonalizacji przedsiębiorstwa w modelu uppsalskim

Aspekty stanu Aspekty zmiany

Wiedza o zagranicznym rynku Zaangażowanie przedsiębiorstwa na zagranicznym rynku Decyzje przedsię-biorstwa dotyczące stopnia zaangażo-wania się na

zagra-nicznym rynku

Bieżąca działalność przedsiębiorstwa

Źródło: Johanson, Vahlne [1977, s. 47].

Przedstawiony model internacjonalizacji fi rmy zakłada, że istnieje współzależność pomiędzy stanem wiedzy o zagranicznym rynku a stop-niem wykorzystania na nim zasobów, podejmowastop-niem decyzji o zwiększa-niu stopnia zaangażowania się a bieżącą działalnością fi rmy na tym rynku. W modelu tym założono także, że fi rma dąży do zwiększania zysku w dłu-gim okresie oraz do utrzymywania ryzyka na relatywnie niskim poziomie na wszystkich etapach jej internacjonalizacji. Poniżej zostaną omówione poszczególne elementy modelu uppsalskiego.

Aspekty stanu obejmują swoim zakresem wiedzę o zagranicznym

(28)

26

Rozdział 2

Wiedza o zagranicznym

rynku

Wiedza o zagranicznym rynku (market knowledge) stanowi podstawę do podejmowania decyzji o wejściu fi rmy na ten rynek. Obejmuje ona wiedzę o bieżącym i przyszłym popycie oraz podaży, poziomie konkuren-cji, kanałach dystrybucji oraz rodzajach i warunkach transferu płatności. Elementy te różnią się w poszczególnych krajach i zmie-niają się w czasie.

W zależności od sposobu uzyskiwania wiedzy o rynkach zagranicz-nych przez przedsiębiorstwo autorzy modelu podzielili ją na dwa rodzaje: rynkową wiedzę obiektywną (objective knowledge) i rynkową wiedzę do-świadczalną (experiential knowledge). Zdobycie wiedzy obiektywnej jest stosunkowo łatwe, ponieważ można się jej nauczyć lub ją kupić. Natomiast wiedzę doświadczalną można posiąść jedynie poprzez własne doświadcze-nie zdobyte przez fi rmę na zagranicznych rynkach. To właśdoświadcze-nie taki rodzaj wiedzy jest najcenniejszy dla przedsiębiorstwa z punktu widzenia rozwoju ekspansji zagranicznej. Wiedzę doświadczalną zdobywa przedsiębiorstwo samodzielnie i stopniowo poprzez przyrostowy charakter internacjonali-zacji. Umożliwia ona menedżerom fi rmy identyfi kację i wykorzystywanie szans ekspansji zagranicznej oraz ich ocenę w kontekście bieżącej i przy-szłej działalności przedsiębiorstwa.

Oprócz obiektywnej i doświadczalnej wiedzy rynkowej autorzy mode-lu uppsalskiego wyróżnili ogólną wiedzę rynkową i wiedzę o konkretnym rynku zagranicznym. Wiedza ogólna ma charakter uniwersalny i może być wykorzystana na różnych i na wielu rynkach zagranicznych, niezależnie od ich lokalizacji (np. niektóre metody marketingowe). Natomiast wiedza o konkretnym rynku zagranicznym ma charakter specyfi czny i z tego też po-wodu nie może być wykorzystywana we wszystkich krajach (np. informacje o klimacie inwestycyjnym kraju goszczącego, wzorce kulturowe, struktury rynkowe oraz charakterystyki poszczególnych odbiorców). Wybór kraju, do którego fi rma będzie eksportować swoje produkty lub w którym podejmie działalność produkcyjną, wymaga zarówno wiedzy ogólnej, jak i wiedzy o konkretnym rynku. O ile wiedzę ogólną o funkcjonowaniu rynku moż-na transferować z kraju do kraju, co ma szczególnie miejsce w przypadku niewielkiego „dystansu psychicznego”, o tyle wiedzę na temat konkretnego rynku zagranicznego fi rma zdobywa głównie poprzez własne doświadcze-nie, działając na tym rynku.

Zaangażowanie przedsiębiorstwa na zagranicznym

rynku

Zaangażowanie przedsiębiorstwa na zagranicznym rynku jest określane przez wielkość ulokowanych na nim zasobów oraz przez możliwości ich wykorzysta-nia. Posiadane przez fi rmę zasoby, szczególnie niema-terialne (prawnie strzeżone technologie, opatentowane

(29)

27

znaki fi rmowe, wiedza i doświadczenie w zakresie zarządzania i marketin-gu), stanowią źródło jej przewagi konkurencyjnej na zagranicznym rynku i wpływają na stopień zaangażowania na nim. Z kolei możliwości wykorzy-stania zasobów są w dużej mierze zdeterminowane rodzajem powiązań fi r-my z zagranicznym rynkiem. Oznacza to, że najwyższy stopień zaangażo-wania zasobów odnosi się do zagranicznych inwestycji bezpośrednich opar-tych na integracji wertykalnej. Silnie połączone zasoby pomiędzy różnymi częściami przedsiębiorstwa ulokowanymi w różnych krajach tworzą łań-cuch wartości w zintegrowanych wertykalnie fi liach.

Aspekty zmiany w modelu uppsalskim obejmują bieżącą działalność

przedsiębiorstwa oraz podejmowanie decyzji o zaangażowaniu zasobów na zagranicznym rynku.

Bieżąca działalność przedsiębiorstwa

Podejmowanie działań bieżących przez fi rmę na za-granicznym rynku stanowi dla niej zasadnicze źródło doświadczenia niezbędnego do rozwoju internacjona-lizacji. Można wprawdzie przyjąć, że doświadczenie takie przedsiębiorstwo może także zdobyć, zatrudnia-jąc menedżerów z dużą praktyką na rynkach zagranicznych lub przejmuzatrudnia-jąc lokalną fi rmę. Dla wyjaśnienia różnicy pomiędzy własnym a nabytym do-świadczeniem autorzy modelu uppsalskiego wprowadzili rozróżnienie po-między doświadczeniem internacjonalizującej się fi rmy a doświadczeniem dotyczącym rynku zagranicznego. Menedżerowie zatrudnieni w fi rmie mu-szą posiadać zdolność interpretowania informacji pochodzących zarówno ze swojego przedsiębiorstwa, jak i z zagranicznych rynków, na których działają. Interpretacja informacji pochodzących z pierwszego źródła jest możliwa tylko dla osoby, która ma doświadczenie związane z drugim źró-dłem. Można zatem wyciągnąć wniosek, że dla prowadzenia działań na za-granicznym rynku niezbędne są obydwa rodzaje doświadczenia i w tym wypadku trudno jest zastąpić doświadczenie nabyte w trakcie prowadzenia działalności bieżącej fi rmy doświadczeniem uzyskanym dzięki zatrudnieniu menedżerów z zewnątrz. Decyzje o zwiększeniu zaangażowania fi rmy na zagranicznym rynku

Istnieje opóźnienie czasowe pomiędzy bieżącymi działaniami fi rmy a konsekwencjami tych działań w postaci wzrostu jej zaangażowania na zagranicz-nym rynku. Konsekwencje te mogą zaistnieć tylko wówczas, gdy czynności powtarzane są w sposób ciągły. Na poparcie tej tezy można przytoczyć działania marketingowe, które nie osiągną efektu w postaci znacznego wzrostu sprzedaży, jeśli nie będą powtarzane na różnych zagranicznych rynkach. W modelu założo-no, że decyzje te zależą w znacznym stopniu od doświadczenia, jakie udało się zebrać przedsiębiorstwu na zagranicznych rynkach oraz od

(30)

28

Rozdział 2 tego, w jaki sposób dokonuje wyboru rynku zagranicznego i formy wej-ścia na ten rynek.

Podejmowane przez przedsiębiorstwo decyzje są reakcją na postrze-gane przez nie zagrożenie i szanse pojawiające się na rynku zagranicznym. W momencie podejmowania decyzji o zwiększeniu zaangażowania się za granicą, powinno być ono świadome trudności, na jakie napotka na zagra-nicznym rynku oraz możliwości rozwoju na nim działań biznesowych. Moż-na Moż-nawet powiedzieć, że możliwości (szanse, okazje) i trudności – stanowią część doświadczenia dotyczącego fi rmy. Problemy związane ze wzrostem zagranicznego zaangażowania identyfi kowane są przez tych menedżerów, którzy odpowiadają za operacje na rynku zagranicznym. W modelu up-psalskim przyjęto, że postrzeganie możliwości rozwoju i rozwiązywania problemów związanych z operacjami zagranicznymi, poszukuje się przede wszystkim w tym otoczeniu, w którym one występują, a więc w bezpośred-nim działaniu na konkretnym rynku zagranicznym. Możliwości te będą pro-wadzić do rozszerzania operacji na tym rynku i są one związane z tymi ele-mentami środowiska biznesowego, z którymi fi rma wchodzi w interakcje.

Podsumowując, model uppsalski charakteryzuje się następującymi ce-chami:

• internacjonalizacja ma charakter sekwencyjny – kolejne etapy oznaczają wyższy stopień międzynarodowego zaangażowania przedsiębiorstwa,

• internacjonalizacja jest procesem stopniowego nabywania, inte-gracji i wykorzystywania wiedzy o zagranicznych rynkach i ope-racjach na nich,

• model uppsalski bazuje na wiedzy opartej o doświadczenie – fi r-ma zyskuje coraz więcej doświadczenia w miarę upływu czasu działania za granicą,

• doświadczenie zdobywa przedsiębiorstwo samodzielnie i stop-niowo poprzez przyrostowy charakter internacjonalizacji, czyli przejście na wyższy etap umiędzynarodowienia,

• międzynarodowa działalność wymaga zarówno rynkowej wiedzy ogólnej, która może być przenoszona z jednego kraju do drugiego, oraz wiedzy konkretnej, którą zdobywa fi rma poprzez doświadcze-nie i doświadcze-nie może jej wykorzystać na wszystkich rynkach zagranicznych, • wyższy etap internacjonalizacji wymaga od fi rmy większej

wie-dzy o zagranicznym rynku,

• proces internacjonalizacji jest również jedną z form organizacyj-nego uczenia się,

• internacjonalizacja jest procesem powolnym, rozpoczyna się od rynków o relatywnie małym dystansie psychicznym,

(31)

29

• fi rmy w miarę zwiększania posiadanego doświadczenia i wiedzy o zagranicznych rynkach wchodzą na rynki o coraz większym dy-stansie psychicznym,

• istnieje bezpośredni związek między znajomością rynku i zaan-gażowaniem na nim, im większa i pełniejsza wiedza o rynku za-granicznym, tym silniejsze zaangażowanie fi rmy na tym rynku.

2.1.1. Główne obszary krytyki modelu uppsalskiego

Zmieniające się burzliwie otoczenie działalności fi rm spowodowało, że wiele aspektów modelu uppsalskiego straciło swoją aktualność, przez to stał się on obiektem krytyki. Szczególnie krytyka dotyczyła trzech obsza-rów, a mianowicie:

1. Etapowości i sekwencyjności form wejścia fi rmy na zagraniczne rynki.

2. Sposobu zdobywania wiedzy o zagranicznych rynkach.

3. Znaczenia dystansu psychicznego w wyborze rynków zagranicznych.

Etapowość i sekwencyjność form wejścia fi rmy na zagraniczne rynki

Wyniki wielu badań procesu internacjonalizacji coraz częściej po-twierdzają fakt, że przedsiębiorstwa umiędzynarodawiają swoją działalność w sposób odmienny od etapowego. Model uppsalski determinuje ścieżkę ich międzynarodowego rozwoju, a przecież fi rmy różnią się wielkością, ro-dzajem wytwarzanego produktu, wyposażeniem w zasoby, realizowanymi strategiami rozwoju, jak i motywami umiędzynarodowienia, a czynniki te niewątpliwie muszą wpływać na przebieg i skalę tego procesu. Z tego też powodu model ten postrzegany jest jako zbyt uproszczający rzeczywistość i niedopuszczający do zmiany strategii internacjonalizacji. Poza tym, cho-ciaż wcześniejsze badania potwierdziły przydatność etapowej koncepcji do wyjaśniania procesu umiędzynarodowienia dużych korporacji, obec-nie wpływ zjawisk wynikających z globalizacji zmienia międzynarodową ścieżkę rozwoju przedsiębiorstw, szczególnie tych mniejszych. Wreszcie coraz częściej fi rmy rozpoczynają internacjonalizację w innej formie niż eksport, z powodu silnego oddziaływania na zachowanie przedsiębiorstwa wielu czynników, leżących zarówno po stronie fi rmy, jak i jej otoczenia. Za-łożeniem w modelu uppsalskim jest fakt, że przedsiębiorstwo, podejmując ekspansję na zagraniczne rynki, musi przejść przez kolejne etapy tego pro-cesu, które determinują ścieżkę umiędzynarodowienia fi rmy. Kolejny etap internacjonalizacji (eksport sporadyczny, eksport regularny, utworzenie fi -lii handlowej i w końcu fi -lii produkcyjnej) uwarunkowany jest przejściem przez poprzedni. Jednakże praktyka gospodarcza pokazuje, że internacjona-lizacja może przyjmować także inny przebieg.

(32)

30

Rozdział 2 Model uppsalski nie wyjaśnia także przyczyn i warunków internacjonali-zacji, czyli nie daje odpowiedzi na pytania: dlaczego i w jaki sposób proces ten rozpoczyna się?, co powoduje przejście do kolejnego etapu?, na czym polega sekwencyjność kolejnych etapów? Wiele fi rm, szczególnie małych i działają-cych w branżach high-tech, jak i tych, które znalazły niszę na zagranicznych rynkach, nie podąża obecnie ścieżką wyznaczoną przez kolejne etapy tego mo-delu. Dodatkowo model ten nie określa czynników, które mogłyby spowodo-wać wycofanie się z działalności na rynkach zagranicznych, co oznacza, że raz rozpoczęty proces internacjonalizacji będzie rozwijał się zawsze w kierunku zwiększenia zaangażowania za granica, bez względu na to, czy strategiczne de-cyzje menedżerów i zewnętrzne warunki będą sprzyjały takiemu rozwojowi. A więc modele te zakładają przyrostowy charakter procesu umiędzynarodawia-nia, a przecież fi rmy często wycofują się z zagranicznych rynków, jeżeli nie odnoszą na nich sukcesu ekonomicznego lub z przyczyn politycznych.

Koncepcja uczenia się

Organizacyjne uczenie się (organisational learning) jako teoretycz-na koncepcja zawiera kilka istotnych aspektów, z których model uppsalski obejmuje tylko jeden, a mianowicie, postrzega uczenie się poprzez pryzmat własnego doświadczenia fi rmy, co tłumaczy w dużej mierze fakt, że pro-ces internacjonalizacji przedsiębiorstwa przebiega stopniowo, sekwencyj-ne i w długim okresie. W rzeczywistości proces uczenia może następować w inny sposób i odbywać się znacznie szybciej. Jednym z wymownych przykładów jest uczenie się poprzez naśladownictwo (imitative behavior) – przez obserwację zachowania innych fi rm, czyli imitację przebiegu ich procesu internacjonalizacji. W ten właśnie sposób fi rma może znacznie ograniczyć element niepewności, towarzyszący jej podczas wejścia na ryn-ki zagraniczne. Z drugiej zaś strony, decyzje o umiędzynarodowieniu mogą być podejmowane bez uprzedniego doświadczenia fi rmy na zagranicznych rynkach, o ile znajdzie ona swoje miejsce w międzynarodowej sieci bizne-sowej, która generuje możliwości uczenia się od innych partnerów-uczest-ników tej organizacji. Uczenie się w sieciach owocuje szybką, głęboką i trwałą asymilacją ukrytej oraz specyfi cznej wiedzy o rynku zagranicznym od różnych partnerów [Jansson, Sundell, Ohmann, 2004].

Istnieje także alternatywna droga zdobycia wiedzy rynkowej, na przy-kład poprzez fuzje i przejęcia lokalnych fi rm czy tworzenie sojuszy stra-tegicznych z fi rmami, które zakumulowały dużą wiedzę o danym rynku zagranicznym. W rezultacie powolny proces uczenia się poprzez własne doświadczenie może być skrócony lub nawet ominięty.

Kolejnym istotnym aspektem w poddanym krytyce modelu uppsal-skim jest założenie, że poziom wiedzy zdobywanej przez fi rmę w trakcie

(33)

31

bieżącej działalności na zagranicznych rynkach ma wpływ na postrzega-ne przez nią ryzyko związapostrzega-ne z tą działalnością. Firma zwiększając sto-pień internacjonalizacji, powiększa wiedzę o rynkach zagranicznych, która w konsekwencji zmniejsza ryzyko i potrzebę stopniowej internacjonalizacji. Zatem ryzyko popełnienia błędów poprzez „przeskakiwanie” pewnych eta-pów umiędzynarodowienia jest znacznie minimalizowane, gdy fi rma dys-ponuje coraz większym zasobem wiedzy rynkowej. Dlatego też wyraźnie można zauważyć ujemną relację między wiedzą zdobytą przez doświadcze-nie a stopniową internacjonalizacją fi rmy. Jeżeli proces uczenia się poprzez doświadczenie ma silny wpływ na poziom wiedzy rynkowej i ryzyko dzia-łalności zagranicznej, to stopniowe i sekwencyjne angażowanie się fi rmy w międzynarodowy biznes ulega wyraźnemu osłabieniu, w szczególności w wyborze formy wejścia na rynek zagraniczny. Oznacza to również, że możliwość przeskoczenia (leap-frogging) pewnych etapów internacjonali-zacji zwiększa się w miarę nabywania przez fi rmę coraz większej wiedzy o rynkach zagranicznych. Podejście to krytykowane jest także w kontekście współczesnego niezwykle zglobalizowanego otoczenia, w którym wiedza o zagranicznych rynkach jest dużo lepiej i skuteczniej dystrybuowana po-nad granicami państwowymi, także z powodu rozwoju technologii komuni-kowania się i ułatwieniu dostępu do szeroko rozumianej wiedzy [McDou-gall, 1989].

Koncepcja dystansu psychicznego

Przedsiębiorstwo, decydując się na wejście na zagraniczny rynek, musi dostosować swoją działalność do lokalnego otoczenia i powinno być przygotowane na wyzwania, które mogą się na nim pojawić. Mogą to być przede wszystkim różnice językowe, inne standardy kulturowe i praktyki biznesowe czy preferencje konsumentów [Sousa, Bradley, 2006].

Termin dystansu psychicznego pojawił się już w latach 50. XX wieku w pracach Beckermanna, a później Linnemanna, jednak dopiero w poło-wie lat 70. zaczęto go uwzględniać w kontekście procesu internacjonaliza-cji przedsiębiorstwa. Początkowo został on określony jako ogół czynników przeszkadzających w przepływie informacji pomiędzy potencjalnymi lub rzeczywistymi dostawcami i klientami. Celem tej koncepcji było zbudowa-nie pewnego wzorca wyboru lokalizacji zagranicznych oddziałów szwedz-kich fi rm.

Jednakże w kontekście internacjonalizacji istotna jest głębsza analiza pojęcia dystansu psychicznego. Pojęcie „psychiczny” odnosi się do umysłu, dlatego nie można się skupić wyłącznie na czynnikach zewnętrznych, które to były podstawą przy budowaniu modelu uppsalskiego. Bardzo ważne są także czynniki wewnętrzne, jak sposób postrzegania i umiejętność zrozumienia

(34)

kul-32

Rozdział 2 turowych i biznesowych różnic. Natomiast termin „dystans” jest rozumiany jako niepewność internacjonalizującej się fi rmy wobec zagranicznego rynku. Z kolei Evans i Mavondo [2002] twierdzą, że analiza dystansu psychicznego ma na celu zbadanie różnic pomiędzy krajem macierzystym a krajem gosz-czącym, które utrudniają lub ułatwiają komunikowanie się fi rmy z zagranicz-nym rynkiem. Z upływem czasu ich defi nicja dystansu psychicznego ulegała zmianom, bowiem stwierdzili, że jest to ogół czynników, które hamują proces uczenia się fi rmy o zagranicznym rynku i zrozumienie zagranicznego otocze-nia. Autorzy dodali, że to właśnie proces uczenia się i zrozumienia otoczenia jest istotniejszy przy formułowaniu strategii rozwoju fi rmy na zagranicznym rynku niż dostęp do informacji o tym rynku. Z kolei O’Grady i Lane [1996, s. 311] określili dystans psychiczny jako stopień niepewności co do rynku zagranicznego, który jest skutkiem różnic kulturowych i odmienności w pro-wadzeniu biznesu. Do głównych czynników, które wpływają na poziom po-strzeganego dystansu psychicznego, należy poziom rozwoju gospodarczego w krajach, do których przedsiębiorstwo eksportuje swoje produkty. Te kra-je są najważniejsze z punktu widzenia dalszych etapów procesu internacjo-nalizacji, gdyż eksport jest przeważnie fazą wstępną. Kolejnymi istotnymi czynnikami są różnice w poziomie edukacji pomiędzy krajem macierzystym a krajem goszczącym, a także różnice językowe, szczególnie specyfi czne, dotyczące języka biznesu. Duże znaczenie nadaje się także wcześniejszym kontaktom biznesowym fi rmy z zagranicznymi rynkami, przyjmując, że roz-szerzając działalność na podobne rynki, może ona wykorzystać zgromadzone doświadczenie.

Koncepcja dystansu psychicznego nie znajduje jednak uznania u wie-lu współczesnych badaczy internacjonalizacji [Przybylska, 2009]. Część z nich podważa jego wpływ na decyzje podejmowane przez menedżerów, co do wyboru rynku i formy ekspansji zagranicznej. Koncepcja modelu eta-powego, zbudowana wokół teorii dystansu psychicznego, nie jest w pełni aktualna, gdyż nie potrafi w prawidłowy sposób wyjaśnić przebiegu procesu umiędzynarodowienia w czasach szybkiego postępu globalizacji. Dystans psychiczny traci na znaczeniu przede wszystkim ze względu na ogromny postęp technologiczny w takich dziedzinach, jak komunikacja, przepływ in-formacji i transport, przez co rynki stają się coraz bardziej homogeniczne i podobne do siebie.

Bliskość zagranicznego rynku pod względem dystansu psychiczne-go nie jest gwarancją lepszepsychiczne-go przebiegu na nim operacji biznesowych, a wręcz może stać się ona przyczyną niepowodzenia fi rmy z powodu niewy-starczającego przygotowania się do występujących różnic. Nawet pomiędzy krajami, gdzie potencjalny poziom dystansu psychicznego jest niewielki, występują jednak różnice, które przy niewłaściwym przygotowaniu mogą

(35)

33

się okazać zbyt trudne do przezwyciężenia. Taka sytuacja nosi nazwę para-doksu dystansu psychicznego.

Najogólniej paradoks ten polega na tym, że operacje prowadzone w kra-ju postrzeganym jako psychicznie bliski, niekoniecznie okazują się łatwe w realizacji oraz niekoniecznie zmniejszają poziom niepewności, gdyż zało-żenie dużego podobieństwa rynków niejednokrotnie powstrzymuje fi rmę od poznania istotnych, kluczowych różnic pomiędzy krajami. W efekcie dostrze-ganie podobieństw przez menedżerów może zakończyć się dla fi rmy fi askiem i nieosiągnięciem zamierzonego celu, ponieważ nie są oni w pełni przygoto-wani na wystąpienie realnych różnic. Okazuje się bowiem, że to, co wydaje się na płaszczyźnie psychicznej bliskie, w rzeczywistości może być znacz-nie dalsze od oczekiwań. W rezultacie pozorne podobieństwo może ukrywać niespodziewane oraz nieprzewidywalne bariery, uniemożliwiające skuteczne i udane wejście przedsiębiorstwa na rynek zagraniczny.

2.1.2. Aktualizacja modelu uppsalskiego

Model uppsalski stał się z jednej strony podstawą do przyjęcia na wiele lat schematu badań internacjonalizacji jako procesu etapowego, z drugiej zaś – wywołał dyskusję i krytykę, które nasiliły się w ostatniej dekadzie XX i pierwszej XXI wieku. Krytyka ma swoje źródło w postrzeganiu tego modelu jako nieaktualnego w konfrontacji z rzeczywistością, która jest zu-pełnie inna niż w momencie jego powstania. Współczesny świat wygląda zupełnie inaczej niż czterdzieści lat temu, gdy to powstał model uppsalski. Globalizacja spowodowała, że model ten stracił częściowo swoją siłę obja-śniającą, gdyż obecnie internacjonalizacja fi rmy przebiega znacznie szyb-ciej niż to zakłada etapowa ścieżka jej rozwoju.

Twórcy modelu uppsalskiego, mając świadomość jego nieadekwatno-ści w stosunku do burzliwie zmieniającego się otoczenia przedsiębiorstw, dwukrotnie zaproponowali jego aktualizację. Po raz pierwszy miało to miej-sce w 2006 roku [Johanson, Vahlne, 2006], drugi – w 2009 roku [Johanson, Vahlne, 2009]. Wcześniej jednak, bo w 2003 roku, autorzy opublikowali artykuł, w którym bronili koncepcji etapowej, twierdząc, że „mamy obec-nie sytuację, w której »stare« modele internacjonalizacji nadal są aktualne, mimo że wiele badań sugeruje, iż istnieje zapotrzebowanie na nowe siecio-we ujęcie procesu internacjonalizacji. Sugerujemy więc, że warto pogodzić oba podejścia, tradycyjne i sieciowe” [Johanson, Vahlne, 2003, s. 84]. Auto-rzy postawili hipotezę, że fi rmy koAuto-rzystając z relacji sieciowych wchodzą na zagraniczne rynki nadal etapowo (model uppsalski), ale mogą przyspieszyć ten proces. Taki wniosek badaczy wskazał wyraźnie na potrzebę dalszych badań nad modelem internacjonalizacji przedsiębiorstw. Spostrzeżenie to zaowocowało tym, że Johanson i Vahlne [2006, s. 166] nie koncentrują się

(36)

34

Rozdział 2 obecnie tylko na etapowości procesu internacjonalizacji oraz na znaczeniu dystansu psychicznego w wyborze rynków zagranicznych, ale szerzej po-strzegają sposób zdobywania wiedzy o nich, dzięki uczestniczeniu fi rmy w międzynarodowych sieciach biznesowych. Uczenie się o zagranicznych rynkach w oparciu o zdobytą doświadczalną wiedzę i wzrost zaangażowania na nich były w pierwotnym modelu zależne tylko od internacjonalizującej się fi rmy, jednak autorzy zdali sobie sprawę, że procesy te zachodzą obec-nie intensywobec-niej i szybciej, jeżeli fi rma funkcjonuje w ramach organizacji sieciowej. Wzajemne relacje między uczestnikami sieci powodują wymianę wiedzy, a także umożliwiają szybki dostęp do nowych rynków zagranicz-nych. Relacje te, według Johansona i Vahlne [2006, s. 169], charakteryzują się: „...wzajemnymi współzależnościami, zaufaniem i wiedzą o sobie na-wzajem w wielu obszarach działalności”. Należy jednak być świadomym, że potrzebny jest czas na budowanie tych relacji i nie zawsze efekt musi być zgodny z oczekiwaniami fi rmy. Jednakże, gdy fi rma wchodzi w rela-cje współpracy z nowym partnerem, to równocześnie angażuje się w sieć powiązań, która jest niezbędna dla uzyskania dostępu do szerszej wiedzy i nowych możliwości internacjonalizacji.

Dalsza krytyka modelu uppsalskiego spowodowała, że Johanson i Vahlne w 2009 roku opublikowali kolejny artykuł pt. „The Uppsala In-ternationalization Process Model Revisited: From Liability of Foreignness to Liability of Outsidership”, w którym odpowiadają na główne zarzuty stawiane etapowej koncepcji internacjonalizacji, równocześnie proponując istotne zmiany w modelu.

Rysunek 3. Modernizacja uppsalskiego modelu internacjonalizacji przedsiębiorstwa

Aspekty stanu Aspekty zmiany

Rozpoznanie moż-liwości zdobycia wiedzy Pozycja w sieci Decyzje dotyczące relacji w sieci Uczenie się, zdobywanie wiedzy, budowanie zaufania w sieci