Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 161
Artyku³ przegl¹dowy Review
Sztuczna inseminacja jest szeroko stosowana w roz-rodzie byd³a na ca³ym wiecie. W Polsce ma ona ju¿ ponad 50-letni¹ tradycjê i jest powszechnie akcepto-wana przez hodowców. Metoda ta przyczyni³a siê do istotnego ograniczenia problemu chorób zakanych przenoszonych drog¹ p³ciow¹ u byd³a. Umo¿liwia tak-¿e szybkie i ³atwe uzyskiwanie postêpu hodowlanego nie tylko w hodowli elitarnej, ale tak¿e w pog³owiu masowym. Sta³o siê to mo¿liwe dziêki zastosowaniu w rozrodzie byd³a nowych technologii. Stosuj¹c je, w ci¹gu roku od jednego buhaja mo¿na otrzymaæ wet kilkadziesi¹t tysiêcy dawek inseminacyjnych na-sienia. Zasiêg i znaczenie sztucznej inseminacji istot-nie wzros³y od czasu wprowadzenia do praktyki prze-chowywania nasienia w ciek³ym azocie (196°C). W temperaturze tej nasienie mo¿e byæ przechowywa-ne latami i nie wp³ywa to przechowywa-negatywnie na jego jakoæ. Dziêki temu czas i odleg³oæ przesta³y stanowiæ w roz-rodzie byd³a barierê hamuj¹c¹ postêp hodowlany. Jed-noczenie uzyskano mo¿liwoæ wykorzystywania na-sienia uznanych buhajów zagranicznych o najwy¿szym potencjale genetycznym i produkcyjnym do krycia byd³a rodzimego. Z drugiej strony, w temperaturze ciek³ego azotu czynniki zakane, np. wirusy, zacho-wuj¹ ¿ywotnoæ przez bardzo d³ugi czas. Dlatego przy pozyskiwaniu nasienia nale¿y mieæ pewnoæ, ¿e bu-haje zarodowe s¹ wolne od zaka¿eñ wirusowych oraz wad genetycznych, gdy¿ w przeciwnym wypadku gro-zi³oby to rozprzestrzenianiem siê chorób w pog³owiu byd³a na bardzo du¿¹ skalê.
Celem tej publikacji jest przybli¿enie czytelnikom informacji o najwa¿niejszych wirusach bydlêcych, któ-re mog¹ byæ przenoszone z nasieniem buhajów.
Herpeswirus byd³a typ 1 (Bovine herpesvirus type 1, BHV1)
Jest to najczêciej izolowany wirus z nasienia bu-hajów (2, 23). Nale¿y do rodziny Herpesviridae, ro-dzaju Varicellovirus. Na podstawie analizy restrykcyj-nej wirusowego DNA wyró¿niono nastêpuj¹ce podty-py wirusa: BHV1.1, BHV1.2a i BHV1.2b (18). Pod-typ BHV1.2b jest mniej zjadliwy ni¿ dwa pozosta³e. Po zaka¿eniu uk³adu rozrodczego BHV1 wywo³uje pêcherzykowe zapalenie b³ony luzowej sromu i po-chwy (IPV) u krów oraz napletka i pr¹cia (IPB) u bu-hajów. Schorzenie to zwane jest tak¿e otrêtem byd³a. BHV1 mo¿e powodowaæ równie¿ zapalenie macicy i jajników, zaburzenia w tworzeniu cia³ka ¿ó³tego, po-wtarzanie rui, poronienia (8). U buhajów z otrêtem obserwuje siê okresowe pogorszenie jakoci nasienia objawiaj¹ce siê zmniejszon¹ ruchliwoci¹ plemników oraz zwiêkszonym odsetkiem plemników o nieprawid-³owej budowie morfologicznej. Nie jest dok³adnie usta-lone, w których czêciach uk³adu p³ciowego buhaja wirus ten namna¿a siê. Po dowiadczalnym zaka¿eniu buhajów drog¹ donosow¹ oraz donapletkow¹, BHV1 by³ izolowany z nasienia, wyp³uczyn z napletka oraz z cewki moczowej. Próby izolacji wirusa z dodatko-wych gruczo³ów p³ciododatko-wych, naj¹drzy i j¹der wypad³y negatywnie. BHV1 podobnie jak inne herpeswirusy
po-Wirusy wystêpuj¹ce w nasieniu buhajów
JERZY ROLA, MIROS£AW P. POLAKZak³ad Wirusologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Rola J., Polak M. P.
Viruses associated with bovine semen
Summary
Artificial insemination is widely used in cattle reproduction all over the world and enables rapid genetic improvement in cattle breeding. The extent and importance of artificial insemination has significantly increased since semen storage in liquid nitrogen was introduced into practice. Semen may be stored for years in this temperature with no negative impact on its quality. However, infectious agents such as viruses also survive for very long time at the temperature of liquid nitrogen. For this reason it is vital to ascertain that breeding bulls are free from viral infections before collecting semen otherwise they could cause a large scale spreading of infectious diseases in cattle populations. The aim of the article is to provide readers with infor-mation about the most important cattle viruses which can be transmitted by bull semen.
Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 162
siada zdolnoæ wywo³ywania zaka¿enia latentnego, które utrzymuje siê do koñca ¿ycia zwierzêcia. Dlate-go zaka¿oneDlate-go buhaja nale¿y uwa¿aæ za nosiciela wi-rusa i potencjalnego siewcê przez ca³y okres ewentu-alnego u¿ytkowania. Po wnikniêciu wirusa drog¹ p³cio-w¹ zaka¿enie latentne lokalizuje siê w zwoju krzy¿o-wym (1). W okresie latencji, w komórkach nerwowych zwoju wykrywana jest jedynie obecnoæ wirusowego DNA. Nie s¹ natomiast wytwarzane potomne cz¹stki wirusowe. Pod wp³ywem czynników stresowych, ta-kich jak: transport, zimno, nadmierne zagêszczenie zwierz¹t, dochodzi do reaktywacji zaka¿enia latent-nego oraz wznowienia replikacji i siewstwa wirusa. Obraz siewstwa mo¿e znacz¹co ró¿niæ siê u poszcze-gólnych osobników. U buhajów po zaka¿eniu pierwot-nym obserwowano siewstwo wirusa z nasieniem trwa-j¹ce od kilku dni do kilku tygodni. Nawroty siewstwa u buhajów, które przeby³y zaka¿enie nastêpowa³y po krótszych lub d³u¿szych przerwach w wydalaniu wi-rusa. Snowdon (29) w okresie 361-dniowej obserwa-cji stwierdzi³ u zaka¿onego buhaja 6 okresów siew-stwa wirusa z nasieniem. Podobne obserwacje prze-prowadzili Kohler i Kubin (15) oraz Bitsch (3). Auto-rzy ci zaobserwowali, ¿e siewstwo wirusa pojawia³o siê okresowo i nieregularnie w czasie. Malewski (16) w czasie infekcji otrêtu u buhajów w jednej ze stacji hodowli i unasienniania zwierz¹t (SHiUZ) stwierdza³ siewstwo BHV1 z nasieniem od 1. do 6. miesi¹ca po wyst¹pieniu zachorowañ. Stwierdzono równie¿, ¿e w okresach siewstwa po reaktywacji zaka¿enia latent-nego iloæ wirusa w nasieniu by³a zdecydowanie mniej-sza ni¿ w fazie ostrej zaka¿enia. Bitsch (3) wykaza³, ¿e w okresie gor¹czkowym miano wirusa BHV1 w nasieniu waha³o siê od 105 do 108,5 TCID
50,
nato-miast w okresach nawrotu siewstwa wynosi³o ono od 101 do 105,6 TCID
50. ¯mudziñski (30) w badaniach
wy-konanych na buhajach w SHiUZ stwierdzi³, ¿e red-nie miano infekcyjne wirusa BHV1 w nasieniu wyno-si³o 102,16 TCID
50. Zaobserwowano równie¿, ¿e miano
wirusa w pop³uczynach z worka napletkowego zaka-¿onych buhajów by³o ponad 10 razy wy¿sze ni¿ w na-sieniu i wynosi³o 103,27 TCID
50. Jeszcze wy¿sze miano
zakane wirusa BHV1 w pop³uczynach stwierdzi³ Salwa (25). Jak podaje autor, miano to wynosi³o 105,4
TCID50.
Wirus biegunki byd³a i choroby b³on luzowych (Bovine viral diarrhoea mucosal disease virus,
BVD-MDV)
Wirus ten nale¿y do rodziny Flaviviridae, rodzaju Pestivirus (5). Wyró¿nia siê dwa biotypy wirusa: bio-typ cytopatyczny powoduj¹cy zmiany degeneracyjne w hodowli komórek in vitro i biotyp niecytopatyczny, który namna¿aj¹c siê w hodowli komórek, nie powo-duje widocznych zmian. Szczepy obu biotypów maj¹ zdolnoæ zaka¿ania byd³a i wywo³ywania choroby, jed-nak tylko szczepy nale¿¹ce do biotypu niecytopatycz-nego wywo³uj¹ zaka¿enie trwa³e. Stosuj¹c
sekwencjo-nowanie oraz test krzy¿owej neutralizacji szczepy BVD-MDV podzielono na dwa genotypy (22, 24). Genotyp 1 obejmuje klasyczne izolaty wirusa, do któ-rych nale¿¹ znane laboratoryjne szczepy referencyjne (NADL, Oregon, Singer). Genotyp 2 obejmuje szcze-py odpowiedzialne za zaka¿enia ostre przebiegaj¹ce z objawami zespo³u krwotocznego, który charakte-ryzuje siê wysokim wspó³czynnikiem miertelnoci. W obrêbie obydwu genotypów wystêpuj¹ zarówno szczepy cytopatyczne, jak i niecytopatyczne. Oddzia-³ywanie wirusa BVD-MD na uk³ad rozrodczy jest wie-lorakie. Opisano przypadki obni¿enia wskanika za-cieleñ, zaburzenia w przebiegu ci¹¿y (poronienia, mu-mifikacja p³odów, potworkowatoæ) oraz rodzenie siê s³abych ciel¹t, podatnych na infekcje wtórne. Zaka¿e-nie p³odu drog¹ ³o¿yskow¹ mo¿e prowadziæ do rodze-nia siê zwierz¹t trwale zaka¿onych wirusem BVD-MD. Zwierzêta takie stanowi¹ g³ówne ród³o zaka¿enia w stadzie, gdy¿ wydalaj¹ wirus we wszystkich wyda-linach i wydziewyda-linach przez ca³e ¿ycie. Dotyczy to rów-nie¿ buhajów, które wydalaj¹ wirus tak¿e z nasieniem. Wykazano, ¿e buhaje trwale zaka¿one wydalaj¹ du¿o wiêksze iloci wirusa ni¿ buhaje z ostr¹ postaci¹ cho-roby, u których stwierdza siê jedynie przemijaj¹c¹ wi-remiê. Miano wirusa w nasieniu buhajów trwale zaka-¿onych mo¿e dochodziæ do 107,6 CCID
50/ml (14).
Skutecznoæ transmisji zaka¿enia wirusem BVD-MD w przypadku u¿ycia do inseminacji nasienia od takich buhajów wynosi prawie 100%. Ró¿ne s¹ natomiast opinie badaczy odnonie do jakoci nasienia pozyski-wanego od buhajów zaka¿onych BVD-MD. Guerin i wsp. (9) uzyskali wyranie ni¿szy wspó³czynnik za-p³odnienia i rozwoju blastocyst, gdy do zaza-p³odnienia in vitro u¿yli nasienia pochodz¹cego od buhaja trwale zaka¿onego BVD-MD. Z kolei Meyling i Jensen (19) stwierdzili ci¹¿ê u ka¿dej z 12 ja³ówek inseminowa-nych nasieniem buhaja trwale zaka¿onego (miano wi-rusa 105-107 CCID
50/ml) i to ju¿ po pierwszej
insemi-nacji. U wszystkich inseminowanych ja³ówek, 2 ty-godnie po inseminacji wyst¹pi³a serokonwersja. Rów-nie¿ Kirkland (11) stwierdzi³, ¿e u wszystkich krów inseminowanych nasieniem buhaja trwale zaka¿one-go dosz³o do serokonwersji. Koncentracja, ruchliwoæ oraz morfologia plemników w nasieniu od tego buha-ja by³y w normie. Z kolei miano wirusa w nasieniu od buhajów z ostr¹ postaci¹ choroby wynosi od 5 do 75 CCID50/ml (14). Wirus mo¿e byæ izolowany z nasie-nia od momentu wyst¹pienasie-nia wiremii do czasu poja-wienia siê swoistych przeciwcia³, póniej próby izola-cji wirusa wypadaj¹ negatywnie. Po inseminaizola-cji na-sieniem pochodz¹cym od buhaja z ostr¹ postaci¹ cho-roby, które pobrano 12 dni po zaka¿eniu, serokonwer-sjê stwierdzono u 5% inseminowanych ja³ówek (12).
Wirus bia³aczki byd³a (Bovine leukaemia virus, BLV)
Wirus ten jest czynnikiem etiologicznym enzootycz-nej bia³aczki byd³a, nowotworowej choroby o
prze-Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 163
wlek³ym przebiegu, któr¹ cechuje rozwój zmian pro-liferacyjnych uk³adu limforetikularnego prowadz¹cy do przewlek³ej limfocytozy (forma leukemiczna) i do zmian guzowatych w wêz³ach ch³onnych i narz¹dach wewnêtrznych (forma guzowata). Wirus ten zaliczany jest do rodziny Retroviridae, rodzaju Deltaretrovirus. W warunkach naturalnych BLV zaka¿a tylko byd³o, natomiast dowiadczalnie mo¿na zakaziæ owce i kozy (10, 17). U zaka¿onych zwierz¹t, za wyj¹tkiem krót-kiego okresu po zaka¿eniu, nie obserwuje siê wiremii, a wirusowy DNA wystêpuje w postaci prowirusa. Zwierzê raz zaka¿one staje siê nosicielem wirusa przez ca³e ¿ycie. BLV mo¿e zaka¿aæ ró¿ne typy komórek, jednak g³ównymi komórkami docelowymi s¹ limfo-cyty B. Przeniesienie wirusa z zaka¿onego zwierzêcia nastêpuje w³anie za porednictwem zaka¿onych ko-mórek krwi, g³ównie limfocytów. Materia³em zaka-nym mo¿e byæ krew, mocz, ka³ i lina. Nasienie, o ile zawiera zaka¿one limfocyty, potencjalnie te¿ mo¿e byæ ród³em zaka¿enia. Jednak¿e w praktyce z sytuacj¹ tak¹ spotykano siê bardzo rzadko. Obecnoci BLV nie wykryto w nasieniu mimo zbadania 40 000 ejakula-tów pobranych od buhajów ze stacji unasienniania, w której 11% buhajów by³o BLV-pozytywnych (26). Owce, którym dowiadczalnie podano nasienie pocho-dz¹ce od latentnie zaka¿onego buhaja nie uleg³y zaka-¿eniu i nie produkowa³y swoistych przeciwcia³ (21). Monke (20) wykaza³, ¿e zamkniête stado byd³a rasy jersey pozosta³o serologicznie negatywne przez okres 5 lat badañ, pomimo stosowania do inseminacji krów nasienia od BLV-pozytywnych buhajów. Dlatego wród badaczy przewa¿a pogl¹d, ¿e transmisja zaka-¿enia BLV poprzez nasienie pochodz¹ce od serologicz-nie dodatnich buhajów jest ma³o prawdopodobna.
Wirus pryszczycy
(Foot and mouth disease virus, FMDV)
Wirus ten jest czynnikiem etiologicznym pryszczy-cy, zakanej i wysoce zaraliwej choroby zwierz¹t parzystokopytnych. Nale¿y on do rodziny Picorna-viridae, rodzaju Aphtovirus. Obecnie znanych jest 7 se-rotypów wirusa pryszczycy: A, O, C, SAT1, SAT2, SAT3 i Asia 1. Na zaka¿enie wirusem wra¿liwe s¹ zarówno zwierzêta hodowlane (byd³o, winie, owce, kozy), jak i wolno ¿yj¹ce (jelenie, sarny, antylopy, ba-wo³y). U zaka¿onych zwierz¹t obserwuje siê gor¹cz-kê, obfite linienie oraz charakterystyczne pêcherzyki i nad¿erki wystêpuj¹ce na b³onie luzowej jamy gêbo-wej, w szparze miêdzyracicznej, koronce racic oraz na s³abo ow³osionych miejscach skóry, np. na naplet-ku. Chore zwierzêta wydalaj¹ do rodowiska ogrom-ne iloci wirusa z p³yogrom-nem i nab³onkiem pêcherzy, li-n¹, moczem, mlekiem, ka³em, nasieniem. Wiêkszoæ prac dotycz¹ca wystêpowania wirusa pryszczycy w na-sieniu buhajów pochodzi z lat siedemdziesi¹tych ubieg-³ego stulecia. Zaka¿one buhaje wykazuj¹ niechêæ do krycia. W nasieniu buhajów wirus mo¿e byæ obecny na 4 dni przed wyst¹pieniem objawów klinicznych,
a siewstwo mo¿e utrzymywaæ siê przez okres kilku-nastu dni. Miano wirusa w nasieniu mo¿e dochodziæ do 106,2 ID
50/ml (27, 28). W okresie utrzymywania siê
gor¹czki jakoæ nasienia ulega pogorszeniu (6). Szcze-pionki konwencjonalne z regu³y chroni¹ buhaje przed kliniczn¹ postaci¹ pryszczycy, jednak nie zapobiegaj¹ siewstwu wirusa z nasieniem, zw³aszcza gdy buhaje posiadaj¹ niski poziom odpornoci lub gdy dosz³o do nadka¿enia innym typem wirusa. Po przechorowaniu zwierzêta mog¹ byæ bezobjawowymi nosicielami wi-rusa. Stan nosicielstwa u byd³a mo¿e trwaæ nawet 2,5 roku. Zwierzêta te stwarzaj¹ szczególne zagro¿enie, gdy¿ jako pozornie zdrowe, nie budz¹ce ¿adnych po-dejrzeñ klinicznych, s¹ potencjalnym ród³em zaka-¿enia dla zwierz¹t wra¿liwych.
Wirus choroby niebieskiego jêzyka (Bluetongue virus, BTV)
Wirus ten jest czynnikiem etiologicznym choroby niebieskiego jêzyka. Jest to zakana, niezaraliwa cho-roba prze¿uwaczy domowych i wolno ¿yj¹cych, prze-noszona przez muchówki z rodzaju Culicoides. BTV nale¿y do rodziny Reoviridae, rodzaju Orbivirus. Do-tychczas zidentyfikowano 24 serotypy wirusa. Na za-ka¿enie najbardziej wra¿liwe s¹ owce, u których cho-roba przebiega wród objawów wrzodziej¹cego zapa-lenia b³on luzowych jamy ustnej i nosa oraz skóry szpary miêdzyracicznej. U byd³a choroba wystêpuje w postaci subklinicznej. Wród badaczy istniej¹ pew-ne kontrowersje co do siewstwa BTV z nasieniem bu-hajów. Bowen i wsp. (4) izolowali z nasienia szczepy u¿yte do dowiadczalnego zaka¿enia buhajów. Auto-rzy ci zasugerowali, ¿e siewstwo wirusa mo¿e byæ zwi¹zane z wiekiem buhajów. Z kolei Gard i wsp. (7) nie stwierdzili obecnoci BTV w nasieniu buhajów naturalnie zaka¿onych, nawet w okresie wiremii. Kirk-land i wsp. (13) wyrazili opiniê, ¿e siewstwo wirusa z nasieniem zale¿y najprawdopodobniej od wieku bu-haja i szczepu wywo³uj¹cego zaka¿enie. Autorzy nie wykazali obecnoci wirusa w nasieniu pochodz¹-cym od naturalnie zaka¿onych buhajów oraz od m³o-dych buhajów (2-3 lata) zaka¿onych dowiadczalnie zarówno terenowymi, jak i laboratoryjnymi szczepa-mi. Z kolei wiêkszoæ doros³ych buhajów (6-12 lat) dowiadczalnie zaka¿onych szczepami laboratoryjny-mi wydala³a wirus z nasieniem. Wirus by³ wykrywany w nasieniu w trakcie lub bezporednio po okresie wi-remii.
Przedstawione dane jednoznacznie wskazuj¹, ¿e nasienie buhajów mo¿e byæ ród³em zaka¿enia dla innych zwierz¹t. Wiele zaka¿eñ wirusowych przebie-ga u buhajów w postaci subklinicznej, dlatego utrud-nione, a niekiedy wrêcz niemo¿liwe jest postawienie w³aciwego rozpoznania. Z tego wzglêdu buhaje, od których pozyskuje siê nasienie, musz¹ pozostawaæ pod sta³¹ opiek¹ weterynaryjn¹ i spe³niaæ okrelone wy-magania zdrowotne zawarte w przepisach prawnych dotycz¹cych rozrodu byd³a.
Medycyna Wet. 2007, 63 (2) 164
Pimiennictwo
1.Ackermann M., Wyler R.: The DNA of an IPV strain of bovid herpesvirus 1 in sacral ganglia during latency after intravaginal infection. Vet. Microbiol. 1984, 9, 53-63.
2.Afshar A., Eaglesome M. D.: Viruses associated with bovine semen. Vet. Bull. 1990, 60, 93-109.
3.Bitsch V.: Infectious bovine rhinotracheitis virus infection in bulls, with special reference to preputial infection. Appl. Microbiol. 1973, 26, 337-343. 4.Bowen R. A., Howard T. H., Entwhistle K. W., Pickett B. W.: Seminal shed-ding of bluetongue virus in experimentally infected mature bulls. Am. J. Vet. Res. 1984, 44, 2268-2270.
5.Collett M. S., Anderson D. K., Retzel E.: Comparisons of the pestivirus bovi-ne viral diarrhea virus with members of the flaviviridae. J. Gen. Virol. 1988, 69, 2637-2643.
6.Cottral G. E., Gailiunas P., Cox B. F.: Foot-and-mouth disease virus in se-men of bulls and its transmission by artificial insemination. Arch. Gesamte Virusforsch. 1968, 23, 362-377.
7.Gard G. P., Melville L. F., Shorthose J. E.: Investigations of bluetongue and other arboviruses in the blood and semen of naturally infected bulls. Vet. Microbiol. 1989, 20, 315-332.
8.Gibbs E. P. J., Rweyemamu M. M.: Bovine herpesviruses. Part I. Bovine herpesvirus 1. Vet. Bull. 1977, 47, 317-343.
9.Guerin B., Chaffaux S., Marquant Le Guienne B., Allietta M., Thibier M.: IVF and IV culture of bovine embryos using semen from a bull persistently infected with BVD. Theriogenology 1992, 37, 217.
10.Hoss H., Olson C.: Infectivity of bovine C-type (Leukemia) virus for sheep and goats. Am. J. Vet. Res. 1974, 35, 633-637.
11.Kirkland P. D., Mackintosh S. G., Moyle A.: The outcome of widespread use of semen from a bull persistently infected with pestivirus. Vet. Rec. 1994, 135, 527-529.
12.Kirkland P. D., McGowan M. R., Mackintosh S. G., Moyle A.: Insemination of cattle with semen from a bull transiently infected with pestivirus. Vet. Rec. 1997, 140, 124-127.
13.Kirkland P. D., Melville L. F., Hunt N. T., Williams C. F., Davis R. J.: Excre-tion of bluetongue virus in cattle semen: a feature of laboratory-adapted virus. Vet. Ital. 2004, 40, 497-501.
14.Kirkland P. D., Richards S. G., Rothwell J. T., Stanley D. F.: Replication of bovine viral diarrhoea virus in the bovine reproductive tract and excretion of virus in semen during acute and chronic infections. Vet. Rec. 1991, 128, 587-590.
15.Kohler H., Kubin G.: Zur Virologie, Serologie und Pathomorphologie des männlichen Genitale nach natürlicher und experimenteller Infektion mit dem IBR/IPV Virus. Dtsch. Tierärztl. Wschr. 1972, 79, 121-144.
16.Malewski A.: Badania kliniczne i wirusologiczne nad otrêtem buhajów w prze-biegu infekcji naturalnej. Praca doktorska, Inst. Wet. Pu³awy 1978. 17.Mammerickx M., Portetelle D., Burny A.: Experimental cross-transmission
of bovine leukemia virus (BLV) between several animal species. Zbl. Vet. Med. B. 1981, 28, 69-81.
18.Metzler A. E., Matile H., Gassmann U., Engels M., Wyler R.: European isolates of bovine herpesvirus 1: a comparison of restriction endonuclease sites, polypeptides, and reactivity with monoclonal antibodies. Arch. Virol. 1985, 85, 57-69.
19.Meyling A., Jensen A. M.: Transmission of bovine virus diarrhoea virus (BVDV) by artificial insemination (AI) with semen from a persistently infec-ted bull. Vet. Microbiol. 1988, 17, 97-105.
20.Monke D. R.: Non-infectivity of semen from bulls infected with bovine leukosis virus. J. Am. Vet. Med. Ass. 1986, 188, 823-826.
21.Olson C., Miller L. D., Miller J. M., Hoss H. E.: Transmission of lympho-sarcoma from cattle to sheep. J. Nat. Cancer Inst. 1972, 49, 1463-1467. 22.Pellerin C., Van Den Hurk J., Lecomte J., Tijssen P.: Identification of a new
group of BVDV strains associated with severe outbreaks and high mortali-ties. Virology 1994, 203, 260-268.
23.Philpott M.: The dangers of disease transmission by artificial insemination and embryo transfer. Br. Vet. J. 1993, 149, 339-370.
24.Ridpath J. F., Bolin S. R., Dubovi E. J.: Segregation of bovine viral diarrhea virus into genotypes. Virology 1994, 205, 66-74.
25.Salwa A.: Charakterystyka zaka¿eñ herpeswirusem bydlêcym typu 1 (BHV1) w stadach krów mlecznych z uwzglêdnieniem aspektów epizootiologii mole-kularnej. Praca hab., SGGW Warszawa 1997.
26.Schultz R. D., Adams L. S., Letchworth G., Sheffy B. E., Manning T., Bean B.: A method to test large numbers of bovine semen samples for viral contami-nation and results of a study using this method. Theriogenology 1982, 17, 115-123.
27.Sellers R. F.: Quantitative aspects of the spread of foot and mouth disease. Vet. Bull. 1971, 41, 431-439.
28.Sellers R. F., Burrows R., Mann J. A., Dawe P. S.: Recovery of virus from bulls affected with foot-and-mouth disease. Vet. Rec. 1968, 83, 303. 29.Snowdon W. A.: The IBR-IPV virus: reaction to infection and intermittent
recovery of virus from experimentally infected cattle. Aust. Vet. J. 1965, 41, 135-142.
30.¯mudziñski J. F.: Charakterystyka i podstawy zwalczania zaka¿eñ wirusem otrêtu u buhajów. Praca hab., Inst. Wet. Pu³awy 1987.
Adres autora: doc. dr hab. Jerzy Rola, ul. Kaniowczyków 11/2, 24-100 Pu³awy; e-mail: jrola@piwet.pulawy.pl
