H u m a n is m e ”., k ie r o w a n y p rz e z d o m in ik a n in a o. J . L. L e b re ta , n a z w a ł d ziałaln o ść S tu d iu m a k c ją h u m a n iz a c ji -wsi 27.
N a S tu d iu m Z a g a d n ie ń S p o łe c z n y c h i G o sp o d a rc z y c h W si K U L -u p a n o w a ła a tm o s fe r a p o w ag i n a u k i i r z e te ln e j p ra c y . S z la c h e tn a r y w a liz a c ja w śró d słu ch aczy i ic h p iln o ść b y ła b a rd z o o w o c n a w w y n ik a c h . 80*/« z d a ją c y c h m ia ło oceny d o b re i b a rd z o d o b r e 2S. P r a c a S tu d iu m c h a r a k te r y z o w a ła się d u ż y m d y n a m iz m e m ro z w o jo w y m n ie ty lk o w k ;e r u n k u n a u k i, a le i w k ie r u n k u u sp o łe c z n ie n ia , p rzez co ra z sz e rsz e o d d z ia ły w a n ie n a ś r o d o w is k o w ie js k ie w d u c h u k a to lic k im i s k u p ie nie n a jw a rto ś c io w s z e j m ło d z ie ż y w ie js k ie j n a K U L -u .
M u s ia ło to w y w o ła ć tr u d n o ś c i w ty m o k re s ie , k tó r e zak o ń czy ły się z a m k n ię c ie m S tu d iu m p rz e z M in is te r s tw o O ś w ia ty z d n ie m 1 X 1949 r.
G erh ard S c h m i d t c h e n . Was den D eutschen heilig ist. Religiöse und
politische S trö m u n g e n in der B u n d e srep u b lik Deutschland. M ünchen 1979,
s. 228, K ösel-V erlag.
K s ią ż k a G. S c h m id tc h e n a , p sy c h o s o c jo lo g a i socjologa z Z ü ric h u , n o sząca ty tu ł W es d e n D e u t s c h e n h eilig is t, n a le ż y do n a jb a r d z ie j z n a c z ą c y c h p u b lik a c ji z d z ie d z in y te o lo g ii p ra k ty c z n e j, p e d a g o g ik i i so cjo lo g ii re lig ii z o s ta tn ic h k ilk u la t. P o d ty tu ł d z ie ła z d ra d z a , że id zie tu o o b s z e r n y o p is re lig ijn y c h i p o lity c z n y c h n u rtó w w R e p u b lic e F e d e r a ln e j N ie m ie c . A u to r r o z w ija k o m u n ik a c y jn ą te o r ię in s ty tu c ji i czę śc io w y c h s y s te m ó w sp o łe c z n y c h , in f o r m u je o ró ż n y c h sy s te m a c h o rie n ta c ji, o r e lig ijn y c h i p o lity c z n y c h in s ty t u c ja c h , a ta k ż e o sw o isto ści sp o łeczn y ch p ro c e sów k o m u n ik a c ji. O b s z e rn y m a t e r ia ł e m p iry c z n y i te o re ty c z n y m oże sta n o w ić o g ro m n ą p o m o c d la ty c h , k tó r z y d z ia ła ją w ta k ic h d z ie d z in a c h życia, ja k : p o lity k a , k s z ta łc e n ie , d u s z p a s te rs tw o , p o ra d n ic tw o ro d z in n e itp.
C z te ry ro z d z ia ły p r a c y (V -V III) p o św ię c o n e są z a g a d n ie n io m w p ro s t p o lity c z n y m lu b w p o w ią z a n iu z r e lig ijn y m i. S ta n o w ią w a rto ś c io w e ź ró d ło dla s tra te g ic z n y c h i ta k ty c z n y c h p rz e m y ś le ń d la o rg a n iz a c ji p a r ty jn y c h w R F N . W n in ie js z e j re c e n z ji z r e f e r u je m y ty lk o te f r a g m e n ty k s ią ż k i, k tó r e d o ty czą p ro b le m a ty k i socjo- - r e lig ijn e j (ro z d z ia ły I- IV i IX ).
R o z w a ż a n ia z a w a r te w r e c e n z o w a n e j k sią ż c e n a w ią z u ją do b a d a ń e m p iry c z n y c h , z re a liz o w a n y c h za p o m o cą s ta n d a r y z o w a n y c h w y w ia d ó w , p rz e p ro w a d z o n y c h przez I n s ty tu t D e m o g ra f ic z n y z A lle n s b a c h w la ta c h 1974-1976. S zczeg ó ln ie ce n n e są r e z u l ta t y b a d a ń p a n e lo w y c h z l a t 1974-1975 o b e jm u ją c y c h re p r e z e n ta ty w n ą g ru p ę lu d n o ś c i d o ro s łe j, a n k ie to w a n e j d w u k r o tn ie w p o n a d ro c z n y m o d stę p ie czasu. P o z w o liły o n e po ra z p ie r w s z y n a u c h w y c e n ie w s k a li m a so w e j tr e n d ó w ro zw o jo w y c h p o s ta w r e lig ijn y c h . C a ło k s z ta łt te m a ty c z n y ty c h b a d a ń o b e jm o w a ł ta k ie p ro b le m y, ja k : s o c ja liz a c ja r e lig ijn a i to ż s a m o ś ć o so b o w a, o rie n ta c je i in s ty tu c je r e l ig i j n e o ra z p o lity c z n e , e le m e n ty r e l ig i jn e w m o ty w a c ji p o lity c z n e j, z a c h o w a n ia k o m u n ik a c y jn e w d z ie d z in ie r e lig ijn e j i p o lity c z n e j, tr a n s f e r o rie n ta c ji re lig ijn y c h do
27 Cz. S t r z e s z e w s k i . L ’U n i v e r s i t e C a th o l iq u e de L u b l i n et l ' h u m a n i s m e au villa ge. , E co n o m ie et h u m a n is m e ” 28:1946 s. 666n.
28 A rc h iw u m K U L S tu d iu m Z a g a d n ie ń S p o łe c z n y c h i G o sp o d a rc z y c h W si — bez pygn.
s f e r y polk ę c m e , P r ó o u j e się — w p rz e c iw ie ń s tw ie do w ie lk ie j z a c h o d n io n ie m ie c - k ie j a n k i e t y t.* u,.d iine.i — z b a d a ć i op isać z ja w is k a p o z a k o śc ie ln e j lu b k o śc ie ln ie z d y s t a n s o w a n e ' re lig ijn o śc i. Z p rz e b o g a te j p r o b le m a ty k i w y b ie ra m y ty l k o n ie k tó re k o n s t a t a c j e .
U p o d s t a w i n t e r p r e t a c j i so cjo lo g iczn y ch i p sy c h o s o c jo lo g ic z n y c h , z a w a r ty c h w s t u d i u m S c l.m io t c h e n a , le ż y o k re ś lo n a k o n c e p c ja a n tro p o lo g ic z n a re lig ii, w y p r o w a d z o n a ; prze: : : śleń ,\ G e h le n a i G. H. M e a d a . W ed łu g n ie j o so b a r o z w ija s w o je m ożliw ości w te d y , gdy k ie r u je się k u c zem u ś in n e m u , k u c zem u ś, co p r z e k r a cza g r a n i c e erc.cwmmu ’u o zk ieg o („ tr a n s c e n d e n c ja ”). I m ja k o ś c io w o w a rto ś c io w s z e je s t o d n ie s ie n i e się do p rz e d m io tu lu d z k ie g o d z ia ła n ia , ty m w ię k sz e są m o żliw o ści „b y c ia c z ło w ie k ie m " . W m ia rę p o s tę p u n a u k o w e g o p o s z e rz a ją się m o żliw o ści ra c jo n a l n e g c k s z t a ł t o w a n i a p rz e d m io tu o d n ie s ie n ia lu d z k ic h d z ia ła ń . W ty m a n tr o p o lo g ic z n y m k o n te k ś c ie w id zi S c h m id tc h e n m ie js c e dla re lig ii ja k o w ie lk o ś c i d o ty k a ją c e j p o d s t a w ludzkiej e g z y ste n c ji. R e lig ijn y m m oże by ć u z n a n y k a ż d y czło w ie k , k tó r y p o d e jm i: ;e de c y z je w z a k re s ie p o d s ta w o w e j d y m e n s ji sw o je j e g z y s te n c ji, k to d o ś w ia d c z a w ła s n e g o is tn ie n ia .
P ro b le m y re l ig i jn e p o z o sta n ą zaw sz e , n a w e t je ż e li w p e w n y c h e p o k a c h ro z w o ju sp o łeczn eg o z o s t a n ą p rz e s u n ię te n a d a ls z y p la n . M ogą z n o w u p o ja w ić się po ja k im ś cz asie z jeszcze w ię k sz ą silą . W z w ią z k u z ta k im z a ło ż e n ie m n ie m oże być m o w y o „k o ń cu re l ig i i’ czy re lig ijn o ś c i z e ro w e j w w y m ia r a c h m a k r o s tr u k tu r a ln y c h . R e lig ia sięga bow iem k u p o d s ta w o w y m p ro b le m o m lu d z k ie j e g z y s te n c ji, z n a jd u je o p a rc ie w ty m , co d la cz ło w ie k a u c h o d z i za „ ś w ię te ’’, czego g o tó w je s t b ro n ić
i w y so k ą le g i ty m iz a c j ą ja k o „ n ie z m ie n n ą w a rto ś ć sp o łe c z n ą ” („ so z ia le I n v a r i a n t e ”
— s. 191). J e s t dc o d k ry c ia w ty m , co S c h m id tc h e n n a z y w a e ty k ą co d zie n n o ści ( „ A llta g s e th ik ” ). W ję z y k u p o to c z n y m n ie f u n k c jo n u je u ję c ie re lig ii ja k o w ie lk o ś c i o d n o szącej się c o p o d sta w o w y c h lu d z k ic h p ro b le m ó w e g z y s te n c ja ln y c h . „ K la sy c z n a ” re lig ijn o ś ć je s t dość często u to ż s a m ia n a z c h rz ę ś c ija ń s k o ś c ią a n a w e t z k o śc ie l- n o ścią w je j k s z ta łta c h w y z n a n io w y c h .
W ro z d z i a le tr z e c im (s. 67-80) i c z w a rty m (s. 81-114) p o św ię c a się w ie le m ie js c a z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n y m f o r m o m re lig ii n a p rz y k ła d z ie sp o łe c z e ń stw a z a c h o d n io n ie - m ieck ieg o . 2 m a t e r i a ł u em p iry c z n e g o w y n ik a , że w ia ra w B oga — p rz y b a rd z o z ró ż n i c o w a n y c h jeg o w y o b ra ż e n ia c h i p o ję c ia c h — je s t dość ro z p o w s z e c h n io n a w sp o ł e c z e ń s t w i e z s c h o d n io n ie m ie c k im . T y lk o 12% ogółu lu d n o ś c i b a d a n e j w 1975 r. i 6% sp o ś r ó d osób p rz y z n a ją c y c h się f o r m a ln ie do k a to lic y z m u z a a k c e p to w a ło z d a n ie id e n ty f ik u ją c e a te is tó w („Bóg n ie is tn ie je . N a tu r a i ś w ia t o ra z w sz y stk o , co sie w n im d z ie je , m o ż n a w y ja ś n ić w sp o só b n a u k o w y ”). Bóg je s t u jm o w a n y p rz e z w ięk szo ść lu d zi ja k o g w a ra n c ja i p o d s ta w a o rg a n iz o w a n ia ż y c ia p o szczeg ó ln y ch je d n o s te k i s p o łe c z e ń stw a w e d łu g se n s o w n y c h z a s a d p o rz ą d k o w y c h . D ość s z e ro k ą a k c e p ta c ję u z y s k u je tw ie rd z e n ie o is tn ie n iu s u m ie n ia ja k o in s ty tu c ji b ę d ą c e j p o d s ta w ą osob istej o d p o w ied zia ln o ści je d n o s tk i o ra z p rz e k o n a n ie o n ie m o ż n o śc i w y ja ś n ie n ia w s z y s t k ie g o n a d ro d ze ra c jo n a lis ty c z n e j n a u k i.
Z d ru g ie j s tro n y p ra w d y w ia ry o c h a r a k te r z e ściśle c h rz e ś c ija ń s k im u z y s k u ją sto s u n k o w o n is k i poziom a k c e p ta c ji. T y lk o 36% lu d n o ś c i z a c h o d n io n ie m ie c k ie j r e p re z e n to w a ło w 1974 r. ściśle o rto d o k s y jn ą p o s ta w ę w o b e c C h r y s tu s a ja k o S y n a Bożego, 39% — p rz e ja w ia ło sy m b o liczn y p u n k t w id z e n ia (C h ry s tu s b y l ty lk o czło w ie k ie m , je d n a k je g o n a u k a je s t w c ią ż in t e r e s u j ą c a d la w sp ó łc z e sn e g o czło w ie k a) i 17% — k w e s t i o n o w a ł o zn a czen ie osoby J e z u s a d la n a sz y c h c zasó w (o d p o w ie d n ie d a n e d la k a t o l i k ó w : 48%, 35%, 11% i d la p ro te s ta n tó w : 28% , 42% , 20%). A n a liz a d e k la r o w a n e j w ia r y w C h ry s tu s a p o k a z u je , że o g ó ln y k o n s e n s w ia r y m a w is to cie c h a r a k t e r p o w ie rz c h o w n y i n ie s p ó jn y . W a rto śc i c h rz e ś c ija ń s k ie s e n s u stricto
s tr a c iły n a w ażn o ści w s p o łe c z e ń stw ie , a rz e c z y w is ty sy s te m w a rto ś c i r e p r e z e n to w a n y p rz e z lu d z i w s p ó łc z e s n y c h m a w ie le z n a m io n p lu r a liz m u o z a b a rw ie n iu sy n - k re ty c z n y m .
W zg lę d n a s ta b iln o ś ć reUgii w s p o łe c z e ń stw ie w s p ó łc z e s n y m n ie o zn acza za c h o w a n ia w s ta n ie n ie n a r u s z o n y m p o z y c ji sp o łe c z n e j K o ścio ła. M ożna w sk a z a ć w iele s y m p to m ó w ro z lu ź n ia n ia się w ięzi z K o ścio łem ja k o z in s ty tu c jo n a liz o w a n ą re lig ią . J a k k o lw ie k p rz y n a l e ż n o ś ć do j e d n e g o z o fic ja ln y c h K o ścio łó w w sp o łeczeń stw ie z a c h o d n io n ie m ie c k im (k atolicki i p ro te s ta n c k i) je s t częścią sk ła d o w ą osobow ej to ż sa m o śc i, to z d ru g ie j s tro n y w y ła n ia ją się p o z a in s ty tu c jo n a ln e o rie n ta c je r e l ig i j n e i z ró ż n ic o w a n e , p o z a k o ś c i e in e fo r m y d o św ia d c z e n ia re lig ijn e g o . Is tn ie je w iele o z n a k z m n ie js z a n ia się w p ły w u K o ścio łó w . W p ro c e s ie d y fe r e n c ja c ji społecznej s tr a c iły o n e m o n o p o l i n t e r p r e t a c j i i le g ity m iz a c ji życia. O rg a n iz a c je społeczne e- m a n c y p u ją się spod w p ły w ó w K o śc io ła i k ie r u ją się w ła s n y m i z a s a d a m i d z ia ła n ia . P o ś r e d n ie sy s te m y sp o łe c z n e , p rz y n o s z ą c e n o w e s ty le ży cia codzien n eg o , m ogą p r z y cz y n ia ć się do d y s f u n k c jo n a ln o ś c i o rie n ta c ji re lig ijn y c h w sp o łe c z e ń stw ie . J e s t to ty m b a r d z ie j p ra w d o p o d o b n e , gdyż ry w a liz a c ja ró ż n y c h s y s te m ó w o rie n ta c ji i i n t e r p r e t a c ji ży cia o d b y w a się w w a r u n k a c h o sła b io n e j so c ja liz a c ji ro d z in n e j („D is k o n ti n u it ä t d e r S o z ia lis a tio n ”). W ie l u m ło d y ch lu d z i ró ż n i się od sw oich ro d zicó w w w a ż n y c h s p r a w a c h ży cio w y ch , z w łaszcza d o ty c z ą c y c h p ro b le m ó w se k s u a ln y c h i m a łż e ń s k o - ro d z in n y e h . w y c h o w a n ia d zieci, w y b o ru u lu b io n y c h zaw o d ó w i zajęć, a ta k ż e p o s ta w re lig ijn y c h .
W ięź z K o śc io łe m k a to lik ó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h w 1975 r. p rz e d s ta w ia ła się w e d łu g 1 0 -p u n k to w e j s k a li w n a s tę p u ją c y sp o só b : 24°/o b a d a n y c h w y k a z y w a ło s il n ą w ię ź z K o śc io łe m , 10% — p rz e ja w ia ło b r a k w ię z i z n im , p o zo stali z a jm o w a li p o ś r e d n ie sto p n ie sk a li. D e k la ro w a n a b lisk o ść lu b d y s ta n s w o b ec K ościoła pozo s ta w a ły w śc isły m z w ią z k u z c z ę sto tliw o śc ią u c z ę sz c z a n ia do ko ścio ła.
W je d n y c h s p r a w a c h lu d z ie c z u ją się w sw o ic h p o g lą d a c h u n ie z a le ż n ie n i od K o śc io ła , w in n y c h o d c z u w a ją s w o ją zale żn o ść, u z n a ją je g o k o m p e te n c je i p rz e ż y w a ją „ w s p ie r a ją c e " d z ia ła n ie K o ścio ła. J a k w y n ik a z so n d a ż u z a c h o d n io n ie m ie c - k ieg o z 1975 r. s fe ry ży cia tr a k to w a n e ja k o „ z a c h o w a n ia w y e m a n c y p o w a n e ” , w k tó r y c h n ie p o tr z e b u je się w s k a z a ń K o ścio ła, to p rz e d e w s z y s tk im s p ra w y u b io ru (86% b a d a n y c h ), w y ż y w ie n ia (83°/«), p ra c y z a w o d o w e j (30%), p o lity k i (78%), p r o b le m y z d ro w ia (78%) i w y k s z ta łc e n ia (75%) o ra z z a g a d n ie n ia ży cia se k s u a ln e g o (73%). K o ś c ie ln y p u n k t w id z e n ia z o sta ł z a k w e s tio n o w a n y w m n ie js z y m n ieco z a k re s ie w s to s u n k u do ta k ic h s p r a w , ja k : p o s tę p o w a n ie w o b ec b liź n ic h (62%), n a u k a w szk o le (62%), w sp ó łż y c ie m a łż e ń s k ie (61%), w y c h o w a n ie (59%), o cen a tego, co m o r a ln ie d o b re (54%). T y lk o n ie lic z n i re s p o n d e n c i n ie o d c z u w a li „ w s p a rc ia ” K o śc io ła w o d n ie s ie n iu do p ro b le m a ty k i śm ie rc i (28% ), p ro b le m u B oga i C h ry s tu s a (28% ), s e n s u ś w ią t k o ś c ie ln y c h (25% ) i p rz e ż y w a n ia w a ż n y c h z d a rz e ń ro d z in n y c h z w ią z a n y c h z n a ro d z e n ie m się d z ie c k a , ś lu b e m i ś m ie rc ią (18%). Z d e c y d o w a n a zaś w ię k sz o ść b a d a n y c h o d c z u w a ła w ty c h s p r a w a c h to w a rz y s z ą c e i w s p ie r a ją c e d z ia ła n ie K o śc io ła . W a rto zaz n a c z y ć , że p ro te s ta n c i u z n a w a li sieb ie częściej niż k a to licy za w y e m a n c y p o w a n y c h spod w p ły w ó w K o ścio ła w s p r a w a c h życia c o d z ie n n ego, lu d z ie m ło d zi częściej n iż s ta r s i, o soby sła b o id e n ty f ik u ją c e się z K o ścio łem c zęściej n iż osoby s iln ie id e n ty f ik u ją c e sio z n im . Te o s ta tn ie o d c z u w a ły r ó w n ie ż — c h o c ia ż w m n ie js z y m s to p n iu — s w o ją s u w e re n n o ś ć i n ieza leżn o ść od K o ścio ła w w ie lu s f e ra c h ż y cio w y ch .
W y d a je się, że m o żliw o ści w łą c z a n ia się K o śc io łó w w p ro c e sy k s z ta łto w a n ia o so b iste g o ży cia je d n o s te k są n ieco o g ra n ic z o n e . K o m p e te n c je in s ty tu c ji k o śc ie l n y c h są z a c ie ś n ia n e c o ra z b a rd z ie j do p ro b le m ó w w ia r y i re d u k o w a n e do se k to ra
s p ra w ry tu a ln o -k u lto w y c h . P r z y p is u je się K o ścio ło w i te z a d a n ia ogólnospołeczni*, w k tó r y c h d z ia ła ln o ść in s ty tu c ji s p o łe c z n y c h o k a z u je się rr.ało s k u te c z n a . W g r u p a c h sp o łeczn y ch , w k tó r y c h p o s ta w y d y s ta n s o w a n ia się od K o śc io ła są u z n a w a n e za „ n o rm a ln e ”, d e c y z ja o p rz y n a le ż n o ś c i do K o śc io ła n a b ie r a c h a r a k t e r u w tó r n e go ja k o śro d e k sa m o p o tw ie rd z e n ia się w s p o łe c z e ń stw ie .
O gólnie K ościół tr a c i w s p o łe c z e ń stw ie z a c h o d n io n ie m ie c k im s w o je i n t e g r u j ą ce zn aczen ie w z a k re s ie fo r m o w a n ia m y ś le n ia i sp o so b ó w p rz e ż y w a n ia w ie iu sprav. życia codzien n eg o . „ L a b iln y ” K o śció ł is tn ie je je d n a k w s y tu a c ji s ta b iln e j r e lig a k W iele w a rto ś c i życia c o d zie n n eg o u z y s k u je w y s o k ą ra n g ę w o c e n ie lu d zi. D o ta - k ich w a rto ś c i u z n a n y c h za „ ś w ię te ”, „ d o b re ” , „ p ra w d z iw e ” n a le ż ą m ię d z y in n y m : ■ ro d zin a, w o ln o ść o so b ista , życie d la lu d zi, p o tr z e b a ła d u i p o rz ą d k u , s p r a w ie d li wość, p o k ó j, w ła śc iw e w y c h o w a n ie d zieci, s a m o u rz e c z y w is tn ie n ie się. W arto ści szczególnie cen io n e tw o rz ą tzw . e ty k ę co d zie n n o ści. W iele z ty c h w a r to ś c i m a sw ój rodov.'ód c h rz e ś c ija ń s k i i K o śc ió ł p o w in ie n te w a rto ś c i u k a z y w a ć , i n t e r p r e to w ać, u z a s a d n ia ć i p o p ie ra ć . W te n sp o só b w y jd z ie n a p r z e c iw lu d z k im p r o b le m om i p o trz e b o m , d o strzeże b a rd z ie j to , czego lu d z ie s z u k a ją i co z tr u d e m •— po w ie lu p o s z u k iw a n ia c h — o s ią g a ją . Im b a rd z ie j K o śc ió ł p rz y c z y n i się do r e a l i zacji ty c h w a rto ś c i, ty m b a rd z ie j m oże liczy ć n a lo ja ln o ś ć s w o ic h czło n k ó w .
N ie ste ty , z d a rz a się dość często, że w a rto ś c i re lig ijn o -k o ś c ie ln e i w a rto ś c i e ty k i codziennej n ie są tr a k to w a n e łą c z n ie , co w ię c e j n ie k ie d y w a r to ś c i c o d z ie n n e w ogóle nie są d o c e n ia n e przez tr a d y c y jn e K o ścio ły lu b n ie są w sp o só b w y s ta r c z a ją cy a firm o w a n e . G rozi to b a rd z ie j K o ścio ło w i k a to lic k ie m u n iż p ro te s ta n c k ie m u , k tó ry w y k a z u je w w y ższy m sto p n iu te n d e n c ję s ta w a n ia się s y s te m e m „ o tw a r ty m ”. Z a g a d n ie n ie , czy i n a ile u d a się K o ścio ło m z w ią z a ć z so b ą w a rto ś c i co d zie n n e, będzie m ieć b rz e m ie n n e s k u tk i d la ż y c ia sp o łeczn eg o w je g o w y m ia r a c h g lo b a l nych. Izolowra n ie się od ty c h z a g a d n ie ń m oże p rz y n ie ś ć sz k o d ę z a ró w n o K o śc io łow i, j a k i sp o łe c z e ń stw a . D y n a m ic z n e sp o łe c z e ń stw o w s p ó łc z e s n e d o m a g a się d y n am iczn eg o K o ścio ła u m ie ją c e g o z m a g a ć się z p r o b le m a m i w sp ó łc z e s n e g o czło w ie k a . W ięź p sy c h ic z n a je d n o s tk i z K o śc io łe m s ta je się ty m s iln ie js z a , im b a r dziej zb ież n y je s t k o śc ie ln y i św hecki s y s te m w a rto ś c i. W s y t u a c ji w z ro s tu ro z bieżności obydw 'u systemów* w a rto ś c i n a s ila się. k r y t y k a K o śc io ła , a n aw 'et g o tow ość fo r m a ln e j re z y g n a c ji z c z ło n k o s tw a k o ścieln eg o .
S p o łe c z e ń stw o w sp ó łczesn e n ie je s t a re lig ijn e . N a jn o w s z e b a d a n ia so c jo lo g ic z ne w s k a z u ją n a w z ro st now’y c h „ m o ra ln y c h o d c z u ć ” zw ń ązan y ch z k s z ta łtu ją c ą się e ty k ą co d zie n n o ści („ m o ra lisc h e S e n s ib ilis ie ru n g ”) 2. F o r m u ją o n e n o w e sty le życia, u s p r a w ie d liw ia ją o k re ś lo n e d z ia ła n ia lu d z k ie , d y n a m iz u ją sp o łe c z n y i p o li ty c z n y ro zw ó j sp o łe c z e ń stw a . „ S a c ru m ” p rz e ja w ń a się b a rd z ie j w św ie c k ic h i co d z ien n y c h d z ia ła n ia c h n iż n a p r z y k ła d w p o s z u k iw a n ia c h B o g a i z a in te r e s o w a n ia c h p ro b le m a ty k ą is tn ie n ia życia po śm ie rc i. M ożna b y pow hedzieć za D. S a v ra - m isem , że je ż e li n a w e t sp o łe c z e ń stw a z a c h o d n io e u ro p e js k ie n ie m a ją ju ż c h a r a k te r u c h rz e ś c ija ń sk ie g o , to w ży ciu c o d z ie n n y m ty c h s p o łe c z e ń s tw m o ż n a o d k ry ć w iele c h rz e ś c ija ń s k ic h w a rto ś c i, a p r z y n a jm n ie j ic h f u n k c jo n a ln e e k w i w a l e n t y 3.
W s y tu a c ji d e s ta b iliz a c ji p o rz ą d k u sp o łeczn eg o i n a r a s ta n i a p o te n c ja łu k o n f lik tów sp o łeczn y ch , K ościół pow unien w w ię k sz y m z a k re s ie w dączyć się w’ o b ro n ę
1 P o r. re c e n z ję k s ią ż k i n a p is a n ą p rz e z N. M c tte i z a m ie sz c z o n ą wr czaso p iśm ie ..T heoiogia P r a c t ic a ” (15:1980 n r ?> s. 224-225).
2 ..K a th p re s s ” 1981 n r 102 s. 3.
3 D. S a v r a m i s. K ri:ericn des C h r is tl ic h e n A n a l y s e n e in e s Soziolo gen
n a c z e ln y c h w a rto ś c i le ż ą c y c h u p o d s ta w ży cia sp o łeczn eg o . Je ż e li n a w e t K cścioi n ie m oże z a a k c e p to w a ć w s z y s tk ic h w a rto ś c i ze sp o łeczn eg o s y s te m u w a r to ś c i, to te , k tó r e m oże d zielić ze ś w ia te m , p o w in ie n a k c e p to w a ć z w ię k s z ą silą i o d p o w ie d z ia ln o ś c ią . P o p ie r a n ie w a r to ś c i i z d ro w y c h d ą ż e ń w sp o ł e c z e ń s t w i e , je d n o c zen ie się z in n y m i d la ic h o b ro n y , je s t s z a n s ą o b ecn o ści K o śc io ła w świeci o w sp ó łc z e s n y m .
S c h m id tc h e n d o s trz e g a je szcze in n e n ie b e z p ie c z e ń stw o w życiu k o ścieln y m . W ra z z k u rc z e n ie m się w p ły w ó w w sp ó ln o t k o ś c ie ln y c h p o sz e rz a się ob sz a r .zie m i n ic z y je j” , le ż ą c y poza s f e r ą z a in te r e s o w a ń K o śc io ła . L u d z ie n a le ż ą c y do tego o b s z a ru są p o d d a n i o d d z ia ły w a n io m ró ż n y c h s y s te m ó w ś w ia to p o g lą d o w y c h , w y k a z u ją je s z c z e p e w n ą g o to w o ść do z a a n g a ż o w a n ia się i u z n a w a n ia w y b r a n y c h z a sa d e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j. W o b ec b r a k u a k c ji d u s z p a s te rs k ie j K o ścio ła w s to s u n k u do ty c h lu d z i, s t a ją się o n i p rz e d m io te m z a b ie g ó w p r z e d s ta w ic i e li in n y c h p o z a c h rz e ś c ija ń s k ic h s y s te m ó w ś w ia to p o g lą d o w y c h .
S o c jo lo g ic z n ie u z a s a d n io n e p ro p o z y c je i z a le c e n ia n ie m o g ą — rzecz ja s n a — sta n o w ić z a sa d n ic z e g o p u n k tu wry jś c ia d la p ra c y d u s z p a s te rs k ie j Kościo ła. M a n d a t K o śc io ła w y w o d z i się z in n y c h ź ró d e ł niż te o r e ty c z n o - e m p ir y c z n e p r z e m y ś l e n ia o p r o f ilu sp o łeczn y m . J e ż e li n a w e t „ w s z y s tk ie d ro g i K o śc io ła p r o w a d z ą ćo c z ło w ie k a ” (J a n P a w e ł II), to d ro g a p o m o cy w „ r e s o rp c ji” s k u tk ó w o raz d o ś w i a d czeń p rz y g o d n o ś c i o c h a r a k te r z e d e s ta b iliz u ją c y m to żsam o ść je d n o s tk i i p o rz ą d e k sp o łe c z n y je s t d ro g ą je d n ą z w ie lu i w c a le n ie n a jw a ż n ie js z ą . P o s łu g a K ościo ła s k ie r o w a n a k u cz ło w ie k o w i w y n ik a z p r z e s ła n e k re lig ijn y c h i d o sięg a czło w ie ka
w je g o p e łn y m w y m ia r z e , ta k ż e w w y m ia r z e tr a n s c e n d e n c ji ro z u m ia n e j nie ty l
ko a n tro p o lo g ic z n ie , a le p rz e d e .w s z y s tk im w a s p e k c ie teo lo g iczn y m . C ało ściow a s łu ż b a c z ło w ie k o w i s tw a r z a n a jle p s z ą p o d s ta w ę w ia ry g o d n o ś c i K ościo ła. S c h m i d t c h e n z d a je się p rz e c e n ia ć a n tr o p o lo g ic z n e a s p e k ty p o słu g i K o ścio ła. „ H u m a n i z a c ja ” ja k o f u n k c ja K o śc io ła n ie m o ż e b y ć t r a k to w a n a ja k o f u n k c ja p r i o r y t e t o w a . D ru g a w ą tp liw o ś ć d o ty c z y d y n a m ic z n o ś c i u ję c ia z ja w is k re lig ijn y c h i p o lity c z n y c h w fo r m ie a n a liz y p a n e lo w e j. P r z y j ę ty o k re s p o m ię d z y d w o m a b a d a n ia m i był z b y t k r ó t k i, b y u z y s k a n e r e z u lta t y d a ły p o d s ta w ę do w n io sk ó w u o g ó ln ia ją c y c h , z w ła sz c z a n a te m a t sz a n s c h r z e ś c ija ń s tw a w p rz y sz ło śc i. J e ż e li w ogóle m o żn a c o k o lw ie k p rz e w id y w a ć w o d n ie s ie n iu do fen o m en ó w ’ re lig ijn y c h , to z p e w n o śc ią o k re s y n a jb liż s z e j p rz e s z ło śc i i te r a ź n ie js z o ś ć n ie są w y s ta r c z a ją c ą p rz e s ła n k ą dla
ta k ic h p r o g n o z 4.
S c h m id tc h e n o cen ia z b y t p e s y m is ty c z n ie s z a n s e re lig ii c h rz e ś c ija ń s k ie j w p rz y szłości. D o s trz e g a o sła b ie n ie f u n k c j i s o c ja liz a c y jn y c h ro d z in y ja k o in s ty tu c ji w s p ó ł p r a c u ją c e j z K o ścio łem . P r z e p r o w a d z o n e so n d a ż e r e p r e z e n ta ty w n e w s k a z u ją na c o ra z m n ie js z ą liczb ę m ło d y c h r e s p o n d e n tó w in f o r m u ją c y c h o w y c h o w a n iu r e l i g ijn y m w d o m u ro d z in n y m . M o żn a wdęc p ro g n o z o w a ć z d a n ie m S c h m id tc h e n a , że w’r a z z o g ra n ic z e n ie m i o s ła b ie n ie m s o c ja liz a c ji re lig ijn e j w ro d z in a c h n a le ż y liczyć się z d a ls z y m s p a d k ie m f r e k w e n c ji n ie d z ie ln e j w k o śc io ła c h . J e ż e li nic się n ie z m ie n i — k o n k lu d u je a u to r — n a s t ą p i w n a s tę p n y c h p o k o le n ia c h d alsze o d d a le n ie się w ie lu lu d zi od K o śc io ła . Z d ru g ie j s tr o n y n o w e r u c h y re lig ijn e i p o s z u k i w a n ie n o w y c h fo r m p rz e ż y ć o ra z d ró g d ośw ńadczeń r e lig ijn y c h d o k o n u ją się ja k b y „n a p o g r a n ic z u ” re lig ii z in s ty tu c jo n a liz o w a n y c h . N ie w ia d o m o , czy i ja k dale ce u d a się p o z y sk a ć te u g ru p o w a n ia o ra z w łą c z y ć je w n u r t ży cia Kościoła.
P e s y m is ty c z n e w n io sk i o c h a r a k t e r z e i sile so c ja liz a c ji r e lig ijn e j o p ie r a ją się na
4 F. X . K a u f m a n n . K i r c h e b e g r e i f e n . A n a l y s e n u n d T h e s e n r u - g e s e l ls c h a f t
b a rd z o w ą tłe j b a z ie e m p iry c z n e j. Id zie tu o w y p o w ie d z i r e s p o n d e n t a ,> w y c h o w a n ia re lig ijn e g o w d o m u ro d z in n y m o ra z o o cen ę p o s ta w rodzi c o ., re lig ii. Z ta k ic h d a n y c h n ie m o żn a w n o sić w sp o s ó b k o m p e te n tn y o rr sile so c ja liz a c ji r e lig ijn e j w ro d z in a c h . N a le ż y n a to m ia s t zgodzić się ze . d zen iem , w e d łu g k tó r e g o w cz e sn e d o ś w ia d c z e n ia r e lig ijn e d z ie c k a m a ją dc, czenie d la p o s ta w r e lig ijn y c h w p rz y sz ło śc i. W ja k i m z aś k ie r u n k u roz.v. t re lig ijn o ść d ziec ięca, z a le ż y to od b a rd z o w ie lu s y tu a c ji ż y c io w y c h , od V' lecz n y ch , z k tó r y m i w c h o d z i w k o n ta k t m io d y c zło w ie k w w ie k u d o ra s ta . i
j e d n a k z r e lig ijn o ś c i d z ie c ię c e j u k s z ta łtu je się tr w a ł a b io g r a f ia re lig ijn a
w a ż a S c h m id tc h e n — z a le ż y to od ż y w o tn o śc i i a tr a k c y jn o ś c i ży cia 'a r o w eg o ” (s. 30).
R e z u lta ty b a d a ń e m p iry c z n y c h i ic h te o r e ty c z n o - p ra k ty c z n e kortsefcw c:». k a z u ją , że re lig ijn e p ro c e s y d o k o n u ją c e się w w y s o k o ro z w in ię ty m snolet.ze w sp ó łc z e sn y m n ie m o g ą b y ć o p is y w a n e w p e r s p e k ty w ie k o n c e p c ji je d n o s trc ri: k u la ry z a c ji. N a w e t w o d n ie s ie n iu do ta k n a d u ż y w a n e g o m ie r n ik a p o stęp ó w la ry z a c y jn y c h , ja k i m b y ł u d z ia ł w p r a k ty k a c h r e lig ijn y c h , n a le ż y zach o w a id ącą o stro żn o ść. S iln y s p a d e k u c z e s tn ic tw a w p r a k t y k a c h n ie d z ie ln y c h w w la ta c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h i w p ie rw s z e j p o ło w ie l a t sie d e m d z ie s ią ty eh er ' h a m o w a n y . E w o lu c ja p r a k t y k r e lig ijn y c h w sp o łe c z e ń s tw ie p lu r a lis ty c z n y m b a rd z ie j p r a w d o p o d o b n ą h ip o te z ę o n ie r e g u la r n y c h w a h a n ia c h w ięzi z K o s n iż h ip o te z ę o u tr a c ie z n a c z e n ia re lig ii z in s ty tu c jo n a liz o w a n e j a ż po zeror poziom (teza s e k u la ry z a c ji).
Z d a n ie m S c h m id tc h e n a k o m u n ik a c y jn a te o r ia in s ty t u c ji i sp o łeczn y ch m ó w in te r a k c ji w y d a je się b a rd z ie j o w o c n a w in t e r p r e t a c j i d a n y c h e m p u y i n iż z b y t je d n o s tr o n n a te o r ia s e k u la ry z a c ji. K o n s ta ta c je te w s k a z u ją n a u ie \ w ą w a rto ś ć r e c e n z o w a n e j p ra c y . D a lsz ą is to tn ą z a s łu g ą k s ią ż k i je s t so iian ; z e n ta c ja te o r e ty c z n y c h k o n c e p c ji w łą c z n o śc i z e m p iry c z n y m i re z u lta ta m i so cjo lo g iczn y ch . P rz e d s ta w io n e p o w y ż e j tr z y u w a g i k r y ty c z n e n ie o b n iż a ją , ja s n a , w a lo ró w p o z n a w c z y c h , te o r e ty c z n y c h i m e to d o lo g ic z n y c h o m a w ia n e j
