Wincenty Myszor
"Aphraates :
Unterweisungen/Aphrahat", [Bd. 5/1],
übersetz und engel. von Peter Bruns,
Freiburg [etc.] 1991 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/4, 186-189
g e lii ja k o ź r ó d ła h isto ry c z n e g o i ich w ła sn o śc i lite r a c k ic h — k s i ą ż k a je s t b a r d z o z n a c z ą c a i słu sz n ie z o s t a ła z a t a k ą u z n a n a p r z e z lic z n y ch re c e n z e n tó w . P r o f. S a n d e r s p o tw ie r d z ił tu re n o m ę z y s k a n ą p r z e z sw e d a w n ie js z e d zieło
P a u l a n d P a l e s t i n a n J u d a i s m (1977). N a t o m ia s t w ty m , co d o ty c z y a u to d e k la - r a c j i i s a m o św ia d o m o śc i J e z u s a , a u to r r a c z e j p r o b le m y s y g n a liz o w a ł n iż ro z w ią z y w a ł. N a w e t ilo śc io w o s ą on e n a d a lsz y m p la n ie . K s i ą ż k a n a s t a w io n a je s t z d e c y d o w a n ie n a h isto r ię o d d z ie lo n ą o d teo lo g ii, co j e s t w y g o d n e z p u n k t u w id z e n ia m e to d y n a u k o w e j, a le m o ż e b y ć u z n a n e z a s ła b o ś ć w o b e c fa k tu , ż e sp o só b m y ś le n ia J e z u s a , p ie r w sz y c h c h r z e ś c ija n i e w a n g e listó w t a k ie j s e p a r a c j i n ie zn ał. M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a A p h r a a t e s : U n t e r w e i s u n g e n / A p h r a h a t . 1. T e ilb a n d . A u s d e m S y r is c h e n ü b e r s e tz t u n d e in g e le ite t v o n P e t e r B R U N S , F r e ib u r g — B a s e l— W ien — B a r c e lo n a — R o m — N e w Y o r k : H e r d e r (F o n te s C h r is tia n i, B d 5 /1 ), 1991, 279 p p . Z a p o c z ą t k o w a n a w 1990 r o k u d w u ję z y c z n a s e r i a w y d a w n ic tw a H e r d e r a F o n t e s C h r is tia n i w p ią ty m to m ie p r z e k a z u je w n ie m ie c k im t łu m a c z e n iu z ję z y k a s y r y js k ie g o p is m a A f r a h a t a . U k a z a ł a się p ie r w s z a c z ę ść p ią te g o to m u i to b e z t e k s t u o r y g in a ln e g o s y r y js k ie g o , z r a c ji te c h n icz n y c h j a k i z o g r a n ic z o n e j z n a jo m o ś c i te g o ję z y k a n a w e t w śr ó d p a tr o lo g ó w . A f r a h a t (zm . p o r o k u 345) b y ł p ie r w sz y m p is a r z e m k o śc ie ln y m w o b sz a rz e ję z y k a s y r y js k ie g o , k tó r y tw o r z y ł n ie m a l w c a łk o w it e j iz o la c ji w o b ec m y ś li g r e c k ie j. Ż y ł p o z a g r a n i c a m i C e s a r s t w a R z y m sk ie g o , w P e r s ji , z a p a n o w a n ia S z a p u r a II. H is to r ia A r m e n ii n a z y w a g o z a J a k u b e m z N is ib is „ P e r s e m ” . J e g o d z ie ła b o w ie m z o s t a ły c z ę śc io w o p r z e tłu m a c z o n e n a ję z y k o r m ia ń sk i, a ta k ż e g r u z iń s k i i e tio p s k i. A f r a h a t j e s t a u to r e m 23 u tw o r ó w , n a z y w a n y c h h o m ilia m i, t r a k t a t a m i, k a z a n ia m i, p o u c z e n ia m i (p o r. n ie m ie c k ie U n t e r w e is u n g e n ) . P r o b le m fo r m y li t e r a c k i e j je g o d z ie ł p o le g a n a ty m , ż e lit e r a c k i k s z t a łt o d b ie g a o d fo r m z n a n y c h z l i t e r a t u r y c h r z e ś c ija ń s k ie j g r e c k ie j c z y r z y m sk ie j. W s a m y c h u tw o r a c h p o j a w i a j ą s ię t a k ie te r m in y j a k „ t a h w it a ” — w y k ła d , „ e g a r t a ” — list, „ m e m r e ” — m o w a , „ u h d a n e ” — k s ią ż k a , „ s a r b in ” — ro z w a ż a n ia . W y d a je się , ż e n a jm n ie j t r a f n e j e s t n a z w a n ie ty c h u tw o r ó w h o m ilią . N ie w y k a z u ją on e z w ią z k u z j a k ą ś p e r y k o p ą b ib lijn ą a n i z lit e r a t u r ą . A u to r lic z y b a r d z ie j n a c z y te ln ik ó w n iż n a s łu c h a c z y . U tw o r y z o st a ły u p o r z ą d k o w a n e w u k ła d z ie a k r o sty c h ic z n y m , to j e s t w e d łu g 22 li t e r a lf a b e t u s y r y js k ie g o , z d o d a tk o w y m p is m e m 23 o w in n y c h g r o n a c h . Z b ió r w y r a ź n ie d z ie li się n a d w ie części. P ie r w s z ą c z ę ść t w o r z ą t r a k t a t y n a p is a n e p r z e d 337 r o k ie m , d r u g a c z ę ść z a w ie r a u tw o r y p o w s ta łe w r o k u 344. O s t a t n i u tw ó r , 23, j e s t j a k b y p o z a z b io re m , p o w s ta ł w r o k u 345. O p r a c o w a n ie i p r z e k ła d d z ie ła A f r a h a t a w u ję c iu P e t e r a B r u n s a j e s t tr z e c im p r z e k ła d e m n a ję z y k n ie m ie c k i, a d r u g im p r z e k ła d e m c a ło śc i. P o p r z e d n ie o p u b lik o w a li w X I X w . G . B ic k e ll w w y b o rz e (r. 1874) o r a z G . B e r t (w T e x t e u n d U n te r su c h u n g e n 3, 3 /4 , 1888). N ie d a w n o u k a z a ło się t łu m a c z e n ie n a ję z y k f r a n c u s k i w s e r ii S o u r c e s C h r é tie n n e s (to m 345 i 359, r o k 1988 i 1989). I s tn ie ją , t a k ż e t łu m a c z e n ia p is m A f r a h a t a n a ję z y k a n g ie ls k i i w ło sk i. T o m p ie r w s z y p is m A f r a h a t a w F o n te s C h r is tia n i 5 z a w ie r a tłu m a c z e n ie p ie r w sz y c h d z ie się c iu tr a k ta tó w . W stę p j e s t w p r o w a d z e n ie m d o c a ło śc i. P o d a n o ta k ż e lit e r a t u r ę p r z e d m io tu . T o m d r u g i b ę d zie z a w ie r a ł p o z o sta łe t r a k t a t y o r a z in d e k s y do c a ło śc i. A u to r w stę p u i t łu m a c z e n ia d o k to r y z o w a ł s ię p r a c ą n a t e m a t A f r a h a t a (D a s C h r i s t u s b ü d A p h r a - h a t s d e s P e r s i s c h e n w e is e n , H e r e d it a s 4, B o n n 1990). W sw o im w p ro w a d z e n iu d o p is m A f r a h a t a z a ją ł się k w e s t ią p r z e k a z u te k s tu , je g o in te g r a ln o ś c ią , fo r m ą lit e r a c k ą i sty le m d z ie ła , a ta k ż e o s o b ą tw ó r c y i je g o in s p ir a c ja m i lite r a c k im i i teo lo g ic z n y m i. N a s t ę p n ie p r z e d s ta w ił d u c h o w e śr o d o w isk o W sc h o d n ie j S y r i i o r a z p o d sta w o w e z a g a d n ie n ia teo lo g ic z n e w p is m a c h A f r a h a t a . A u t o r w stę p u k r y ty c z n ie w y p o w ia d a się n a t e m a t te o r ii A n to n e lle g o i F ie y a
w k w e s tii in te g r a ln o ś c i u tw o r ó w A f r a h a t a . B a d a c z e ci w y ł ą c z a ją ze z b io r u t r a k t a t 14 p o w o łu ją c się n a ró ż n ic e s ty lu . Z d a n ie m B r u n s a k w e stio n o w a n ie a u t o r s t w a te g o t r a k t a t u je s t n ie u z a sa d n io n e . A f r a h a t c y to w a ł o b sz e rn ie ź r ó d ł a sy n o d a ln e i z t e j r a c ji u k a z a ł s ię j a k b y in n y ję z y k je g o d z ie ł a Z r a c ji w e w n ę tr z n y c h w y n ik a ja s n o , że C o r p u s 1— 10 t r a k ta tó w p o w sta ł p r z e d ro k ie m 337, d r u g a c z ę ść n a t o m ia s t , C o r p u s 11— 22, w r o k u 344. O sta tn i u tw ó r, 23, w r o k u 345. S t y l p is m A f r a h a t a w s k a z u je w y r a ź n ie n a je d n o ść i a u to r stw o t e g o s a m e g o p is a r z a . T y t u ły d z ie ł w s k a z u ją n a tr e ś ć n ie ty le te o lo g ic z n o -sp e - k u la ty w n ą , ile r a c z e j te o lo g ic z n o - p r a k ty c z n ą . T r a k t a t 1 — o w ie rz e , 2 — o m i ło śc i, 3 — o p o śc ie , 4 — o m o d litw ie , 5 — o w o jn a c h , 6 — o s y n a c h p r z y m ie r z a , 7 — o p o k u tn ik a c h , 8 — o z m a r tw y c h w sta n iu , 9 — o p o k o rz e , 10 — o p a s te r z a c h , 11 — o o b rz e z a n iu , 12 — n a t e m a t P a sc h y , 13 —- o sz a b a c ie , 14 — p o le c e n ia z a w a r t e w sy n o d a ln y m d o k u m e n c ie , 15 — o p r z e p is a c h p o k a rm o w y c h , 16 — o lu d a c h i je d n y m n a r o d z ie , 17 — o M e s ja s z u , 18 — o d z ie w ic tw ie , 19 — p r z e c iw Ż y d o m , 20 — o w s p a r c iu d la b ie d n y c h , 21 — o p r z e śla d o w a n ia c h , 22 — o śm ie r c i. T r a k t a t 5 sta n o w i u k a z a n ie w sty lu K s i ę g i D a n ie la w o je n m ię d z y P e r s a m i a R z y m ia n a m i, 23 t r a k t a t m ó w i o z b io r z e w in o g ro n . A d r e s a t a m i t r a k ta tó w 6, 7 i 10 m o g li b y ć m n isi. C z ę ść p i e r w sz a z b io ru m a n a u w a d z e w o g ó le s p r a w y w e w n ę tr z n e K o śc io ła , ż y c ia r e lig ijn e g o m n ic h ó w . C z ę ść d r u g a w g r u n c ie rz e c z y r o z w ija s ta le m o ty w p o le m ik i z Ż y d a m i, a w ię c s p r a w y ż y c ia z e w n ę tr z n e g o s y r y js k ie g o K o ś c io ła . A f r a h a t c z ę sto p r z e r y w a w y k ła d i czy n i o b sz e rn e d y g r e s je n a ró żn e te m a ty . B a r d z o w ie le j e s t w t e k ś c ie c y ta tó w b ib lijn y c h , p o u cz e ń b u d u ją c y c h i m o d litw . T a k i u k ła d d z ie ła n a le ż y d o s ty lu A f r a h a t a . Z n a w c y ję z y k a s y r y js k ie g o c h w a lą je g o c z y sto ść i n ik ły ś la d w p ły w ó w sło w n ic tw a g r e c k ie g o czy p e r sk ie g o . W sk a z u je to je d n o c z e śn ie n a sa m o d z ie ln o ść i o r y g in a ln o ść m y śli te o lo g ic z n e j te g o a u to r a . B r u n s w y p o w ia d a się ró w n ie ż n a t e m a t ź r ó d e ł d o b io g r a f ii A f r a h a t a . J e g o z d a n ie m n a jp e w n ie js z e , p o z a in fo r m a c ja m i w s a m y m d z ie le , p o c h o d z ą d o p ie r o z o k r e s u V w ie k u o d I z a a k a z A n tio c h ii. W sz y stk ie je d n a k ze w n ę t r z n e in fo r m a c je o a u to r z e i d z ie le n ie z a s ł u g u ją n a z a u fa n ie . Z d a n y c h w e w n ę trz n y c h w y n ik a , że A f r a h a t m ó g ł b r a ć u d z ia ł w sy n o d z ie w S e le u c ji- K t e - z y fo n c ie (W y k ła d 1 4 ,1 ) o r a z p a tr z y ł n a p r z y g o to w a n ia do w o jn y p r o w a d z o n e j p r z e z S z a p u r a I I z R z y m ia n a m i o r a z o b se r w o w a ł p r z e ś la d o w a n ia c h r z e ś c ija n z a te g o k r ó la (23,69). M o ż n a p r z y p u śc ić , że d z ia ła ł w A d ia b e n e . N a le ż a ł z c a łą p e w n o śc ią d o k r ę g ó w a sc e ty c z n y c h , d o „ sy n ó w p r z y m ie r z a ” , do „ sa m o t n y c h ” (ih id y e ). A le z d a n ie m B r u n s a n a le ż y r a c z e j w ą tp ić , że b y ł d u ch o w n y m . A . B a u m s t a r k w s w o je j lite r a tu r z e s y r y js k ie j z a lic z a go d o e p is k o p a t u s y r y js k ie g o . Z d a n ie m B r u n s a , k r y ty c z n e w y p o w ie d z i o d u c h o w n y c h , a z w ła sz c z a o b is k u p a c h , ś w ia d c z ą , że n ie n a le ż a ł d o ich g r o n a . W d a lsz e j c z ę śc i w stę p u B r u n s u k a z a ł lit e r a c k ie t r a d y c je p is m A f r a h a t a . G łó w n y m ź r ó d łe m te o lo g ii s y r y js k ie g o a u t o r a j e s t P ism o św . M o ż n a o d n o to w a ć w je g o 23 n ie w ie lk ic h u tw o r a c h p o n a d t y s ią c c y ta tó w w p r o st o r a z o w ie le w ię c e j a lu z ji. W y d a je się je d n a k , ż e A f r a h a t c y to w a ł z p a m ię c i, s t ą d je g o w e r s je s y r y js k ie j B ib lii n ie m o g ą b y ć św ia d e c tw e m tłu m a c z e n ia w c z e ś n ie j sz e g o o d P e sz itty . W w ię k sz y m sto p n iu m o ż n a je g o c y ta ty o d n ie ść d o j a k ie g o ś je d n o lite g o t e k s tu t y lk o K s ię g i R o d z a ju i W y jśc ia . W ażn e j e s t je d n a k św ia d e c tw o A f r a h a t a o u ż y c iu p o sz c z e g ó ln y c h k s i ą g b ib lijn y c h w c h r z e śc i ja ń s k i e j P e r s ji I V w ie k u . A f r a h a t je s t ta k ż e św ia d k ie m t r a d y c ji, n a p r z y k ła d n a u k i o z st ą p ie n iu C h r y s tu s a d o o tc h ła n i. J e s t to sz c z e g ó ln y r y s je g o ju d e o c h r z e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii. S t r u k t u r a i k o lo r y t je g o te o lo g ii z a z n a c z a ją się sz c z e g ó ln ie w t r e ś c i p o ję ć p o d sta w o w y c h , n a p r z y k ła d p o ję c ie w ia r y w sk a z u je b a r d z ie j n a n a k a z i p o słu sz e ń stw o n iż a s p e k t in te le k tu a ln y , p r z y ję c ia t r e ś c i w ia r y . P ró ż n o sz u k a ć u A f r a h a t a p o ję ć „ T r ó jc y ” , „ h ip o s ta z y ” . P o d t y m w z g lę d e m A f r a h a t j e s t t r a d y c y jn y i n ie p o d d a je się w p ły w o m m y śli g r e c k ie j. P o ję c ia te p o ja w i a ją się w te o lo g ii s y r y js k ie j w p ó ź n ie jsz y m o k r e sie . A fr a h a t , p r z e c iw n ie , je s t św ia d k ie m z n a c z e n ia w te o lo g ic z n y c h t e k s ta c h e le m e n tó w litu r g ic z n y c h , h y m n ó w i p ie śn i. P o d t y m w z g lę d e m p is m a A f r a h a t a n ie z o
s t a ły je sz c z e w p e łn i p r z e b a d a n e . B r u n s z a ją ł się ró w n ie ż ś r o d o w is k ie m d u c h o w y m c h r z e ś c ija ń st w a s y r y js k ie g o , a w ię c p r z e d e w sz y stk im r e lig ią p o g a ń s k ą w P e r s ji i ju d a iz m e m . B r u n s u s t a lił, że k o n ta k ty z r e lig ią p o g a ń s k ą s ą r a c z e j n ik łe . A f r a h a t n ie p r z e p r o w a d z ił s z e r s z e j p o le m ik i z p o g a ń stw e m , ja k to s ta ło s ię z w y c z a je m p ó ź n ie jsz y c h p isa r z y . N a t o m ia s t z w ią z k i z ju d a iz m e m s ą b a r d z ie j ży w o tn e. C a ł a d r u g a c z ę ść u w z g lę d n ia p o le m ik ę z ju d a iz m e m . A f r a h a t p o d e jr z e w a Ż y d ó w , ż e w y k o r z y sty w a li p r z e ś la d o w a n ia c h r z e ś c ija n z a S z a p u r a , a b y zd o b y ć p r z e w a g ę n a d K o śc io łe m . P r z e d m io te m p o le m ik i z Ż y d a m i b y ły isto tn e d la s y r y js k ie g o c h r z e ś c ija ń st w a z a g a d n ie n ia , a w ię c c h r y sto lo g ia , b e z ż e n n o ść , a s c e z a , o d r z u c e n ie I z r a e la i s a m o p r z e ś la d o w a n ie ch rz e ś c ija n .
W te o lo g ii A f r a h a t w w ię k s z y m sto p n iu k ła d z ie n a c is k n a c zy n n iż n a s p e k u la c je . W szęd zie z a z n a c z a ją s ię z w ią z k i z te o lo g ią ju d e o c h r z e ś c ija ń sk ą . A f r a h a t w y ż e j c e n i o b r a z y i sy m b o le n iż a b s t r a k c y jn e p o ję c ia . W c h r y sto lo g ii s t o s u je te o lo g ię ty tu łó w , a w ię c k o n ty n u u je t r a d y c je b ib lijn e , te o lo g ię a r c h a i czn ą . J e s t to c h r y sto lo g ia d u c h o w a . W b a r d z o m a ły m sto p n iu z n a p r e e g z y s- t e n c ję J e z u s a . N ie in te r e s u je g o m e ta f iz y k a . Z a g a d n ie n ia te o lo g ic z n e p r z e d s t a w ia n a t o m ia s t d r a m a ty c z n ie i z w ie lu str o n , w sp o só b n ie m a l p r o g r a m o w o n ie śc is ły . A sc e z ę u jm u je ja k o n a ś la d o w a n ie C h r y s tu s a , a le je d n o c z e śn ie ja k o d r o g ę p o w r o tu d o r a ju , do p ie r w o tn e j ś w ię to śc i A d a m a , n a p r z y k ła d w id e a le b e z ż e n n o śc i. T e o lo g ia s a k r a m e n t a ln a A f r a h a t a w y k o r z y st u je ty p o lo g ię i e g z e - g e z ę S t a r e g o T e sta m e n tu . P o d ty m w z g lę d e m w y k a z u je w ie le w sp ó ln y c h w ą tk ó w z e g z e g e z ą r a b in isty c z n ą . W sz c z e g ó ła c h u k a z u je to k o m e n ta r z B r u n s a p o d a n y w p r z y p is a c h do tłu m a c z e n ia . T y p o lo g ię c h rz tu d o s t r z e g a w e w sz y stk ic h o p o w ie śc ia c h o w o d z ie w S t a r y m T e sta m e n c ie . Z r a c ji z o b o w ią z a ń c h r z c ie ln y c h A f r a h a t r o z ró ż n ia t r z y g r u p y c h r z e śc ija n . P ie r w s z ą sta n o w i e lita , d o k t ó r e j n a le ż ą m n isi i d z ie w ice . D r u g ą g r u p ę sta n o w ią m a łż o n k o w ie , k tó r z y n ie k o r z y s t a ją z p r a w m a łż e ń sk ic h , ż y ją c j a k ro d z e ń stw o . T r z e c ią g r u p ę s t a n o w ią m a łż o n k o w ie , k t ó r z y r o d z ą i w y c h o w u ją p o to m stw o . W y ra ź n ie m o ż e m y d o str z e c tu k o n ty n u a c ję e n k r a ty z m u , k t ó r y z w y k le łą c z y się z im ie n ie m T a c ja n a S y r y jc z y k a . U sta n o w ie n ie c h r z tu p r z e z C h r y s t u s a w id z i A f r a h a t w o b rz ę d z ie o b m y c ia n ó g A p o sto ło m . N a w z ó r n a m a sz c z e n ia c h rz c ie ln e g o w S y r ii sto so w a n o n a m a sz c z e n ie p o k u tn ik ó w , o c z y m zn ów p o ś w ia d c z a A f r a h a t. P r ó c z a k t u p o k u tn e g o , p o d p o r z ą d k o w a n e g o h ie r a r c h ic z n e m u u r z ę d o w i k a p ła ń sk ie m u , A f r a h a t z n a p o k u tę w c e la c h a sc e ty c z n y c h i te r a p e u ty c z n y c h s to so w a n ą p r z e z „u c z n ió w C h r y s t u s a l e k a r z a ” , c z y li m n ich ó w . E u c h a r y s tię t r a k t u je ja k o p r a w d z iw ą P a sc h ę . N ie z n a z r e sz tą in n e j n a z w y d la te g o s a k r a m e n tu .
A n tr o p o lo g ia A f r a h a t a u k a z u je r ó w n ie ż k o rz e n ie b ib lijn e w te r m in o lo g ii o k r e ś la ją c e j c ia ło , d u sz ę i d u c h a . P r z e s ła n k i a n tro p o lo g ic z n e s ta n o w ią p o d s t a w ę je g o n a u k i o g r z e c h u p ie r w o r o d n y m i z m a r tw y c h w sta n iu . T y p o w a d la p o g lą d ó w A f r a h a t a je s t ró w n ie ż n a u k a o ś n ie d u sz y p o śm ie r c i c z ło w ie k a , c z y li t a k z w a n a h y p n o p sy c h ia . I te n p o g lą d m o ż n a e w e n tu a ln ie w y p ro w a d z ić z t r a d y c ji ju d e o c h r z e ś c ija ń sk ic h . A u to r p ie r w sz e g o to m u p is m A f r a h a t a w y k o r z y s ta ł w y d a n ie te k s tu s y r y js k ie g o z I to m u P a t r o l o g i a S y r i a c a , w w y d a n iu J . P a r is o t a . T łu m a c z e n ie z a o p a tr z y ł w k r ó tk ie u w a g i filo lo g ic z n e i te o lo g ic z n e . K a ż d y z t r a k t a t ó w p o p r z e d z a k r ó t k ie w p ro w a d z e n ie , k tó r e s tr e sz c z a w y p o w ie d ź A f r a h a t a . B i b li o g r a f ia p o d a n a z o s t a ła w u k ła d z ie b a r d z o p r z e j rz y sty m . J e j w y k o r z y sta n ie b ę d z ie m o ż n a d o p ie r o o cen ić w c a ło śc i p o o p u b li k o w a n iu d r u g ie g o to m u p is m A f r a h a t a . N ie z n a la z łe m je d n a k h a s ła A . V ö ö b u - s a z R e a l l e x i k o n f ü r A n t ik e u n d C h r i s t e n t u m , S u p p le m e n t I, 1986, 497— 506, g d z ie w N a c h t r a g p o d a n o n a jn o w s z ą lit e r a t u r ę p r z e d m io tu p o r o k u 1962. W t e k ś c ie n ie z n a la z łe m b łę d ó w d r u k a r s k ic h . J e d y n ie n a str o n ie 18 n a le ż y z m ie n ić 1974 n a 1874 p r z y w y d a n iu B ic k e lla , a n a str o n ie 171 p. 7 z a m ia s t p r a e f e c t u s p r a e t o r i s w in n o b y ć p r a e f e c t u s p r a e t o r i o . O c z y w iście p r a c a n ie m ie c k a n ie o d n o to w u je p o ls k ic h p u b lik a c ji n a t e m a t A f r a h a t a . W a rto je j e d n a k p r z y p o m n ie ć p o ls k ie m u c z y te ln ik o w i, a w ię c p o lsk i p r z e k ła d c z w a r te g o
t r a k t a t u O m o d lit w ie , p ió r a W. K a n i , T a r n ó w 1989 (n a k ła d e m w ła s n y m t łu m a c z a !), J . W o ź n i a k , P r o b l e m a t y k a m o d l i t w y u A f r a h a t a , T a r n o w s k ie S t u d i a T e o lo g ic z n e 8 (1981) 145— 149, t e n ż e , E u c h a r y s t i a w p i s m a c h A f r a h a t a , V o x P a t r u m 15 (1988) 679— 687. k s . W in c e n ty M y s z o r , W a r s z a w a A p h r a a t e s : U n t e r w e i s u n g e n ! A p h r a h a t . A u s d e m S y r . ü b e r se tz t u n d e in g e le ite t v o n P e t e r B R U N S , F r e ib u r g im B r e is .— B a s e l— W ien— B a r c e lo n a —· R o m — N e w Y o r k : H e r d e r (F o n te s C h r istia n i, B d 5/2), 1991; V I + (281) + 629 p p .
T o m 5 /2 z a w ie r a d r u g ą c zę ść d z ie ła , k tó r e w p ie r w s z e j c z ę śc i u k a z a ło się. n ie co w c z e śn ie j. W y d a n o tu r o z p r a w y A f r a h a t a p o c z ą w sz y d o 11 d o k o ń c a , d o 22 w c y k lu o r a z 23 i L i s t G e o r g io sa , b is k u p a A r a b ó w . T o m te n z a w ie r a in d e k sy do c a ło ś c i d z ie ła . W d r u g ie j c z ę śc i sw o ic h r o z p r a w A f r a h a t z w ró cił u w a g ę n a z w ią z k i c h r z e ś c ija ń st w a z ju d a iz m e m i ju d e o c h r z e ś c ija ń stw e m . S t a n o w isk o A f r a h a t a j e s t o c z y w iśc ie p o le m ic z n e , a le je d n o c z e śn ie m o ż e m y w jego . te o lo g ii z n a le ź ć w ie le e le m e n tó w p o c h o d z ą c y c h w ła ś n ie z t r a d y c ji ju d e o c h rz e - ś c ija ń s k ie j. P is m a „ p e r s k ie g o m ę d r c a ” z a w i e r a ją ró w n ie ż w ie le c e n n y c h in f o r m a c ji o ż y c iu K o ś c io ła w P e r s ji. A f r a h a t p o le m iz u ją c ze z w y c z a ja m i ju d e o - c h r z e ś c ija ń sk im i je d n o c z e śn ie in fo r m u je o z w y c z a ja c h k o śc ie ln y c h w P e r s ji. W sz y stk ie te e le m e n ty w w y p o w ie d z ia c h A f r a h a t a tłu m a c z o p a tr z y ł k o m e n ta rz e m , ch o ć z b y t s k ą p y m j a k n a t a k o b c y t e k s t, tłu m a c z e n ie z ję z y k a s y r y js k ie g o . W t e o lo g ii A f r a h a t a g łó w n y m t e m a te m b y ła c h r y sto lo g ia . N a jw a ż n ie js z y p o d ty m w z g lę d e m t r a k t a t 17 n a t e m a t „M e sja sz a*, ż e b y ł S y n e m B o ż y m ” z a w ie r a p ie r w o tn ą , to j e s t z b liż o n ą do b ib lijn e j c h r y sto lo g ię Im io n , czy li ty tu łó w C h r y s tu s a . N a t y m tle u ja w n ia t a k ż e s w o ją a n tro p o lo g ię , o c z y w iśc ie ró ż n ą o d t e j, k t ó r ą z n a m y ze ś w ia t a g r e c k o - r z y m sk ie g o . D o c h r y sto lo g ii w r a c a ta k ż e w in n y c h t r a k t a t a c h . T u je d n a k o k a z u je się in d e k s rz e c z o w y m n ie j p o m o cn y . H a s ła z w ią z a n e z c h r y sto lo g ią s ą ro z p r o sz o n e („ G e b u r t C h r is t i” , „ G e s a lb t e r ” , „ M e s s ia s ” , „ I n c a r n a t io ” , „ K r e u z / K r e u z ig u n g ” , „M e n sc h e n so h n ” ), a m o ż n a b y ło je u sy ste m a ty z o w a ć . A f r a h a t p r z e d s ta w ił ta k ż e k w e stie b liż e j z w ią z a n e z ż y c ie m c h r z e ś c ija ń sk im , a w ię c z a g a d n ie n ie o b rz e z a n ia (t r a k ta t 11), ś w ię to w a n ia P a s c h y (12), z n a c z e n ia s z a b a t u (13), p r z e p isó w p o k a r m o w y c h (15), k w e s tie m a łż e ń s t w a i d z ie w ic tw a (18), a le ta k ż e ż y d o w sk ie g o m e s ja n iz m u (19) i n a ty m tle z n a c z e n ie h is to r ii z b a w ie n ia d la c h r z e śc ija n . E sc h a t o lo g ią z a ją ł się A f r a h a t w t r a k t a c ie o sta tn im (22). D la h is to r ii K o ś c io ła n a jw a ż n ie js z y w y d a je się t r a k t a t 14 z a ty tu ło w a n y U p o m n ie n ia (U b e r d ie E r m a h n u n g ) d a to w a n y n a r o k 344. Z a w ie r a on in fo r m a c je o k ło p o ta c h K o ś c io ła w P e r s ji, a w ięc o o b sa d z ie i w y k o n y w a n iu u r z ę d ó w k o śc ie ln y c h , z a g a d n ie n ie p o k u ty . A f r a h a t w y k o r z y st a ł w t y m t r a k t a c ie p o sta n o w ie n ia sy n o d u b isk u p ó w w S e le u c ji- - K te z ifo n c ie w r o k u 344. W iele e le m e n tó w te g o t r a k t a t u j e s t n ie ja sn y c h . A f r a h a t n ie m ó w i z b y t sz c z e g ó ło w o n a t e m a t n ie k tó r y c h n a d u ż y ć w K o śc ie le . T r a k t a t 20 p o św ię c ił A f r a h a t d z ia ła ln o ś c i c h a r y t a t y w n e j m n ic h ó w s y r y js k ic h , a 21 p r z e ś la d o w a n iu c h r z e ś c ija n z a S z a p u r a . W o sta tn im t r a k t a c ie A f r a h a t p r z e d s ta w ił s w o je d z ie ła , p o d a ją c ich lis t ę o r a z in fo r m u ją c o o k o lic z n o śc ia c h ich p o w s ta n ia ( t r a k t a t 22,2 5 ). W y d a w c a d z ie ł A f r a h a t a u m ie śc ił n a k o ń cu w a ż n e źró d ło d la p o z n a n ia d z ie ł A f r a h a t a , a z w ła sz c z a d la r e c e p c ji je g o p is m w p ó ź n ie js z y m o k re sie , a m ia n o w ic ie tłu m a c z e n ie lis tu G e o r g io sa , b is k u p a A r a b ó w ( + 724) w y sła n e g o do M a r Isz o , k a p ł a n a i m n ic h a . W p ie r w sz y m ro z d z ia le te g o lis t u a u to r z a jm u je się A f r a h a t e m i je g o p ism a m i. In d e k s y : b ib lijn y , im io n i n a z w o r a z rz e c z o w y z a m y k a ją tę c e n n ą p u b lik a c ję . J e s t to d r u g ie p e łn e tłu m a c z e n ie p is m A f r a h a t a n a ję z y k n ie m ie c k i. W y ty c z a n o w ą d r o g ę d o p o z n a n ia p is m i te o lo g ii te g o c ie k a w e g o a u t o r a li t e r a t u r y s y r y j sk ie j.
