Nr. 9 W I A D O M O Ś Ć E L E K T R O T E C H N C Z N E STR. 233
ii i) Si
BJSS ik*
i i ,
1
#iż-
Id e a ln e
B E Z P I E C Z E Ń S T W O I S P R A W N O Ś Ć R U C H U O R A Z U R Z Ą D Z E Ń E L E K T R Y C Z N Y C H S I Ł Y I Ś W I A T Ł A
zapewniają tylko nasze W Y Ł Ą C Z N I K I S A M O C Z Y N N E
typu K M t, V H t , W Z i U S , p r z y s t o s o w a n e d o p r a c y nawet w n a j c ię ż s z y c h w a r u n k a c h : w k o p a ln ia c h , hutach, fa b r y k a c h c h e m ic z n y c h i t. p. _
S A M O C Z Y N N E R O Z R U S Z N I K I I PRZEŁĄCZNIKI GWIAZDA-TRÓJKĄT
z w y z w a la c z a m i lub b e z
KOMPLETNE BATERIE R O Z D Z IE L C Z E
C E L O W A K O N S T R U K C J A S O L I D N A B U D O W A N I E Z A W O D N E D Z I A Ł A N I E
J A K O Ś Ć B E Z K O N K U R E N C J I
M odernizujcie urządzenia elektryczne!
Ż ą d a j c i e o f e r t
S ł u ż y m y b e z p ł a t n y m i p o r a d a m i .
;
C EN Y W YDATNIE O B N IŻ O N E !
STR. 234 • W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E
I EST W SPRZEDAŻY
K S I Ą Ż K A D R A INŻ.
WYDANA NAKŁADEM
S A M U E L A D U N I K O W S K I E G O S T O W A R Z . E L E K T R Y K Ó W P O L S K I C H
»PRZETĘZENIA
W URZĄDZENIACH ELEKTRYCZNYCH PRĄDÓW ZMIENNYCH«
Format 176x250, str. 155, rys. 67
T R E Ś Ć :
I. P r z e l e ż e n i a w s i e c i i d e a l n e j . 1. O k re
śle n ie sieci id e a ln e j. 2. S ch em at z a s tę p czy sieci id ealn ej. 3. R ozw iązanie e le k tryczne sieci id ealn ej. 4. T eoria s k ła d o w ych sym etrycznych. 5. O p o rn o ści w zglę
d em sk ład o w y ch sym etrycznych. 6. Uply- w ności w zględem sk ład o w y ch sym etrycz
nych. 7. S p rzężen ia m iędzyliniow e w zglę
dem sk ła d o w y c h sym etrycznych. 8, S ch e
m at z a s tę p cz y id ea ln ej sieci w ielofazow ej w zględem sk ład o w y ch sym etrycznych' 9. R ozw iązanie id ea ln y ch sieci w ielofazo
w ych o b c ią żo n y c h niesym etrycznie, m e
to d a sk ład o w y ch sym etrycznych. 10. Zw ar
c ia w s ie c ia c h elektrycznych. 11. W yzna
czen ie s ta n u zw arcio w eg o w s ie c ia c h id ealn y ch . 12. O bliczanie stanów z w arcia w id ea ln y ch sie c ia c h trójfazow ych. 13. Obli
cza n ie s ta n u zw arc ia w id ea ln y ch sie ciac h czlerofazow ych. 14. O bliczanie opo rn o ści zastęp czej sieci idealnej.
II. W ł a s n o ś c i e l e m e n t ó w r z e c z y w i s t y c h s i e c i e le k t r y c z n y c h . 1. Linie napow ietrz
ne. 2. Kable. 3. T ransform atory. 4. Ma
szyny synchroniczne. 5. M aszyny a s y n chroniczne. 6. O dbiorniki statyczne.
III. P r z e t ę ż e n i a w s i e c i r z e c z y w i s t e j . 1. O porności p o zo rn e zw arć. 2. Przebiegi n ieu s ta lo n e p rzeteż eń . 3. Szkodliw e o d działyw anie p rzeteżeń. W y k a z lit e r a tu r y .
Prof. G. Sokolnicki p isze w P rzedm ow ie do książki Dra D u n ik ow sk iego:
„ . . . w sp ó łc z e sn y e le k tr y k , p r o je k tu ją c n o w e u r z ą d z e n ia , e le k tr o w n ie , c z y te ż sieci, m u s i sobie u m ie ć zd a ć s p r a w ę z w ie lk o ś c i p rą d ó w zw a rc ia w o d p o w ie d n ic h p u n k ta c h i p r z y s to s o w a ć do w ie lk o ści ty c h p rą d ó w za r ó w n o m o c a p a r a tu r y , ja k te ż w szczeg ó ln o ści w ie lk o ść p r z y r z ą d ó w z a b e z p ie c z a ją c y c h p r z e d z w a r c ie m lu b ogra
n ic z a ją c y c h p r ą d y zw a rcia .
K s ią ż k a D ra In ż . S a m u e la D u n ik o w s k ie g o m a w ła ś n ie n a celu w s k a za n ie sp o so b ó w o b lic za n ia p rą d ó w z w a r c ia w e w s z e lk ic h m o ż liw y c h p r z y p a d k a c h i z w a rc ia je d n o lu b w ie lo fa z o w e g o , m ię d z y - p rz e w o d o w e g o lu b zie m n e g o , m ię d z y p r z e w o d o w e g o i zie m n e g o je d n o c z e śn ie i t. p. A u to r p o s łu g u je się p r z y t y m r a c h u n k ie m s y m b o lic z n y m i m e to d ą t. zw . „ s k ła d o w y c h s y m e tr y c z n y c h ”.
*
„. . . k to się z n ią b liże j za p o z n a i k to n ie p o s k ą p i c za s u a n i w y s iłk u n a p o g łę b ie n ie tre śc i, n ie b ęd zie te g o ża ło w a ł. P rze c iw n ie , p o zn a dopiero, ja k w a żn ą ro lę w w y k s z ta łc e n iu w sp ó łc ze sn e g o e le k tr y k a , je ż e li o n ch ce sta ć n a p r a w d z iw ie n o w o c z e s n y m p o zio m ie in ż y n ie r s k im , o d g r y w a m a te m a ty k a i o b ie w y ż e j w s p o m n ia n e m e to d y ra c h u n k o w e ”.
C en a egzem plarza
w o p r a w i e p ł ó c i e n n e j zł. 9.50
W p ła ty z za m ó w ien iem »Przetężeń« u sk u teczn ia ć n a le ż y n a konto S E P
w P.K. O. Nr. 625 p o d a ją c czyteln ie n a z w i s k o i a d r e s w p ła c a ją c e g o .
(W p ł a t a j e s t r ó w n o z n a c z n a z z a m ó w i e n i e m).
Nr. 9 W A D O M O S C E L E K T R O T E C H N C Z N E STR. 235
7 K I I 1 ^ 1 energii e le k try c z n e j na
« I I I I V I prąd s ta ły i zm ienny
s p r z e d O Z
U w a g a . Zakład posiad a na składzie
n n D f n W n
p r ą d n i c e i s i l n i k i I I U (O I U W U elektr. na prąd stały. i . , 110,220 i 440 woltów
l e g a l i z a c j a
K oncesjonow an y p r z e z G ł ó w n y Urząd Miar Z A K Ł A D E L E K T R O M I E R N I C Z Y
J U L I A N S Z W E D E
W A R S Z A W A , K O P E R N I K A 14. T E L . 2.50-03.
JAN T U R A L S K I
P R Z E D S I Ę B I O R S T W O B U D O W Y K O M I N Ó W F A B R Y C Z N Y C H i O B M U R O W A Ń K O T Ł Ó W
P A R O W Y C H
W A R S Z A W A - P R A G A ul. K o n o p a c k a 10 T e l e f o n 1 0 - 2 6 - 5 3
B U D O W A I n a d b u d o w a o r a z o b r ę c z o w a n i e k o m i n ó w f a b r y c z n y c h p o d c z a s r u c h u f a b r y k i .
B U D O W A pieców przemysłowyoh wszelkich systemów.
O B M U R O W A N I E k o t ł ó w p a r o w y c h o r a z p r z e b u d o w a i n a p r a w a . E K S P E R T Y Z Y , K O S Z T O R Y S Y ---
P R O J E K T Y , S Z K I C E 35 - le t n ie d o ś w ia d c z e n ie . 500 o b i e k t ó w w y k o n a n y c h .
K O N D E N S A T O R Y
H Y D R A @
RADIOWE
PRZECIWZAKŁÓCENIOWE T E L E F O N IC Z N E
SAMOCHODOWE SILNIKOWE
W Y S O K IE G O N A P IĘ C IA P O PRAW Y W S P Ó Ł C Z . ?
G E N E R A L N A R E P R E Z E N T A C J A
H Y D R A W E R K Tow. Akc.
B iu ro T e c h n ic z n o H a n d lo w e
M. G O D L E W S K I
W a r s z a w a , ul. K r u c z a 3, tel. 8 6 0 - 4 4
C E N Y N I S K I E e P R O S P E K T Y N A Ż Y C Z E N I E
3 L O K O M O T Y W Y E L E K T R Y C Z N E K O P A L N I A N E
dla Kopalni M y sło w ice należącej do W spólnoty Interesów G ó rn iczo - H u tniczych w K a tow ica ch, do których dostarczyliśm y kom pletne wyposażenia elektryczne w wykonaniu f a b r y k i ż y c h l i ń s k i e j
R O H N - Z I E L I Ń S K I B r o w n B o v e r i
STR. 236 W I A D O M O Ś Ć E L E K T R O T E C H N I C Z N E Nr. 9
NAKŁADEM ZW IĄZKU ELEKTROWNI POLSKICH wyszła z druku ksiqżka p. ł.
O PROGRAM ELEKTRYFIKACJI
S P R A W O Z D A N IE Z O B R A D O G Ó L N O K R A J O W E G O Z J A Z D U ELEKTRO W N I W E L W O W IE 7— 9 M A J A 1936 R.
T R E Ś Ć K S I Ą Ż K I
Rozwój elektryfikacji w poszczegó ln ych krajach Europy.
Elektryfikacja Austrii, G o sp o d a r k a e n e rg e ty c z n a w Ru
munii. Stan elektryfikacji Rumunii na k o n ie c r. 1935. R o z
w ój elektryfikacji w e Francji, R ozw ój elektryfikacji w ostatnich 10 latach na Litwie, Łotw ie i w Estonii, Elek
tryfikacja C ze c h o sło w a c ji. Elektryfikacja W o ln e g o M ia sta G d ań sk a . R o zw ój elektryfikacji w N ie m czech (od 1884 r. d o 1936 r.). G o s p o d a r k a elektryczna w N o r
w e gii, Szw ecji i Danii. W ia d o m o śc i o g o s p o d a r c e e le k trycznej w Rosji w ostatnich 10 latach, Z a ga d n ie n ia elektryfikacji na Św ia to w e j Konferencji Energetycznej w W a szyn g to n ie . Elektryfikacja A nglii i jej u sta w o d a w stw o elektryczne. O p ro gra m elektryfikacji Państwa.
Sytuacja fin a n so w a sa m o d zie ln ych elektrow ni użytecz
no śc i publicznej w latach 1930 — 1934, D zia ła ln ość elektryfikacyjna m iasta Lw ow a, R o zw ój elektryfikacji w p o s z c z e g ó ln y c h krajach Europy, Dyskusja.
U staw odaw stw o elektryczne.
Prz e p isy na Śląsku norm ujące p o w sta n ie i d zia łaln o ść z a k ła d ó w elektrycznych, P o stę p o w a n ie adm inistracyjne w sp ra w a c h elektrycznych, C ię ża ry p o d a tk o w e za k ła d ó w elektrycznych, P ra w o e lektryczn e w praktyce, U sta w o d a w stw o elektryczne. Dyskusja.
W ytw arzanie prądu elektrycznego.
P o stę p y g o s p o d a rk i w siło w n ia ch p a ro w y c h na tle ostat
nich k o n g r e s ó w m ię d z yn a ro d o w ych , N o w e d ro g i w o p a laniu k o tłó w pytem w ę g lo w y m . W ytw a rza nie prądu ele k tryczn e go . Dyskusja.
Przesyłanie i rozdział energii elektrycznej.
Z a g a d n ie n ia p rz e sy ła n ia i rozdziału e n e rgii e lektrycz
nej napow ietrznym i liniami w ys. nap. na k o n g re sa c h
m ię d z y n a ro d o w y c h w Zurychu. Paryżu i H adze. Z a g a d nienie lic zn ik o w e w g o s p o d a r c e e le k tro w n i polskich i zagran iczn ych . Pom iar e n e rg ii e lektryczn ej na w y s o kim napięciu u w ię k sz y c h o d b io rc ó w . P rz e sy ła n ie i roz
dział e n e rgii elektrycznej. Dyskusja.
Taryfikacja.
Aktualne za g a d n ie n ia taryfikacyjne. Z a st o s o w a n ie o g r a n iczn ików przy taryfach rycza łtow ych. R o zw ó j s to s o w a nia taryf b lo k o w yc h , K o n ie c z n o ś ć ro zsze rze n ia taryf s p e cjalnych na o d b io r c ó w d ro b n y c h p o z a g o sp o d a rstw a m i d om ow ym i. S t o s o w a n e taryfy i tru d n o ści ro z p o w s z e c h nienia e n e rgii elektrycznej w rolnictw ie. Taryfikacja.
DySkusja.
Propaganda.
M e to d y p ro p a g a n d y zużycia e n e rg ii elek tryczn ej w A n glii. P ro p a g a n d a z a s to s o w a ń e le k try c z n o śc i w krajach eu rop e jskic h . W s p ó łp ra c a e le k tro w n i z k up ce m i in
stalatorem . K o rz yśc i in te n sy w n e g o p ro w a d z e n ia p ro p a g a n d y przez elektrow nie . Z a g a d n ie n ia p ro p a g a n d y i ro zp o w sze c h n ie n ia ku ch e n e k e lektryczn ych . Rola zna
ku p r z e p is o w e g o przy p ro p a g a n d z ie s p o ż y c ia e le k tryczności, P ro p a ga n d a . Dyskusja.
O rgan izacja przedsiębiorstw .
Statystyka na u słu g a c h d y re k to ra elektrow ni, O z a sa da ch p ro w a d z e n ia e lek trow ni kom unalnych. Projekt in
strukcji ram ow e j dla biur a b o n e n tó w e le k tro w n i m a
łych i średnich. U m ow a e lek trow ni z a b one ntem . Z a k re s p ra c y i o rga n iza cja p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łó w p rz e d się b io rstw a e le k tro w n ia n e g o . Z a g a d n ie n ie nadzoru p a ń s t w o w e g o nad p rz e d się b io rstw a m i publicznym i. O r
ga n izac ja p rz e d się b io rstw . D ysku sja, Z a k o ń c z e n ie obrad, U ch w a ły zjazdu.
C A Ł O Ś Ć O B E J M U J E 4 0 4 S T R O N D R U K U Cena książki wynosi zł. 12 • Z a przesyłkę dolicza się 1 zł.
U l g o w a c e n a d l a p r e n u m e r a t o r ó w „ W i a d o m o ś c i E l e k t r o t e c h n i c z n y c h “: z ł 1 0 . 6 0 ł g c z n i e z k o s z t a m i p r z e s y ł k i . N a l e ż n o ś ć p r o s i m y w p ł a c a ć n a k o n t o c z e k o w e Z w i g z k u E le k t r o w n i P o ls k ic h w P K O N r . 1 0 0 4 z z a z n a c z e n i e m n a o d w r o c i e
b la n k ie tu n a d a w c z e g o „ O p r o g r a m e l e k t r y f i k a c j i " .
Nr. 9 • W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E • STR. 257
TRANSFORMATORY SUCHE I OLEJOWE
DO 15 kVA i 12 kV
Z A K Ł A D Y E L E K T R O T E C H N I C Z N E i z o. o.
W A R S Z A W A , D Z I E L N A 72 — T E L E F O N :,11.94-77/ 11.94-88, 11.94-78
STR. 238 • W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E • Nr. 9
SKODA P O L S K I E Z A K Ł A D Y S K O D Y
S P Ó Ł K A A K C Y J N A W a rs z a w a , Z ło ta 68
tel. 260-05
W Y K O N Y W A
SILNIKI TRÓJFAZOWE
TRANSFORMATORY
G E N E R A T O R Y
SILNIKI TRAMWAJOWE
B I U R A W Ł A S N E : Ł Ó D Ź p r z e d s t a w i c i e l s t w a :
C H O R Z Ó W L w ó w — K r a k ó w — P o z n a ń — W i l n o — B i a ł y s t o k — T o r u ń — B y d g o s z c z — G d a ń s k .
O D A D M I N I S T R A C J I
Pr osi my o wpł acani e pr enumer at y z g ó r y
conajmniej za jeden kwartał.
Należności od prenum eratorów, którzy nie uiszczą opłaty w p ie rw szym miesiącu danego kwartału, będą oddawane
d o i n k a s a p o c z t o w e g o
przyczem prenum eratorom tym doliczana będzie kw ota 50 groszy,
ja ko z w ro t kosztów związanych z inkasem.
N AK ŁADEM » W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N Y C H « U K A Z A Ł A S I Ę K S I Ą Ż K A
p. t.
BOHDANA GIMBUTA
Z W A R C I A W U Z W O J E N IA C H
M A S Z Y N ELEKTRYCZNYCH I T R A N SF O R M A T O R Ó W
129 stron druku, 124 ilustracyj T R E Ś Ć
w y d a n ia k s ią ż k o w e g o . Z w a r ć ' różni sięz n a c z n ie o d a rty k u łó w d r u k o w a n y c h w lata ch 1 9 3 3 — 1 9 3 5 na ł a m a c h
„ W i a d o m o ś c i E l e k t r o t e c h n i c z n y c h " , g d y ż w p r o w a d z o n e zo s ta ły lic z n e u z u p e łn ie nia .
C E N A ksiqżki 3 zł. 7 0 gr. plus 25 gr. za
przesyłkę. Dla prenumeratorów „Wiadomości
Elektrotechnicznych” którzy zamówię książkę
wpłacając należność do Administracji (konto
w P. K. O . Nr. 25 5 ) cena ulgowa wynosi
3 zł. 20 gr., łącznie z przesyłką 3 zł. 45 gr.
W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E
M I E S I Ę C Z N I K P O D N A C Z E L N Y M K I E R U N K I E M P R O F . M . P O Ż A R Y S K I E G O R e d a k t o r : inż. el. W ł o d z i m i e r z K o ł e l e w s k i • W a r s z a w a , ul. K r ó l e w s k a 15. Tel. 5 2 2 - 5 4
R O K V • W R Z E S I E Ń 1 9 3 7 R . • Z E S Z Y T 9
Treść zeszytu 9-go. 1. O W Y Z W A L A C Z A C H I P R Z E K A Ź N IK A C H N A D M IA R O W O - C Z A S O W Y C H inż. el. H. Jakubowicz. 2. K O N D EN SATO RY ELEKTRO LITYCZN E prof. inż. D. M. Sokolcow . 3. ELEKTRYCZNE P R Z Y R Z Ą D Y P O M IA R O W E inż. T. Kuliszewski.
4. DZIAŁ IN ST A LA T O R A . 5. R E K LA M Y ŚW IETLNE inż. M. W odnicki. 6. N O W IN Y ELEKTROTECHNICZNE. 7. SK R Z Y N K A PO C ZT O W A .
O wyzwalaczach i przekaźnikach nadmiarowo - czasowych.
Inż.-elekłr. H E N R Y K J A K U B O W IC Z .
C zy n n e p rz e w o d y e le k try c z n e , m a sz y n y , tr a n s f o r m ato ry i p rz y r z ą d y n a g rz e w a ją się, ja k w iad o m o , w s k u tek w y w ią z u ją c e g o się w n ic h c ie p ła . Ź ró d łe m teg o c ie p ła są p rz e m ia n y e n e rg ii, zac h o d z ą c e w o b w o d a c h e le k t r y cznych (p rz e w o d a c h , u z w o je n ia c h itd .) o ra z w o b w o d ach m ag n ety czn y ch ( k o r p u s a c h m a sz y n , rd z e n ia c h tr a n s f o r m ato ró w itd .) ty c h u rz ą d z e ń * ).
C iepło, k tó r e w y tw a rz a się w ż e l a z i e m aszy n , tra n s fo rm a to ró w i p rz y r z ą d ó w e le k try c z n y c h , p o w sta je dzięki p rą d o m w iro w y m o ra z w s k u te k is tn ie n ia h is te re z y m ag n ety czn ej. Ilo ść c ie p ła , ja k a się w y w ią z u je w żelazie w ciągu p e w n eg o czasu, z ale ży od in d u k c ji m a g n e ty c z n e j, od g a tu n k u że la z a i od c z ę sto tliw o śc i p rą d u , w y tw a r z a ją cego d a n e p o le m a g n e ty c z n e . W p rz e w a ż a ją c e j liczb ie sp o ty k an y ch w p r a k ty c e p rz y p a d k ó w , a w szczególności w m asz y n a c h e le k try c z n y c h i tr a n s f o r m a to r a c h , in d u k c ja m ag n ety czn a i cz ę sto tliw o ść p r ą d u p o z o s ta ją w ró ż n y c h w a ru n k a c h p ra c y p r a w ie b e z z m ia n . W y n ik a stą d , że ilość ciepła, p o w s ta ją c e g o w żelazie, m o ż n a ró w n ie ż u w a ż a ć z d u ży m p rz y b liż e n ie m za w ielk o ść stałą, n ie z a le ż n ą od n a tęż en ia p rą d u , ja k i p ły n ie w o ta c z a ją c y c h rd z e ń u z w o jen iach .
W p rz e c iw ie ń s tw ie d o te g o n a szczeg ó ln ą u w a g ę z a słu g u je c h a r a k te r y s ty c z n a d la w sz e lk ic h p rz e w o d ó w o raz uzw ojeń zależność ilo śc i w y tw a rz a ją c e g o się w n ic h c ie pła od natężen ia prądu. P rz y c z y n ą p o w s ta w a n ia ciep ła jest tu oporność om ow a (c z y li rz e c z y w is ta ) p rz e w o d n ik a . Jeżeli w a rto ś ć je j w y n o si R om ów , n a tę ż e n ie zaś p r ą d u J am p e ró w , to e n e r g i a e le k try c z n a Q p rą d u , p r z e k sz ta łc a ją c a się w ty m p r z e w o d n ik u na ciep ło w c ią g u t se k u n d , ró w n a się po p rz e lic z e n iu n a je d n o s tk i cie p ln e (k a lo rie ):
Q = 0,24 X J 2 X R X t k a lo r y j.
Z ależn o ść ilo ści c ie p ła (Q ) od d ru g ie j p o tę g i p r ą d u (J=) oznacza, że m a ły m z m ia n o m p r ą d u o d p o w ia d a ją sto su n k o w o d u ż e z m ia n y ilo ści w y d z ie lo n e g o c ie p ła . T a k n p . p o d w o je n ie n a tę ż e n ia p r ą d u p o c ią g a z a so b ą c z te r o k r o t
ne z w ię k sz e n ie się ilo ści c ie p ła , p o w s ta ją c e g o w d a n y m p rz e w o d n ik u w c ią g u te g o sam eg o czasu , itd .
*) W u rz ą d z e n ia c h , p o s ia d a ją c y c h części p o ru s z a ją c e się, (n p . w m a s z y n a c h e le k try c z n y c h ) c iep ło p o w s ta je r ó w n ież w s k u te k tarcia; ciep ło to n ie p o z o sta je je d n a k ż e w z w ią z k u z z a c h o d z ą c y m i je d n o c z e śn ie w ty c h u r z ą d z e n ia c h z ja w is k a m i e le k try c z n y m i, w p ły w zaś je g o o g r a n i
cza się z a z w y c z a j d o n ie k tó ry c h ty lk o części; d la te g o też n ie b ę d z ie m y się n im b liż e j z a jm o w a li.
T e m p e r a t u r a p rzew o d ó w , m a sz y n i p rz y r z ą d ó w e le k try c z n y c h , w zgl. poszczeg ó ln y ch ich części, z a le ży od całk ow itej ilości ciep ła, ja k ie się w n ic h w y tw a rz a lu b te ż w ic h częściach. P o w y ższe w y ja ś n ie n ia p ro w a d z ą do w n io sk u , że n a w y so k o ść te j te m p e r a tu r y w y b itn y w p ły w w y w ie ra natężenie prądu, a w ięc w ielk o ść ob cią
żenia d an eg o p rz e w o d u , m a sz y n y itp . W p ły w te n b ęd zie w ła śn ie te m a te m d a lszy ch n a sz y c h ro zw ażań .
W o lb rz y m ie j w ięk szo ści p rz y p a d k ó w e n e rg ię e le k tr y c z n ą w y tw a rz a się, p rz e s y ła i p rz e tw a r z a p rz y ta k , sto su n k o w o , m a ły c h w a h a n ia c h n a p ię c ia , że n ic n ie stoi n a p rz e sz k o d z ie p o s łu g iw a n iu się w ie lk o śc ią n a tę ż e n ia p r ą d u z a m ia s t o b c ią ż e n ia (m o c y ). I s tn ie je z re s z tą m ięd zy ty m i w ie lk o ś c ia m i ścisła zależność, k tó r a zaw sze p o z w a la n a o b liczen ie je d n e j, g d y z n a n a je s t d ru g a ; u ż y w a n ie w n a sz y c h ro z w a ż a n ia c h n a tę ż e n ia p r ą d u z a m ia st m ocy je s t o ty le d o g o d n iejsze, że w ła śn ie , ja k w id z ie liśm y w y żej, prąd decyd u je o n a g rz e w a n iu się d an eg o u rz ą d z e n ia e le k try c z n e g o . Z teg o też p o w o d u w ielk o ść n a tę ż e n ia p r ą du f ig u r u je n a ta b lic z k a c h z n a m io n o w y c h w sz y stk ic h m a szy n i p rz y rz ą d ó w e le k try c z n y c h (tzw . prąd zn am ion o
w y ) — o bok in n y c h c h a ra k te ry s ty c z n y c h w ielk o ści.
N a g ro m a d z e n ie się w ja k im k o lw ie k p rz e d m io c ie p e w n e j ilo ści c ie p ła p o c ią g a za so b ą w zrost je g o tem p e
ratury, z a le ż n y w p ie rw s z y m rz ę d z ie od tzw . pojem ności ciep ln ej przedm iotu. W ielkość ta o k re ś la tę ilość ciep ła, k tó ra , d o sta rc z o n a p rz e d m io to w i, w y w o łu je w z ro s t jego te m p e r a tu r y o 1° C. P rz e d m io t o d u żej p o je m n o śc i c ie p l
n ej w y m a g a w ięk szej ilości c ie p ła do n a g rz a n ia się o p e w n ą ilość sto p n i, n iż p rz e d m io t o m a łe j p o je m n o śc i c ie p l
n e j, ta sa m a zaś ilość cie p ła w y w o ła — rzecz ja s n a — m n ie js z y w z ro s t te m p e r a tu r y w p ie rw s z y m , niż w d r u gim . P o je m n o ść c ie p ln a p rz e d m io tu zależy od jeg o w ie l
k o ści i m a te ria łu , z k tó re g o je s t o n w y k o n a n y .
W y o b ra ź m y sobie p rz e d m io t, w k tó r y m w y w ią z u je się ciepło, d a jm y n a to , w s k u te k b e z p o śre d n ie g o p rz e p ły w u p r ą d u e le k try c z n e g o (m o że to b y ć n p . żela zk o e le k try c z n e ) i p rz y p u ś ć m y , że p rz e d m io t te n p o sia d a w c h w ili w łą c z e n ia p r ą d u tę sa m ą te m p e r a tu r ę , co i o ta c z a ją c e go p o w ie trz e o ra z in n e , s ty k a ją c e się z n im p rz e d m io ty . P o c h w ili — gd y te m p e r a t u r a teg o p rz e d m io tu w s k u te k p r z e p ły w u p r ą d u (a w ięc n a s k u te k w y d z ie la n e g o p rz y ty m c ie p ła ) zaczn ie w z ra sta ć , g d y w ięc p o w s ta n ie m ię d z y n im a o to c z e n ie m p e w n a różnica tem peratur, c ie p le jsz y od sw ego o to c z e n ia p rz e d m io t zaczn ie o d d a w a ć ciepło c h ło d n ie js z e m u o d e ń o to cze n iu . T e m p e r a tu r a p rz e d m io tu p o d n o sić się b ę d z ie w s k u te k te g o w o 1 n i e j, a n iż e li w y n ik a ło b y to z ilości w y w ią z u ją c e g o się c ie p ła i p o je m n o śc i c ie p ln e j p rz e d m io tu . Im w ię c e j p rz e d m io t z b ie g ie m cz a s u się n a g rz e w a , im w ię k sz a z a te m ró ż n ic a te m p e r a t u r
STR. 240 W A D O M O S C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E Nr. 9
p o w sta je m ięd zy n im a o to czen iem , ty m w i ę c e j ciep ła p rze c h o d z i z teg o p rz e d m io tu n a otoczenie, i ty m p o w o l
n iejszy je s t przyrost jeg o te m p e ra tu ry . J e ż e li ilość ciep ła, p o w sta ją c e g o w p rz e d m io c ie w c ią g u p e w n eg o n ie z m ie n neg o o k re s u czasu (n p . 1 s e k u n d y ) n ie u le g a ż a d n e j z m ia n ie, to ja s n e je s t, że m u s i d ojść do ta k ie g o s ta n u (czy li d o sta te c z n ie d u żej ró ż n ic y te m p e r a tu r p o m ięd zy p rz e d m io te m a jeg o o to c z e n ie m ), p rz y k tó r y m c a ła ilość w y tw a rz a ją c e g o się w p rz e d m io c ie c ie p ła p rz e c h o d z ić b ęd zie n a otoczenie. W ty m sta n ie rów now agi ciep ln ej te m p e r a tu r a p rz e d m io tu p rz e s ta n ie w z ra sta ć , o sią g a ją c p e w n ą w artość ustaloną.
O p isa n y p rz e b ie g n a g rz e w a n ia się p rz e d m io tu z o b ra z o w an y je s t w y k re ś ln ie n a ry s . 1. N a osi p o zio m ej w y k re - su („g o d z.” ) oznaczo-
R ys. 1.
W ykres zale żn o ści te m p e r a tu r y p rz e d m io tu od czasu tr w a n ia jego n a g rz e w a n ia p rz y d a n y m n a tę ż e
n iu p rą d u .
n y je s t czas n a g rz e w a n ia się p rz e d m io tu w g o d zin ac h , n a p io n o w e j zaś osi w y k r e s u o d k ła d a m y tem peraturę w s to p n ia c h C elsju sza (° C ).
W d a n y m p rz y p a d k u n a g rz e w a n ie p rz e d m io tu rozpoczęło się p rzy 20° C. Po u p ły
w ie p ó ł g o d zin y p rz e d m io t o sią g n ą ł te m p e ra tu rę ok. 37°C, a w ięc p rz y r o s t te m p e r a tu r y w y n o si ok.
17° C; po godzinie m a m y ju ż ok. 45° C, czyli p rz y r o s t w ró w - w y n ió sł ty lk o 8° C.
nież p ó łg o d z in n y m o d stę p ie czasu
M iędzy g o d zin ą trz e c ią a c z w a rtą te m p e r a tu r a p rz e d m io tu w z ro sła z a le d w ie o 1° C, po p ięciu zaś g od zi
nach n a g rz e w a n ia m ożem y, ja k w id ać z w y k re su , u w ażać ju ż te m p e r a tu r ę p rz e d m io tu za ustaloną. W a rto ść te j (u s ta lo n e j) te m p e r a tu r y je s t, oczyw iście, n ajw yższa, ja k a je s t m o ż liw a w danych w a ru n k a c h ; w a r u n k i te c h a r a k te r y z u je z je d n e j s tro n y n atężenie prądu, z d ru g ie j zaś — czy n n ik i, d e c y d u ją c e o w ym ian ie ciepła m ięd zy p rz e d m io te m a jeg o otoczeniem .
P rz y w i ę k s z y m n a tę ż e n iu p r ą d u w y w iązy w ać się b ęd zie w p rzed m io cie, w je d n o s tc e czasu, w ięcej c ie p ła . P rz e d m io t w ów czas n a g rz e w a ć się b ęd zie z p o c z ą tk u szy b ciej, n iż p o p rz e d n io , i w k r ó t s z y m czasie o siąg n ie te m p e r a tu r ę u sta lo n ą , w y ż s z ą , oczyw iście, od p o p rz e d n ie j jeg o te m p e r a tu r y u sta lo n e j.
T e m p e r a tu ry ch w ilo w e, p o śre d n ie m ięd zy te m p e r a t u r ą p o c z ą tk o w ą a te m p e r a tu r ą u s ta lo n ą , zale żą p rz y d a n y m n a tę ż e n iu p r ą d u od czasu tr w a n ia n a g rz e w a n ia p rz e d m io tu i z m ie n ia ją się w m y ś l ry s. 1.
Z ależn o ść te m p e r a tu r y p rz e d m io tu od prądu i cza
su p o sia d a w p r a k ty c e e le k tro te c h n ic z n e j p o d sta w o w e z n aczen ie d la o k re ś le n ia tzw . dopuszczalnych natężeń prądu w ró ż n y c h u rz ą d z e n ia c h e le k try c z n y c h .
M a te ria ły u ż y w a n e w e le k tro te c h n ic e , a zw łaszcza m a te r ia ły iz o la c y jn e , m o g ą b y ć n a g rz e w a n e do p e w n y c h ty lk o o k re ś lo n y c h te m p e r a tu r , p o w y żej k tó r y c h d o z n a ją tr w a ły c h z m ia n sw y ch w łasn o ści, s ta ją c się p rz e z to n ie - z d a n y m i do d alszej p ra c y . T a k n p . b a w e łn a , n a jb a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n y m a te r ia ł iz o la c y jn y , w y trz y m u je p rzez d ł u ż s z y czas n a jw y ż e j te m p e r a tu r ę 105° C, p o w y żej k tó r e j u le g a s z y b k ie m u zn iszczen iu . K a ż d y m a te r ia ł izo
la c y jn y p o sia d a o k re ś lo n ą tem peraturę dopusczalną, k tó r e j n a d łu ż sz y p rz e c ią g c zasu p rz e k ro c z y ć n ie w olno.
J e d n a k ż e k r ó t k o t r w a ł e p rz e g r z a n ia w p e w ny ch , oczyw iście, g ra n ic a c h n ie są d la m a te ria łó w izo la
c y jn y c h n ie b e z p ie c z n e . W sp o m n ia n a w y żej b a w e łn a p rzy 175° C z a c zy n a żó łk n ąć , z n acząc w te n sposób po czątek p o w a ż n y c h u sz k o d z e ń ; je s t to n ie w ą tp liw ie g ra n ic a , do k tó r e j w ż a d n y m ra z ie d o jś ć się n ie p o w in n o ; n iższe je d n a k te m p e r a tu r y , tr w a ją c e k ilk a czy też kilk an aście se
kund, m o g ą w y stę p o w a ć — n a w e t w ie lo k ro tn ie — bez ża d n e j szkody.
P o ję c ie te m p e r a tu r y d o p u sz c z a ln e j łą c z y m y więc z w y k le z p e w n ą liczbą, o z n a c z a ją c ą n ajw yższą te m p e ra tu rę , k tó r ą d a n y m a te ria ł zn o si p rzez czas nieograniczony, i w ty m w ła śn ie z n a c z e n iu u ż y w a ć b ę d z ie m y teg o p o jęcia w d a lsz y m ciąg u . M ożem y je d n a k u w a ż a ć ró w n ie ż za do
p u sz c z a ln ą k a ż d ą te m p e r a tu r ę p o w y żej te j liczby, jeśli w y p ro w a d z im y jed n o c z e śn ie , ja k o w a r u n e k nieodzow ny, o g ra n ic z e n ie c zasu p rz e g rz e w a n ia .
U rz ą d z e n ia e le k try c z n e p rz e z n a c z o n e są zazw yczaj do p ra c y p rz y p e w n y m n a tę ż e n iu p rą d u , k tó r y m oże p ły nąć p rz e z czas n ie o g ra n ic z o n y , n ie w y w o łu ją c n ieb ezp iecz
neg o w z ro s tu te m p e r a tu r y . P r ą d te n , z w a n y prądem zna
m ionow ym alb o n om in aln ym d a n e g o u rz ą d z e n ia lu b jego części (p rz e w o d u , m a s z y n y itd .) , je s t najm n iejszy z po
śró d w sz y stk ic h in n y c h p rą d ó w , k tó r e m o g ą n a g rz a ć d a
n y o b je k t, czyli p rz e d m io t, do te m p e r a t u r y d o p u szczal
n e j * ). K a ż d y p r ą d m n ie js z y od n o m in a ln e g o n ig d y nie d o p ro w a d z i (w d a n y c h w a r u n k a c h ) te m p e r a tu r y p rz e d m io tu do w a rto ś c i d o p u sz c z a ln e j, k a ż d y zaś w ięk szy p rą d w y w o ła ją szy b ciej, niż n o m in a ln y i je ż e li p o zw o lim y m u p ły n ą ć n a d a l — sp o w o d u je po p e w n y m czasie p rz e g rz a n ie p rz e d m io tu .
P rz y ta k im u ję c iu s p r a w y p r ą d zn am io n o w y (n o m in a ln y ) je s t je d n o c z e śn ie n a jw ięk szy m prądem dopu
szczalnym p rz y o b c ią ż e n iu trw ałym . O b c ią ż e n ia (p rą d y ) c h w i J o w e n a to m ia s t m o g ą b y ć w ię k sz e od n o m in a ln e go, i to ty m w ięk sze, im k r ó q e j b ę d ą o n e tr w a ły . W o- s ta tn im z d a n iu z a w a rte je s t ro z s z e rz e n ie p o ję c ia d o p u szczalnego n a tę ż e n ia p r ą d u n a c a ły zakres prądów o w ie l
k o ściach ściśle u zależn ion ych od czasu ic h tr w a n ia . Z ależn o ść t a k ą m o ż n a w y z n a c z y ć do św iad czaln ie d la k a ż d e g o o b ie k tu e le k try c z n e g o . N a jle p ie j p rzed staw ić ją z a p o m o cą w y k re s u — w p o s ta c i tz w . charakterystyki ciep ln ej (ry s. 2) d la d a n e g o o b ie k tu . N a p o zio m ej osi w y
k r e s u o zn aczo n y je s t p r ą d J (w a m p e r a c h ) , n a pionow ej zaś — czas t (n p . w m in u ta c h ) , p o u p ły w ie k tó re g o obiekt o siąg a te m p e r a tu r ę ^ •
dopuszczalną. J a k w id a ć , p r ą d zn a m ion ow y ( n o m in a l
ny) J nom d o p iero po b a rd z o d łu g im (te o re ty c z n ie : n i e sk o ń czo n y m ) czasie w y w o łu je tę te m - f 1 p eraturę, w ięk szy zaś od n ie g o p r ą d J j a m p e ró w d o p ro w ad za p rz e d m io t do te j te m p e r a tu r y ju ż p o u p ły w ie t
d Jn o m . J 1 J a m p .
R y s. 2.
P rz e b ie g c h a r a k te r y s ty k i cie p ln e j d la p e w n e g o o b ie k tu e le k try c z n e g o .
*) D ą ż e n ie m k o n s tr u k to r a je s t za w sz e d o b ra n ie ta k ic h m a te ria łó w , w y m ia ró w i k o n s tr u k c ji, a b y p rą d n o m in a ln y d a n e g o o b je k tu (n p . m a s z y n y e le k try c z n e j) is to tn ie o d p o w ia d a ł w y m ie n io n e m u w a ru n k o w a . P r ą d n o m in a ln y n ie m oże b y ć w dększy, n iż ó w w a r u n e k te g o w y m ag a, n a ra z iło b y to b o w ie m o b ie k t (m a s z y n ę ) n a u sz k o d zen ie ; n ie p o w in ie n b y ć on je d n a k m n ie js z y , a p r z y n a j
m n ie j z b y t zn aczn ie, p o n ie w a ż w te d y o b ie k t n ie b y łb y n a ic z y c ie w y z y sk a n y .
v”' "
m in u t o d c h w ili ro zp o częcia n a g rz e w a n ia , — co zgodne je s t c a łk o w ic ie z p o p rz e d n im i n a sz y m i ro z w a ż a n ia m i.
Z a d a n ie m p rzyrządów ochronnych, m a ją c y c h n a c e lu o g ra n ic z e n ie te m p e r a t u r y c h ro n io n e g o o b ie k tu , je s t w ięc c z u w a n i e n a d w ie lk o ś c ią n atężenia prądu i n a d czasem je g o tr w a n i a o ra z p r z e r w a n i e p r ą d u w c h w ili p o w sta n ia n ie b e z p ie c z e ń s tw a p rz e g r z a n ia teg o o b ie k tu . P rz y rz ą d y , s p e łn ia ją c e ta k o k re ś lo n ą ro lę, n o szą o g ó ln ą nazw ę p rz y rz ą d ó w o c h ro n n y c h n adm iarow o - czasow ych, re a g u ją b o w ie m n a nadm ierny prąd, p rz e r y w a ją c go po u p ły w ie o d p o w ie d n ie g o czasu.
P rz y r z ą d o c h ro n n y , k tó r y z a p e w n iłb y ta k i s to su n e k p rą d u do czasu, ja k i w y n ik a z c h a r a k te r y s ty k i c ie p ln e j danego o b ie k tu , s ta n o w iłb y — rzecz p r o s ta — i d e a l n ą jego o ch ro n ę. P rz e z n a c z o n y n p . do o c h ro n y o b ie k tu , k tó rego c h a ra k te ry s ty k ę c ie p ln ą p r z e d s ta w ia ry s . 2, p rz y r z ą d te n m u s ia łb y p rz e r w a ć p r ą d o n a tę ż e n iu J i a m p e r ó w po u pływ ie ti m inut.
Z ależność czasu, po u p ły w ie k tó r e g o p rz y r z ą d o- e h ro n n y p rz e r y w a p r ą d o p e w n y m n a tę ż e n iu , od w ielk o ści tego p r ą d u m o ż n a p rz e d s ta w ić za p o m o c ą w y k re s u , z b u dow anego p o d o b n ie , j a k ry s . 2. K rz y w ą , il u s t r u ją c ą tę zależność, n a z w ie m y ch arak terystyk ą przyrządu ochron
nego.
W p rz y p a d k u w s p o m n ia n e j o c h ro n y id e a ln e j obie c h a ra k te ry s ty k i — o b ie k tu i p rz y r z ą d u o c h ro n n e g o — m u siały b y b y ć z u p e łn ie i d e n t y c z n e , w ry s o w a n e w ięc na te n sa m w y k re s m u s ia ły b y pokryć się w z a je m n ie . O siągnięcie w p r a k ty c e ta k ie g o s ta n u rz e c z y je s t, oczy
wiście, z u p e łn y m n ie p o d o b ie ń s tw e m . T o te ż c h a r a k t e r y styka p rz y r z ą d u o c h ro n n e g o z aw sze o d b ie g a od c h a r a k te ry sty k i o b ie k tu i z d a n ie m n a sz y m m ó g łb y b y ć je d y n ie ta k i ich d o b ó r, a b y p rz y r z ą d o c h ro n n y m o żliw ie n a jlep iej odpow iadał n a s z y m w y m a g a n io m o ra z p o trz e b o m r a c jo nalnej o ch ro n y .
N a ry s . 3 z e sta w io n e są c z te ry p rz y p a d k i, w ja k ic h m ogą zn aleźć się w z g lę d e m sie b ie o m a w ia n e c h a r a k t e r y styki. C h a r a k te r y s ty k ę o b ie k tu p rz e d s ta w ia n a ty m r y sunku g ru b a lin ia c ią g ła , zaś c h a r a k te r y s ty k ę p rz y r z ą d u ochronnego — c ie n k a lin ia p rz e r y w a n a . R o z p a trz m y je po kolei'.
U k ła d c h a r a k t e r y s t y k i n a ry s . 3 -a św ia d c z y o opóź
nionym d z ia ła n iu p rz y r z ą d u . P r ą d Ji a m p e ró w o g rzew a dany o b ie k t do te m p e r a t u r y d o p u sz c z a ln e j w c ią g u t 1 m i-
R ys. 3.
C z te ry w z a je m n e p o ło ż e n ia c h a r a k te r y s ty k : d an e g o o b ie k tu (c h r o n io n e g o ) o ra z p rz y r z ą d u , k tó r y c h ro n i te n o b ie k t.
n u t, p rz y r z ą d o c h ro n n y n a to m ia s t p rz e r y w a go d o p ie ro po u p ły w ie t 2 m in u t, a w ięc za p ó źno. O ta k d z ia ła ją c y m p rz y rz ą d z ie m ó w im y , że w s to s u n k u do c h ro n io n e g o o b ie k
t u je s t „za siln y ” ; c h a r a k te r y s ty k a ta k ie g o p rz y r z ą d u o c h ro n n e g o le ż y nad c h a r a k t e r y
s ty k ą c h ro n io n e g o p rz e z e ń o b ie k - / tu .
O d w ro tn ą s y tu a c ję s p o s trz e g am y n a ry s . 3-b . O b ie k t znosi d o sk o n a le p r ą d J l a m p e ró w p rz e z m in u t, a p rz y r z ą d o c h ro n n y p o w o d u je w y ł ą c z e n i e o b ie k tu ju ż p o t 2 m in u ta c h — z u p e łn ie , oczyw iście, n ie p o trz e b n ie . D z ia ła n ie p rz y r z ą d u je s t w ięc tu p rzy
śpieszone, p rz y r z ą d zaś je s t „za słaby” ; jeg o c h a r a k te r y s ty k a leży pod c h a r a k te r y s ty k ą o b ie k tu .
C zęsto s p o ty k a n e k o m b in a c je o p is a n y c h w y żej d w ó ch p r z y p a d k ó w p rz e d s ta w ia ją ry s .. 3-c o ra z 3-d . G o d n y m sp e c ja ln e g o p o d k re ś le n ia je s t tu f a k t p rzeci
nania się c h a r a k te r y s ty k ; p u n k t p rz e c ię c ia A w y z n a c z a p e w ie n p r ą d J 1 a m p e ró w , p rz y k tó ry m p rz y rz ą d o c h ro n n y d z ia ła (id e a ln ie ) w m y ś l w y m a g a ń c h a r a k te r y s ty k i cie p ln e j o b ie k tu . W p a d k ó w p rz e d s ta w ia ją ry s . 3-c p rz y r z ą d o c h ro n n y d z ia ła p rzy p r ą d a c h m n ie js z y c h od J 1 za p ó ź
n o p rz y w ię k sz y c h zaś — za w cześn ie. R ys. 3-d d a je o b ra z s y tu a c ji o d w ro tn e j; p o n iż e j p rą d u J x p rz y r z ą d o c h ro n n y je s t za s ła by, p o w y żej zaś — za siln y .
P o m im o ty c h , n ie u n ik n io n y c h z re s z tą , o d c h y le ń od id e a łu , p rz y r z ą d y o c h ro n n e , d z ia ła ją
ce z opóźnieniem zależnym od prądu, o c h a ra k te ry s ty c e z b l i ż o n e j w sw y m p rz e b ie g u do c h a r a k te r y s ty k i c ie p l
n e j ch ro n io n e g o o b ie k tu , z n a jd u ją często za sto so w a n ie . Z a sto so w a n ie ic h je s t je d n a k ż e o g ran iczo n e, p o n ie w a ż naogół n ie c z y n ią one zad o ść w a ru n k o w i tzw . se le k tyw n ego o d łą c z a n ia p o szczeg ó ln y ch części u rz ą d z e ń e le k try c z n y c h , zw łaszcza zaś b a rd z ie j złożonych.
C elem w y ja ś n ie n ia w ażn eg o d la e le k tr y k a p o ję c ia s e l e k t y w n o ś c i , ro z p a trz y m y p rz y k ła d : u rz ą d z e n ia e le k try c z n e g o , b a rd z o często s p o ty k a n e go w p r a k ty c e (ry s. 4 ); d la u p ro s z c z e n ia i w ięk szej p rz e jrz y s to ś c i s c h e m a t u rz ą d z e n ia w y k o n a n y został, ja k o je d n o b ie g u n o w y .
Z szy n z b io rc z y c h 1 e le k tro w n i p ro w a d z i p r z e w ód w y so k ie g o n a p ię c ia , z a b e z p ieczo n y p rz y r z ą d e m o c h ro n n y m 2, do p o d s ta c ji tr a n s fo r m a to ro w e j. J e d e n z tr a n s fo r m a to ró w , za b e z p ie c z o n y po s tro n ie w y so k ieg o n a p ię c ia p rz y r z ą d e m 3, po s tro n ie zaś n isk ie g o n a p ię c ia — p rz y r z ą d e m 4, d o s ta rc z a e n e rg ii e le k try c z n e j o d b io rc o m z a p o m o c ą ro z c h o d z ą c y c h się z p o d s ta c ji p rz e w o d ó w n is k ie g o n a p ię c ia , Z k tó ry c h k a ż d y zab e z p ie c z o n y je s t o so b n y m p r z y r z ą d e m o c h ro n n y m 5. D o p rz e w o d u 6, ro zg ałęzio n eg o z re s z tą w ie lo k r o tn ie (s trz a łk i, o z n a c z a ją o d g a łę z ie n ia ) , p rz y łą c z o n y j e s t - w p e w n y m p u n k c ie p o p rz e z p rz y r z ą d o c h ro n n y 7 p e w ie n o d b io r n ik 8, n p . s il
n ik e le k try c z n y .
R ys. 4.
S c h e m a t je d n o b ie g u n o w y u rz ą d z e n ia
e le k try c z n e g o .
ir n p .
J am p.
STR. 242 W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E Nr. 9
O d k ażd eg o u rz ą d z e n ia e le k try c z n e g o w y m a g a się ja k n a jw ię k s z e j p ew n o ści ru c h u . P rz e r w y w d o sta w ie p r ą d u p o szczeg ó ln y m o d b io rco m n ie p o w in n y się w ogóle z d arzać, o ile zaś są n ie u n ik n io n e — m u s z ą tr w a ć m o żli
w ie krótK o i o b e jm o w ać jaknajm niejszą liczbę odbiorców . C hcąc u rz e c z y w is tn ić pow yższe w y m a g a n ia , n a le ż y dobrać przyrządy ochronne o p isan eg o u k ła d u (ry s. 4) w specjalny sposób, — ta k m ian o w icie, a b y n a p rz e c ią ż e n ie lu b u szk o d zen ie o d b io rn ik a 8 z a re a g o w a ł t y l k o p rz y rz ą d 7, n a z a k łó c e n ie (n p . z w a rc ie ) w p rz e w o d z ie 6 — t y l k o jego przyrząd o c h ro n n y 5 itd . O d z ia ła ją c y m w te n w ła śn ie sposób u k ła d z ie p rz y rz ą d ó w o c h ro n n y c h m ó w im y , że je s t selek ty w n y . B y ło b y rze c z ą w y so ce n ie p o ż ą d a n ą , g d y b y n p . p rz y z w a rc iu w p rzew o d zie 6 w y łą c z y ł p rą d , d a jm y n a to, p rz y rz ą d 4 lu b 2, a lb o te ż g d y b y np.
oprócz p rz y r z ą d u 5 w y łą c z y ł ró w n ie ż k tó r y k o lw ie k in n y , oznaczony n iższy m n u m e r e m p o rz ą d k o w y m . B y łb y to s k u te k z u p e łn ie n ie s e le k ty w n e g o d z ia ła n ia p rz y rz ą d ó w o ch ro n n y c h .
J a k w y n ik a z ro z p a trz o n e g o p rz y k ła d u , p o ję c ie se
le k ty w n o ś c i n ie łącz y się z d z ia ła n ie m p o jed y n cz eg o p rz y rz ą d u o c h ro n n eg o , lecz s to su je się do całego układu ty c h
p rz y rz ą d ó w , — w s p ó łp ra c u ją c y c h ze so b ą w d a n e j in s ta la c ji e le k try c z n e j.
P rz y b a d a n iu m ożliw ości ta k ie j w s p ó łp ra c y z p u n k tu w id z e n ia se le k ty w n o śc i, m ia ro d a jn y m je s t porów nanie charakterystyk po szczeg ó ln y ch p rz y rz ą d ó w o c h ro n n y ch .
W u k ła d z ie p rz e d s ta w io n y m n a ry s . 4, w id zim y sz e regow e połączenie k ilk u p rz y rz ą d ó w o c h ro n n y c h (2, 3, 4, 5 i 7 ). J e ś li p rz y rz ą d y te n a le ż ą do ty p u d z ia ła ją c y c h z
t seJc.
R ys. 5.
P rz e b ie g c h a r a k te r y s ty k p rz y rz ą d ó w o ch ro n n y c h , d z ia ła ją c y c h z o p ó źn ien iem częściow o z a le ż n y m od p rą d u . o p ó źn ien iem zale ż n y m od p rą d u , to u k ła d ich c h a r a k te r y s ty k b ę d z ie m ia ł w y g lą d , n p . ja k n a ry s. 5 (n u m e ry c h a r a k te r y s ty k o d p o w ia d a ją n u m e ro m p rz y rz ą d ó w ). P rz y p rz e c ią ż e n iu , w y n o sz ą c y m J am p e ró w , z a re a g u je p rz y rz ą d 7 po u p ły w ie t l se k u n d i n ie d o p u ści do w y łączen ia p r ą d u p rz e z p rz y r z ą d 5, k tó r y z a re a g o w a łb y d o p ie ro po t., se k u n d a c h . D zięk i te m u p o z o sta n ą n ie c z y n n e w sz y st
k ie in n e p rz y rz ą d y o ch ro n n e , u m ieszczone w sz e re g u b li
żej e le k tro w n i, ty m b a rd z ie j, że p rz y rz ą d 4 s ta je się w ra ż liw y d o p ie ro n a p r ą d y w ięk sze od J , am p e ró w .
T a k p rz e d s ta w ia się s p r a w a p rz y m a ły c h s to su n k o w o p rz e c ią ż e n ia c h . P rz y d użych n a to m ia s t przeciążeniach, a w ch o d z ą tu ju ż w g rę n ie m a l w y łą c z n ie n ie zw arcia, z a - za c h o w a n ie się p rz y rz ą d ó w je s t z u p e łn ie in n e . W z a k re sie d u ż y c h p rą d ó w (n p . J 3 a m p e ró w ) ich c h a ra k te ry s ty k i le ż ą b o w ie m ta k b lisk o sieb ie, że n a n ie w ie lk ic h ró żn icach czasó w w y łą c z a n ia n ie m o żn a ju ż p o leg ać. P ra k ty c z n ie s p r a w a k o m p lik u je się jeszcze b a rd z ie j w s k u te k tego, że c h a ra k te ry s ty k i, zw łaszcza p rz y rz ą d ó w p o ch o d zący ch z ró ż n y c h w y tw ó rn i, — p r z e c in a ją się zazw y czaj ze sobą.
i to n ie ty lk o w z a k re s ie b a rd z o d u ż y c h n a tę ż e ń p rą d u .
T a okoliczność o g r a n i c z a z a sto so w a n ie p rz y r z ą dó w o o m a w ia n e j c h a ra k te ry s ty c e do o c h ro n y poszcze
g ó ln y ch ty lk o o b ie k tó w i u rz ą d z e ń , s ta n o w ią c y c h p rz e w a ż n ie k o ń c o w e o g n iw a w zło żo n y c h sie c ia c h e le k try c z n y c h .
N a le ż y te fu n k c jo n o w a n ie u k ła d u p o k a z a n e g o n a rys.
4, d a je się o s i ą g n ą ć p rz y u ż y c iu p rz y rz ą d ó w o ch ro n n y ch , d z ia ła ją c y c h z op óźnieniem częściow o zależnym od prądu. O d p o w ie d n i u k ła d c h a r a k te r y s ty k ta k ic h p rz y rz ą - ów ró ż n i się od p rz e d s ta w io n e g o n a ry s . 5 je d y n ie tym , że p rz y w i ę k s z y c h n a tę ż e n ia c h p r ą d u poszczególne c h a r a k te r y s ty k i n ie o p a d a ją k u p o zio m ej osi w ykresu, lecz p o z o sta ją do n ie j r ó w n o l e g ł e , co o zn acza u trz y m a n ie n ie z m ie n n y c h czasó w w y łą c z a n ia , n ie za leżn y ch od p rą d u , a je d y n ie od n a sta w ien ia d a n e g o p rz y rz ą d u . Z ależ
ność cz a su od p r ą d u p o z o sta je n a to m ia s t z a c h o w a n a w za
k re s ie m n ie js z y c h n a tę ż e ń p rą d u , p o s ia d a ją c n a d a l ten sa m c h a r a k te r , co i w p rz y r z ą d a c h z o p ó źn ien iem za
le ż n y m od p rą d u .
O b y d w a ro d z a je p rz y rz ą d ó w , a m ia n o w ic ie d z ia ła ją cy ch z o p ó źn ien iem , z a le ż n y m o ra z z o p ó źn ien iem czę
ściow o z a le ż n y m od p rą d u , p o s ia d a ją p e w n ą w spólną w a d ę , k tó r a u n ie m o ż liw ia ic h sto so w a n ie w szeregu p rz y p a d k ó w . N a tę ż e n ie p r ą d u z w a rc ia w sieci e le k try c z n e j zależy od liczb y p rą d n ic w e le k tro w n i, p ra c u ją c y c h w d a n e j c h w ili n a sieć, i od ic h w z b u d z e n ia . J a s n y m jest, że po d ty m w zg lę d e m in n e w a r u n k i p a n u ją w czasie d u żego o b c ią ż e n ia (w d z ie ń ), a in n e z n ó w w czasie m ałego
(w n o c y ). Z teg o te ż p o w o d u p r ą d y z w a rc ia o sią g a ją róż
n e w a rto ś c i; p r ą d n o cn eg o z w a rc ia w y p a d a n ie ra z ta k m a ły, że n ie w ie le p rz e k r a c z a w y s tę p u ją c e n o rm a ln ie p rze- tę ż e n ia ; w ta k im ra z ie p rz y r z ą d o c h ro n n y z a re a g u je do
p ie ro po dość d łu g im czasie, g dy iu k , sp o w o d o w a n y z w a r
ciem , zd ąży ju ż w y rz ą d z ić z n a czn e n ie r a z s z k o d y w d a -
^ n y m u rz ą d z e n iu e-
le k try c z n y m .
-Jn
R ys. 6.
P rz e b ie g c h a ra k te r y s ty k i p rz y rz ą d u , d z ia łająceg o z o p ó ź n ie n ie m nie- z a le ż n y m od p rą -
J a .m p . d u .
W ad y te j n ie p o s ia d a ją p rz y r z ą d y o c h ro n n e , dzia
ła ją c e z op óźnieniem n ieza leżn y m od prądu. C h a ra k te ry sty k a p rz y r z ą d u te g o ty p u je s t lin ią p r o s tą r ó w n o l e g ł ą do osi p r ą d ó w (r y s . 6 ). C zas, p o u p ły w ie k tó re g o n a s tę p u je w y łączen ie, je s t tu sta ły , n ie z a le ż n y od w ielkości p rz e c ią ż e n ia .
C h a r a k te r y s ty k i p rz y rz ą d ó w , z o p ó ź n ie n ie m n ieza
leżn y m od p rą d u , p rz e z n a c z o n y c h do se le k ty w n e g o zabez
p ie c z e n ia u k ła d u , p o k a z a n e g o n a ry s . 4, u tw o rz ą zespół p o k a z a n y n a ry s . 7. P rz e z z a c h o w a n ie o k re ś lo n e g o stop
niow ania czasów w y łą c z a n ia p o sz c z e g ó ln y c h p rz y rz ą d ó w o c h ro n n y c h w m y śl ry s. 7 m o ż n a o sią g n ą ć n ie n a g a n n ą se
le k c ję u k ła d u p rz y w s z e l k i c h n a tę ż e n ia c h p rą d u . Z a d o ść u c z y n ie n ie w te n sp o só b w a r u n k o w i se le k ty w ności p ro w a d z i d o u ż y c ia p rz y rz ą d ó w , k tó r y c h c h a r a k te ry s ty k a w sam y m
sw y m z a ło ż e n iu z a sad n iczo o d b ie g a od
R ys. 7.
C h a r a k te r y s ty k i p rz y rz ą d ó w d z ia ła ją c y c h z opóź
n ie n ie m n ie z a le ż n y m od p rą d u .
J c
1
W I A D O M O Ś C I E L E K T R O T E C H N I C Z N E • STR. 243
ty p u , z a p e w n ia ją c e g o id e a ln ą o c h ro n ę u rz ą d z e n ia e le k try c z n e g o p rz e d n a d m ie rn y m w z ro ste m te m p e r a tu r y . N ie w y m a g a to c h y b a b liż sz y c h w y ja ś n ie ń , w y s ta rc z y b o w ie m zau w aży ć, że c h a r a k te r y s ty k a o s ta tn io r o z p a try w a n a (ry s. 6) ż a d n ą m ia r ą n ie m oże się p o k ry ć z c h a r a k t e r y sty k ą c h ro n io n e g o p rz e z p rz y r z ą d o b ie k tu (ry s . 2 ). M im o to je d n a k w y m a g a n ie se le k ty w n o śc i n ie w y k lu c z a n a le
żytej, choć n ie id e a ln e j, o c h ro n y . (D o k o ń c z e n ie n a s tą p i) .
Kondensatory elektrolityczne
Prof. j n ż D. M. S O K O L C O W
(D o k o ń c z e n ie )
Z a s t o s o w a n i e k o n d e n s a t o r ó w e l e k t r o l i t y c z nych.
M im o, iż k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e s ta n o w ią j e d n ą z n a jm ło d s z y c h zd o b y czy e le k tro te c h n ik i, to je d n a k z n ala zły ju ż o n e szerok ie rozp ow szech n ien ie; sp o ty k a m y je dziś z a ró w n o w te c h n ic e p rą d ó w sła b y c h , j a k i w te c h nice p rą d ó w s i l n y c h . Z a s to s o w a n ie k o n d e n s a to ró w e le k tro lity c z n y c h o m ó w im y p o k o lei.
R a d i o t e c h n i k a
P ie rw s z e i, j a k d o ty c h c z a s, n a j w i ę k s z e z a s to sow anie z n a la z ły k o n d e n s a to r y e le k tro lity c z n e w r a d i o t e c h n i c e , a m ia n o w ic ie ta m , g d zie ch o d zi o m o żliw ie d o k ład n e „ w y g ła d z a n ie ” p r ą d ó w s ta ły c h lu b te ż p rą d ó w je d n o k ie ru n k o w y c h , z a s ila ją c y c h u k ła d y n a d a w c z e i o d biorcze. P o d a m y tu , d la p rz y k ła d u , n a jw a ż n ie js z e p r z y padki z a s to so w a n ia k o n d e n s a to ró w e le k tro lity c z n y c h w ra d io tech n ice.
P rz e d e w s z y s tk im w ięc s p o ty k a m y k o n d e n s a to ry ele k tro lity c z n e w uk ład ach filtr o w y c h p r ą d ó w p ro s to w a nych za p o m o c ą s u c h y c h p ro s to w n ik ó w sty k o w y c h , ja k to p o k a z a n e je s t n a ry s . 18, o ra z p rz y z a s ila n iu a n o d la m p n a d a w c z y c h p rz e z p rą d n ic e p r ą d u stałeg o . J a k w iad o m o , p r ą d p o c h o d z ą c y z p rą d n ic y , n ie je s t ściśle biorąc, sta ły , ja k k o lw ie k n a d a je się o n d o sk o n a le w c a ły m szeregu w y p a d k ó w s to s o w a n ia p rą d ó w sta ły c h . P r z y z a si
la n iu je d n a k ż e o b w o d ó w o s c y la c y jn y c h p r ą d te n w y m a g a d o k ład n eg o „ w y g ła d z e n ia ”, g d y ż ch o d zi tu o m o ż liw ie c a ł
k o w ite u su n ię c ie s k ła d o w e j p r ą d u z m ie n n e g o ; d o te g o zaś p o trz e b n e są t. zw . f i l t r y , s k ła d a ją c e się z d ła w i
ków i k o n d e n s a t o r ó w . I w ła ś n ie k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e d o s k o n a le n a d a ją się do teg o c elu .
N a p ię c ie ro b o c z e k o n d e n s a to ró w e le k tro lity c z n y c h w inno b y ć śc iśle d o sto so w a n e do w a r u n k ó w p ra c y z a s ila ny ch o b w o d ó w . C o się zaś ty c z y p o je m n o śc i k o n d e n s a torów , to je s t o n a w ty c h u k ła d a c h n a ogół w ie lk a , a n a w et b a rd z o w ie lk a , g d y ż le ż y w g ra n ic a c h w y n o sz ą c y c h od k ilk u n a s tu do k il k u ty s ię c y m ik ro fa r a d ó w . J u ż z teg o w idać, że k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e tu w ła ś n ie n a j b a r dziej n a d a ją się do p ra c y , p o s ia d a ją b o w ie m d u ż ą p o je m ność p rz y m a ły c h w y m ia r a c h . D la p o je m n o śc i b a rd z o w ie l
kich, w y n o szący ch ty s ią c e m ik ro fa r a d ó w , ż a d e n i n n y ty p k o n d e n s a to ró w , p r a k ty c z n ie rzecz b io rą c , w o g ó le n ie w c h o d ziłb y tu n a w e t w ra c h u b ę .
K o n d e n s a to r y e le k tro lity c z n e n a n is k ie n a p ię c ia s to so w a n e są p o z a ty m do w ygład zan ia n apięcia żarzenia lam p, z a s ila n y c h p r ą d e m sta ły m . P o tr z e b n a tu p o jem n o ść zale ży od c zęsto tliw o ści sk ła d o w e j z m ie n n e j p r ą d u z a s ila jące g o . P rz y w y g ła d z a n iu n a p ię c ia ż a rz e n ia la m p n a d a w czych sto so w a n e są k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e n a n is k ie n a p ię c ia , o b a rd z o w ie lk ie j p o je m n o śc i (d o 50.000
|x F ). N a ry s . 19 p o k a z a n y je s t ta k i k o n d e n s a to r (firm y z a g ra n ic z n e j) n a n a p ię c ie 35 V, o p o jem n o ści 20.000 fiF . K o n d e n s a to r te n z ła tw o ś c ią p rz e p u sz c z a p r ą d p u ls u ją c y
w c zęsto tliw o ści 100 o k r/se k
— aż d o w ie lk o śc i 155 a m - p e ró w . P r z y s to so w a n iu k o n d e n s a to ró w n a n is k ie n a p ię c ie n a le ż y p iln o w ać, a ż e b y w s z y stk ie d o p ro w a d z e n ia p o sia d a ły m o żliw ie j a k n a jm n ie js z ą oporność, in a c z e j b o w ie m o p ó r k o n d e n s a to ra n a p r ą d z m ie n n y ok azać się m oże n ie m ia r o - d a jn y i k o n d e n s a to r n ie b ę
d zie sp e łn ia ć sw ego z a d a n ia . P o z a ty m k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e sto so w a n e są
przy w ygład zan iu n a
pięcia s ia tk i la m p tr ó j - i w ie lo e le k tro d o w y c h . W z a le ż no ści od u k ła d u z a sila n ia sia tk i, m a m y t u ró ż n e n a p ię c ia
w g ra n ic a c h od p a r u do 100 w o ltó w . Co się ty c z y p o je m ności, to w y s ta r c z a ją tu zw y k łe p o jem n o ści m ałe, rz ę d u k ilk u n a s tu m ik ro fa ra d ó w .
K o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e sto su je m y ta k ż e w układach g ło śn ik ó w d y n a m ic z n y c h d la w y g ła d z e n ia p r ą d u w z b u d z e n ia p o la m a g n e ty c z n e g o , o trz y m y w a n e g o p r z e w a ż n ie z sieci p r ą d u zm ien n eg o , p rz e z su c h e p ro s to w n ik i s ty k o w e (se le n o w e lu b in n e ) .
W reszcie b. sz e ro k ie z a sto so w a n ie z n a jd u ją o sta tn io k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e w układach p rzeciw zak łóce
n io w y ch u m ie sz c z a n y c h p rz y ź r ó d ł a c h z a k łó c e ń o d b io r u ra d io w e g o . C hodzi tu p rz e d e w s z y stk im o p rą d n ic e p r ą d u stałeg o , siln ik i, p rz e tw o rn ic e , o in s ta la c je d o m o w e (o d k u rz a c z e , w e n ty la to ry i in n e ) itp . N ie b ę d z ie m y b li
żej o m a w ia li ty c h u k ła d ó w , o d sy ła ją c C z y te ln ik a , k tó re g o s p r a w a ta z a in te re s u je , do ro c z n ik a 1935 „ W ia d o m o ści E le k tro te c h n ic z n y c h ”, gdzie to z a g a d n ie n ie zo stało
szczegółow o o m ó w io n e * ) . T e l e ł e c h n i k a
W o s ta tn ic h la ta c h d u że z a sto so w a n ie z n a la z ły k o n d e n s a to ry e le k tro lity c z n e ta k ż e w t e l e t e c h n i c e , szczeg ó ln ie zaś p rz y szero k o dziś sto so w a n y m zasilaniu cen tral telefo n iczn y ch z sieci m ie js k ic h p r ą d u z m ien n eg o
— p rz e z u rz ą d z e n ia p ro s to w n ik o w e ; sto so w a n e są tu z w y k łe p ro s to w n ik i s ty k o w e m ie d z io w e n a n is k ie n a p ię cie w u k ła d z ie m o s tk o w y m . P o m ię d z y b ie g u n a m i, to z n a czy po s tro n ie w y jśc io w e j p ro s to w n ik a , z a łą c z a m y k o n d e n s a to r e le k tro lity c z n y , p o c h ła n ia ją c y s k ła d o w ą z m ie n n ą p u ls u ją c e g o p r ą d u -w yprostow anego. S to s o w a n y w ty c h w y p a d k a c h u k ła d p o k a z a n y je s t w ła ś n ie n a ry s . 18.
T e c h n i k a p r q d ó w s i l n y c h
O s ta tn io s to so w a n ie k o n d e n s a to ró w e le k tro lity c z n y c h w k ra c z a c o raz b a rd z ie j ta k ż e w d zie d z in ę te c h n ik i p r ą d ó w s i l n y c h , — w sie c ia c h p r ą d u z m i e n n e -
R ys. 19.
K o n d e n s a to r e le k tro lity c z n y o p o je m n o śc i 20 000 fi F,
n a n a p ię c ie 35 V.
R y s. 18.
U k ła d w y ja ś n ia ją c y z a s to so w a n ie k o n d e n s a to ró w e le k tro lity c z n y c h C w u k ła d a c h f iltro w y c h .
* ) P ro f . D. M . S o k o lco w . „C o in s ta la to r o z w a lc z a n iu z a k łó c e ń w o d b io rz e ra d io w y m w ie d z ie ć p o w in ie n ? ” —
„W ia d o m o ści E le k tro te c h n ic z n e ”, 1935 r., z eszy ty 6, 8 i 12.
