Współczesne problemy prawa rolnego i żywnościowego

problemy praWa rolnego

i żyWnościoWego

Współczesne problemy praWa rolnego i żyWnościoWego

pod redakcją

Doroty Łobos-Kotowskiej

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2019

Andrzej Matan

Recenzent

Paweł Wojciechowski

Wprowadzenie (Dorota Łobos-Kotowska)

część pierwsza praWo rolne

Martyna KoMaroWsKa-Horosz: znowelizowana ustawa o kształtowaniu ustro- ju rolnego w orzecznictwie sądowym

adrian JaWorsKi: zasada prawidłowej gospodarki rolnej jako pozytywna prze- słanka zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego

EWa MalcHErczyK: ograniczenia w obrocie nieruchomościami rolnymi w Pol- sce i ich wpływ na sektor inwestycyjny

izabEla WErEŚniaK-Masri: nabywanie nieruchomości rolnych przez cudzoziem- ców. zezwolenie i zgoda – problem podwójnej regulacji

MoniKa Łata: sytuacja prawna cudzoziemca-spadkobiercy nabywającego nieru- chomość rolną położoną w Polsce w drodze sukcesji mortis causa

MatEUsz MiErKiEWicz: obrót gruntami rolnymi w praktyce notarialnej

JaKUb HEŁKa: obrót nieruchomościami rolnymi z udziałem spółek prawa hand- lowego

MicHaŁ Łabno, toMasz bąK: spółki prawa handlowego a działalność gospodarcza w rolnictwie

Jan Gryza: Porównanie przedmiotów dwóch reżimów ochrony własności intelek- tualnej. Wynalazek biotechnologiczny a odmiana roślin

7

11 25 45 59

73 93 105 121 135

PatryK KalinoWsKi: Projekt Kodeksu agrarnego W.l. Jaworskiego – wybrane aspekty

GrzEGorz zębiK: Wpływ dzierżawy na podmiotowość prawnopodatkową w po- datku rolnym

MaGdalEna KrzysztofiK: zwolnienie sprzedaży gospodarstwa rolnego z podatku od czynności cywilnoprawnych jako utracony dochód budżetu gminy

część druga praWo żyWnościoWe

Joanna boroń: Novel food – nowe zasady wprowadzania innowacyjnej żywności do obrotu

anEta bąK: Prawne uwarunkowania trwałości środka spożywczego a przeciw- działanie marnowaniu żywności

Martyna fUsy-talarczyK: odpowiedzialność z tytułu wprowadzenia do obrotu zafałszowanej żywności ekologicznej

KaMila WoŁosKa: dobra Praktyka Produkcyjna oraz dobra Praktyka Higienicz- na w świetle obowiązujących przepisów prawa

Joanna dMoWsKa: Żywność w gospodarce cyrkularnej

JaKUb PiEtrzaK: oświadczenia żywieniowe i zdrowotne jako instrument ochrony interesów konsumentów

JędrzEJ sadoWsKi: Wyciągi z konopi włóknistych na rynku spożywczym w Polsce i Unii Europejskiej

149 163 173

191 205 217

235 249 263 277

niniejsza praca zbiorowa stanowi potwierdzenie zmiany paradygmatu prawa rolnego. tradycyjnie było ono ujmowane jako prawo regulujące zasady wyko- rzystania gruntu rolnego do produkcji rolnej. obecnie sfera zainteresowania tej gałęzi prawa uległa zasadniczemu rozszerzeniu i obejmuje raczej zagospodaro- wanie przestrzeni rolniczej. coraz więcej regulacji prawnorolnych dotyczy bo- wiem problematyki nawiązującej do ochrony środowiska na obszarach wiejskich, przedsiębiorczości rolnej, wspierania rozwoju obszarów wiejskich czy bezpie- czeństwa żywności. Kierunek ten stanowi potwierdzenie zmian, jakie w ostat- nim okresie nastąpiły we Wspólnej Polityce rolnej, której cele są definiowane przez wspieranie konkurencyjności rolnictwa, zapewnienie zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi i klimatem oraz osiąganie zrównoważonego rozwoju terytorialnego wiejskich gospodarek i społeczności. Trendy te znalazły odzwierciedlenie w problematyce poruszanej przez uczestników ogólnopolskiej konferencji naukowej studentów i doktorantów, która odbyła się w Katowicach w dniu 24 maja 2018 r.

zamieszczone w pracy artykuły zostały podzielone na dwa bloki tematycz- ne. Pierwszy traktuje o prawie rolnym, a w szczególności o rygorystycznych zmianach wprowadzonych ustawą o kształtowaniu ustroju rolnego, która we- szła w życie w 2016  r. Uczestnicy konferencji zauważyli, że słuszne założenie, że grunty rolne powinny być traktowane jako dobro wspólne pozostające pod ochroną władz publicznych  nie uzasadnia braku dbałości w tworzeniu prawa zgodnego z Konstytucją. dotyczy to zarówno nieproporcjonalnej ingerencji w istotę prawa własności (rozporządzalności tym prawem), naruszenia wolności działalności gospodarczej, w tym w zakresie rolnictwa, zachwiania reguł prawa dziedziczenia, jak i naruszenia równości wobec prawa (nieuzasadnione uprzy- wilejowanie wyznaniowych osób prawnych). W tej części niniejszej publikacji omówiona została także problematyka spółek jako organizacyjnoprawnej formy współdziałania rolników oraz wskazano na kwestię utrudnień w obrocie nieru- chomościami rolnymi z udziałem spółek prawa handlowego. Podjęto również tematykę ochrony dóbr intelektualnych w rolnictwie. swoistą klamrą spajającą

zaprezentowane rozważania był postulat powrotu do koncepcji kodeksu rolnego, w którym uregulowane zostałyby kwestie ustrojowe prawa rolnego. Kolejna gru- pa zagadnień dotyczyła instrumentów prawnofinansowych w rolnictwie. szcze- gółowej analizie poddana została kwestia opodatkowania rolnictwa w Polsce, w zakresie podatku rolnego, ale również podatku od czynności cywilnopraw- nych i podatku dochodowego od osób prawnych. także w tym zakresie wnioski uczestników konferencji sprowadzają się do postulatu głębokich zmian w mode- lu opodatkowania rolnictwa w Polsce.

drugi blok tematyczny pracy obejmował zagadnienia prawa żywnościowe- go. Problematyka nowej żywności, trwałości produktów żywnościowych i prze- ciwdziałania marnowaniu żywności czy zasady dobrej Praktyki Produkcyjnej i dobrej Praktyki Higienicznej to tematyka ważna nie tylko dla prawników agrarystów, ale i dla producentów żywności oraz konsumentów. również wnio- ski, jakie wysnuto na podstawie artykułów zawartych w tej części opracowania, sprowadzają się do postulatu stworzenia rozwiązania modelowego w zakresie zapewnienia odpowiedniej ilości bezpiecznej żywności. Kształt tego modelu po- winien być jednak dokładnie przemyślany, z uwzględnieniem celów, jakie usta- wodawca chce osiągnąć. deklaracje o potrzebie zapewnienia sprawnego systemu bezpieczeństwa żywnościowego pozostaną bowiem bez pokrycia, jeżeli nie za- pewni się konsumentom odpowiedniej ochrony.

Dorota Łobos-Kotowska

Część pierwsza

PRAWO ROLNE

Część pierwsza

PRAWO ROLNE

znowelizowana ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego w orzecznictwie sądowym

The amended act on shaping the agricultural system in court rulings

Abstrac t: The amendment to the act on shaping the agricultural system has led to a significant modification of trade in agricultural real estate. new tasks and competences have been assigned to common and administrative courts. common courts obtained, among others, competence in granting consent to withdraw from the performance of obligations arising from the acquisi- tion of agricultural real estate. administrative courts are entitled to control the decision of the minister competent for rural development, acting as a higher body in relation to decisions is- sued by the President of the national center for agricultural support in the subject of issuing a permit to purchase an agricultural real estate. The purpose of this article is to indicate the most important areas of regulation of the amended act on shaping the agricultural system, analyzed by courts, and to emphasize the role of judicature in the interpretation of unclear provisions of this legal act.

Key words: act on shaping of agricultural system, agricultural real estate, agricultural real estate trading, judicial decisions

1. Uwagi wstępne

Ustawą z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomoś- ci zasobu Własności rolnej skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw¹

* Mgr, doktorantka w zakładzie Prawa rolnego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w bia- łymstoku.

1 t.j. dz.U. 2018, poz. 869.

dokonano gruntownej nowelizacji ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształto- waniu ustroju rolnego². od dnia wejścia w życie nowelizacji, tj. od 30 kwietnia 2016 r., obrót gruntami rolnymi został objęty licznymi restrykcjami, a sądom za- równo powszechnym, jak i administracyjnym przyznano nowe zadania³. Kolejną nowelizacją wprowadzoną ustawą z dnia 26 kwietnia 2019 r. o zmianie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego oraz niektórych innych ustaw (dz.U. poz. 1080), która weszła w życie z dniem 26 czerwca 2019 r., część kompetencji sądu prze- kazano Krajowemu ośrodkowi Wsparcia rolnictwa. celem niniejszego artykułu jest wskazanie najważniejszych obszarów regulacji znowelizowanej u.k.u.r. pod- dawanych analizie przez sądy oraz zaakcentowanie roli judykatury w interpre- tacji niejasnych przepisów tego aktu prawnego.

2. Kompetencje sądów powszechnych i administracyjnych w znowelizowanych przepisach u.k.u.r.

W wyniku nowelizacji z 2016 r. sądy powszechne uzyskały kompetencje w za- kresie udzielania zgody na odstąpienie od realizowania obowiązków wynikają- cych z nabycia nieruchomości rolnych (art. 2b ust. 3 u.k.u.r.)⁴, a także orzekania w przedmiocie stwierdzenia nieważności czynności prawnych ze względu na niedopuszczalność nabycia nieruchomości rolnych (art. 9 ust. 1 i 2 u.k.u.r.) lub orzeczenia o nabyciu własności nieruchomości rolnych przez Krajowy ośrodek Wsparcia rolnictwa [dawniej: agencja nieruchomości rolnych; dalej: KoWr]

działający na rzecz skarbu Państwa, ze względu na niewypełnianie obowiązków związanych z nabyciem własności nieruchomości rolnych (art. 9 ust. 3 u.k.u.r.)⁵.

2 t.j. dz.U. 2017, poz. 2196 ze zm. [dalej: u.k.u.r.].

3 na temat nowelizacji zob. m.in.: z. Truszkiewicz: Zakres stosowania ustawy o kształto- waniu ustroju rolnego po nowelizacji z 2016 r. „rejent” 2017, nr 7, s. 95–124; Idem: Nieruchomość rolna i gospodarstwo rolne w rozumieniu U.K.U.R. „Krakowski Przegląd notarialny” 2016, nr 2, s. 139–168; K. czerwińska-Koral: Pojęcie nieruchomości rolnej jako wyznacznik zasad obrotu nieruchomościami rolnymi. „rejent” 2016, nr 6, s. 52–73; K. Maj: Zmiany w ustawie o kształto- waniu ustroju rolnego obowiązujące od dnia 30 kwietnia 2016 r. „Krakowski Przegląd notarialny”

2016, r. 1, nr 2, s. 49–105; E. Gniewek: Nieruchomość rolna jako przedmiot egzekucji. „Rejent”

2017, nr 7, s. 15; H. Ciepła: Aspekty prawne obrotu gruntami rolnymi od 30.04.2016 r. o kształto- waniu ustroju rolnego oraz w ustawie z dnia 14.04.2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. „rejent” 2016, nr 9, s. 33–82, s. 49 i nast.; J. bieluk:

Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz. Warszawa 2016.

4 nowelizacją z 2019 r. kompetencje te przekazano KoWr.

5 W opublikowanych na dzień złożenia niniejszego artykułu orzeczeniach brak jest anali- zy zagadnień związanych z nieważnością nabycia nieruchomości rolnych na skutek naruszenia u.k.u.r.

sądy administracyjne są uprawnione do kontroli decyzji ministra właściwe- go do spraw rozwoju wsi, działającego jako organ wyższego stopnia w stosun- ku do decyzji wydawanych przez dyrektora Generalnego Krajowego ośrodka Wsparcia rolnictwa w przedmiocie wydania pozwolenia na nabycie nierucho- mości rolnej (art. 2a ust. 4 i 5 u.k.u.r.). rozpatrują także, pojawiające się również przed nowelizacją u.k.u.r., sprawy związane z wydawaniem zaświadczeń o oso- bistym prowadzeniu gospodarstwa rolnego, stanowiących dowody niezbędne do wykazania statusu rolnika indywidualnego⁶.

Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego pojawia się również w orzeczeniach sądów powszechnych i administracyjnych z innego zakresu, gdzie sądy nie orzekają stricte w  sprawach przyznanych do ich kompetencji mocą tej ustawy, a jedynie jej przepisy stanowią podstawę prawną rozstrzygnięć lub rozważań prawnych⁷.

3. Analiza orzecznictwa sądów powszechnych

analiza orzecznictwa zarówno sądów powszechnych, jak i administracyj- nych prowadzi do wniosku, że interpretacja przepisów u.k.u.r. stanowi duże wyzwanie i rodzi w praktyce wiele problemów. sądy często muszą dokonywać wykładni celowościowej lub funkcjonalnej, aby zrekonstruować normę prawną

6 Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w szczecinie z dnia 10 październi- ka 2016  r., ii sa/sz 652/16. lEX nr 2183249; wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w szczecinie z dnia 15 grudnia 2016 r., ii sa/sz 94/16. lEX nr 2196051; wyrok Wojewódz- kiego sądu administracyjnego w szczecinie z dnia 10 listopada 2016 r., ii sa/sz 120/16. lEX nr 2196028; wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w szczecinie z dnia 9 marca 2017 r., ii sa/sz 98/17. lEX nr 2271193. W powołanych wyrokach powtarzającym się zagadnieniem było właściwe udowodnienie przez wnioskodawców faktu osobistego prowadzenia gospodarstwa rol- nego o określonej powierzchni, tak aby możliwe było wydanie zaświadczenia przez organ admi- nistracji publicznej. Po nowelizacji z 2019 r. zaświadczenia są zbędne, gdyż przesłankę osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego odtąd wykazuje się za pomocą oświadczenia osoby prowa- dzącej to gospodarstwo (art. 7 ust. 1 u.k.u.r.).

7 na przykład wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w Poznaniu z dnia 20 kwiet- nia 2017 r., ii sa/Po 41/17. lEX nr 2321628: „sąd w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia projektu budowlanego nie jest uprawniony do badania kwalifikacji rolniczych inwestora, bowiem w postępowaniu tym nie mają zastosowania przepisy powołanej przez organ ustawy o kształ- towaniu ustroju rolnego”; wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w Gdańsku z dnia 27 lipca 2017 r., iii sa/Gd 467/17. lEX nr 2338301, w którym sąd odmówił udzielenia agencji nieruchomości rolnych [aktualnie następcą prawnym anr jest KoWr] nieograniczonego do- stępu do danych zawartych w ewidencji gruntów i budynków na jej żądanie, z uwagi na brak regulacji prawnej uprawniającej do korzystania z danych zgromadzonych w tym rejestrze w nie- limitowanym zakresie.

do zastosowania w danej sprawie, która nie będzie prowadziła do skutków nie- logicznych, skrajnie niesłusznych lub niesprawiedliwych.

należy wskazać, że w niektórych przypadkach u.k.u.r. wręcz utrudnia rolni- kom indywidualnym prowadzenie gospodarstw rodzinnych, których wspieranie jest przecież jedną z dyrektyw kształtowania ustroju rolnego. Przykładem takiej regulacji jest obowiązek przewidziany w art. 2b ust. 1 u.k.u.r., który stanowi, że nabywca nieruchomości rolnej jest obowiązany prowadzić gospodarstwo rolne, w skład którego weszła nabyta nieruchomość rolna, przez okres co najmniej 10 lat (po nowelizacji z 2019 r. przez 5 lat) od dnia nabycia przez niego tej nieruchomo- ści, a w przypadku osoby fizycznej – prowadzić to gospodarstwo osobiście. obo- wiązek ten dotyczy również rolników indywidualnych, którzy swobodnie mogą nabywać nieruchomości rolne, ale nie mogą już ich dowolnie zbywać, nawet ze względów uzasadnionych zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Ustawa po nowelizacji z 2016 r. przewidywała jedynie odstępstwa w przypadku zaistnienia przyczyn losowych niezależnych od nabywcy⁸. W jednym z orzeczeń wydanych w takiej sytuacji sąd uznał za dopuszczalne zbycie części nieruchomości rolnej, mimo braku wystąpienia po stronie wnioskodawcy przyczyn losowych⁹.

stan faktyczny powołanej sprawy był następujący: rolnik indywidualny czy- nił starania, aby nabyć same grunty rolne wchodzące w skład nieruchomości o powierzchni około 1 ha, które pozwoliłyby na powiększenie jego gospodar- stwa. Właściciele tej nieruchomości postawili warunek, że może od nich nabyć jedynie całą nieruchomość, wraz z siedliskiem. zawarł więc z nimi przedwstępną umowę sprzedaży, wpłacił zadatek, zaciągnął kredyt i dopiero na etapie zawarcia umowy przyrzeczonej dowiedział się, że doszło do zmiany stanu prawnego i nie będzie mógł zbyć zbędnego dla niego siedliska. Pomimo tej okoliczności, aby nie stracić zadatku, wnioskodawca zdecydował się na nabycie całej nieruchomo- ści. następnie doprowadził do wydzielenia z nieruchomości siedliska, na które składał się dom mieszkalny wraz z budynkiem gospodarczo-mieszkalnym, które w prowadzeniu gospodarstwa było dla niego nieprzydatne, ponieważ posiadał już własne zabudowania. Jego zbycie pozwoliłoby na spłatę kredytu i inwestycję w rozwój gospodarstwa. sąd uznał za dopuszczalne w tej sprawie zbycie części nieruchomości rolnej, mimo braku po stronie wnioskodawcy przyczyn loso- wych, umożliwiających w świetle literalnego rozumienia art. 2b ust. 3 u.k.u.r.

zbycie nabytej nieruchomości rolnej. Podstawę prawną wydanego rozstrzygnię- cia w ocenie sądu musiał stanowić przepis, wskazujący na kompetencję sądu do wydania zgody. zastosowany więc został art. 2b ust. 3 u.k.u.r., mimo braku wy- stępowania przesłanki w postaci konieczności dokonania sprzedaży z przyczyn

8 Po nowelizacji z 2019 r. zgody nad odstąpienie od realizacji obowiązków udziela dyrektor Generalny KoWr w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem nabywcy nieruchomoś- ci rolnej lub interesem publicznym.

9 Postanowienie sądu rejonowego w Wąbrzeźnie z dnia 22 sierpnia 2017 r., i ns 196/17.

lEX nr 2372576.

losowych niezależnych od nabywcy. takie rozstrzygnięcie sąd argumentował, m.in. przywołując pogląd, że orzecznictwo powinny współcześnie cechować:

elastyczność, kreatywność, wyobraźnia i wrażliwość, które są nieodzowne, aby odnaleźć słuszne, sprawiedliwe w danych okolicznościach rozwiązanie¹⁰. W oce- nie sądu, „celowa interpretacja przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolne- go, w szczególności obowiązków i zakazu zawartych w art. 2b ust. 1 i 2, wskazuje na konieczność zawężającego zakresu ich stosowania i jednocześnie rozszerzają- cego w odniesieniu do art. 2b ust. 3. taka interpretacja daje bowiem możliwość pomijania ograniczeń blokujących zbycie – tak jak na gruncie niniejszej sprawy – części nieruchomości o nikłej wartości rolniczej, wprawdzie formalnie zakwa- lifikowanej jako tereny o glebach wysokiej jakości, lecz realnie – z uwagi na nie- wielki areał oraz zabudowę domem mieszkalnym wraz z garażem – niezdatną do prowadzenia produkcji roślinnej czy zwierzęcej i faktycznie mającej charakter zbliżony do działki budowlanej w mieście. zbycie przedmiotowej nieruchomo- ści przez wnioskodawcę, który nie zajmuje się spekulacyjnym obrotem ziemią, nie stworzy jakiegokolwiek zagrożenia dla stanu posiadania obywateli polskich czy bezpieczeństwa żywnościowego, które to przesłanki stanowiły przecież ratio legis wprowadzanych ustawowo ograniczeń. Jednym z szeroko pojętych celów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego było także podnoszenie poziomu życia na wsi poprzez poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych i wzmac- nianie pozycji gospodarstw rodzinnych”¹¹. Przytoczone stanowisko sądu należy ocenić w pełni pozytywnie. odnosząc się do celów tej regulacji, sąd słusznie odszedł od dosłownego rozumienia i stosowania przepisów u.k.u.r.

Warto również przytoczyć stanowisko sądu w zakresie zgody na odstąpienie od realizacji obowiązków wynikających z nabycia nieruchomości rolnych, wyra- żone po analizie następującego stanu faktycznego¹²: Wnioskodawca wniósł o wy- rażenie zgody na dokonanie czynności prawnej polegającej na zawarciu umowy dzierżawy nieruchomości rolnych. W  uzasadnieniu wskazał, że stan zdrowia uniemożliwia mu osobiste prowadzenie gospodarstwa rolnego i wykonywanie przez niego działalności rolniczej na nabytych przez niego gruntach. sprawuje również opiekę nad 95-letnią schorowaną matką, która potrzebuje całodobowej opieki i wsparcia finansowego. Wnioskodawca spełniał wymogi przyznania mu prawa do emerytury rolniczej, jednakże warunkiem przyznania mu świadczenia emerytalnego jest wydzierżawienie nieruchomości na okres co najmniej 10 lat.

W ocenie sądu i instancji orzekającego w tej sprawie, przedstawione przez wnioskodawcę okoliczności nie uprawniały do wyrażenia zgody w trybie art. 2b

10 sąd powołał się na takie stanowisko wyrażone przez M. safjana. M. safjan: Słowo wstęp- ne. W: Kamienie milowe orzecznictwa podatkowego NSA 1981–2001. Warszawa 2001, s. 2.

11 Postanowienie sądu rejonowego w Wąbrzeźnie z dnia 22 sierpnia 2017 r., i ns 196/17.

lEX nr 2372576.

12 Postanowienie sądu okręgowego w Łomży z dnia 27 kwietnia 2017 r., i ca 64/17. lEX nr 2300555.

ust. 3 u.k.u.r., gdyż od nabycia gruntów rolnych nie zaszły żadne przyczyny lo- sowe niezależne od wnioskodawcy, które pozwoliłyby na uwzględnienie jego wniosku. sąd i instancji wskazał, że „za zdarzenia losowe nie mogą być bowiem uznane skutki działań lub zaniedbań samego wnioskodawcy, gdyż pozbawione są dla niego samego elementu »losowości«, czyli zależności od kolei losu”¹³.

Powyższą ocenę skorygował sąd II instancji¹⁴, który podkreślił, że „Moty- wy wprowadzenia ograniczeń i zakazów dla nabywców nieruchomości rolnej powinny, zdaniem sądu okręgowego, zatem skłaniać do tego, aby omawiana regulacja była interpretowana z  pominięciem tradycyjnych metod wykładni, a zatem z uwzględnieniem względów celowościowych, tzn. aby przepis ustawy był tłumaczony tak, aby był najbardziej zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy”¹⁵. Przepis art. 1 u.k.u.r. określa zasady kształtowania ustroju rolnego państwa przez: poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych; przeciw- działanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych; zapewnienie prowa- dzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpo- wiednich kwalifikacjach. zdaniem sądu, definicję przyczyny losowej niezależnej od nabywcy należy zatem interpretować, biorąc pod uwagę cel, jakim kierował się ustawodawca. restrykcyjna interpretacja może bowiem doprowadzić do tego, że oddalenie wniosku przez sąd niekiedy będzie pozostawało w sprzeczności z tymi celami. Niewątpliwie przyczyną losową jest przyczyna leżąca poza wolą nabywcy, której nie można przezwyciężyć. Przenosząc te rozważania na anali- zowany stan faktyczny, sąd ii instancji wskazał, że „wątpliwości natomiast budzi przypadek, kiedy nieruchomość nabywa osoba, która już w chwili nabycia nie daje rękojmi należytego prowadzenia działalności rolniczej. Przyjmowanie, iż co do zasady taki przypadek powinien skutkować odmową wyrażenia zgody na zbycie lub oddanie w posiadanie nieruchomości rolnej innym podmiotom nie będzie służyło celom ustawy stanowiącym jedyne uzasadnienie dla ogranicze- nia konstytucyjnego prawa własności. Dlatego analiza omawianej sytuacji winna nastąpić z uwzględnieniem wszelkich okoliczności sprawy, w tym konkretnym przypadku z uwzględnieniem okoliczności nabycia przez wnioskodawcę nieru- chomości rolnej. Mając powyższe na uwadze, sąd okręgowy za przyczynę lo- sową niezależną od nabywcy uznał stan zdrowia nabywcy, który wyklucza mu prowadzenie gospodarstwa rolnego zgodnie z zasadami prawidłowej gospodar- ki w sytuacji, kiedy do nabycia przez niego nieruchomości dochodzi poprzez powrotne odzyskanie jej na skutek rozwiązania umowy o dożywocie, pod wa- runkiem, że przyczyna rozwiązania umowy o dożywocie nie leży wyłącznie po stronie nabywcy. taka sytuacja miała miejsce w sprawie”.

13 ibidem.

14 ibidem.

15 ibidem.

Przytoczony stan faktyczny i rozstrzygnięcie sądów obrazuje, jak trudnym zadaniem jest zastosowanie w wielu przypadkach niejasnych przepisów u.k.u.r.

restrykcyjność przepisów powoduje, że ich literalne zastosowanie niejednokrot- nie prowadzi do rezultatów sprzecznych z celami samej ustawy oraz nadmiernie ograniczających prawa i wolności adresatów tych norm.

Podobnie, celowościowo, sądy podchodziły do kwestii zastosowania u.k.u.r.

w  postępowaniu o zniesienie współwłasności. W orzecznictwie sądów pojawia- ła się interpretacja, zgodnie z którą przepis art. 4 ustawy ustanawiający prawo nabycia KoWr w  przypadku uzyskania własności nieruchomości rolnych na podstawie orzeczenia sądowego, np. w sprawie o zniesienie współwłasności, nale- ży traktować jako przepis szczególny w stosunku do art. 2a u.k.u.r. dotyczącego zasady nabycia nieruchomości rolnych wyłącznie przez rolnika indywidualnego i inne wyraźnie wskazane w ustawie podmioty. z tej też przyczyny regulacja art. 4 ma charakter autonomicznego ograniczenia obrotu gruntami rolnymi względem art.  2a u.k.u.r.¹⁶ nie ma zatem konieczności weryfikacji, czy strony postępowa- nia – dotychczasowi właściciele – mają status rolników indywidualnych, lub czy uzyskały pozwolenie KoWr na nabycie nieruchomości. Wymagane jest jedynie, zdaniem judykatury, zawiadomienie KoWr o możliwości skorzystania z prawa nabycia¹⁷. o wadliwości tej interpretacji przesądziła nowelizacja z 2019 r., w której do wyjątków od zastosowania zasady nabycia nieruchomości rolnych wyłącznie przez rolnika indywidualnego dodano przypadek, w którym do nabycia docho- dzi w wyniku zniesienia współwłasności, podziału majątku wspólnego po ustaniu małżeństwa oraz działu spadku (art. 2a ust. 3 pkt 10 u.k.u.r.). zatem zastosowa- niem art. 2a ust. 1 do czasu nowelizacji i wprowadzeniem powołanego wyłączenia było objęte zniesienie współwłasności.

Pojawiały się również poglądy, z których można wnosić, że wykładnia de- finicji nabycia nieruchomości rolnych nie obejmuje zniesienia współwłasności w drodze fizycznego podziału, gdyż nie dochodzi do zmiany dotychczasowych współwłaścicieli, a więc nie dochodzi do „nabycia” gruntu przez inny podmiot¹⁸. nie ma zatem zastosowania art. 2a, nakazujący weryfikację uprawnienia do uzy- skania własności gruntu. Interpretację taką można jednak uznać za wątpliwą w świetle rygorystycznych przepisów u.k.u.r. oraz doniosłej sankcji ich narusze- nia – nieważności nabycia nieruchomości (art. 9 u.k.u.r.). Po nowelizacji z 2019 r.

wątpliwości w tym zakresie zostały jednak usunięte.

ograniczenia obrotu nieruchomościami rolnymi wynikające ze znowelizo- wanej u.k.u.r. w zakresie obowiązywania m.in. zasady nabycia nieruchomości rolnych wyłącznie przez rolnika indywidualnego miały zastosowanie również

16 Postanowienie sądu rejonowego dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi z dnia 10 października 2017 r., i ns 2448/16. lEX nr 2403420.

17 ibidem.

18 Postanowienie sądu rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi z dnia 7 marca 2018 r., ii ns 2023/14. lEX nr 2455473.

do gruntów nabytych w ramach postępowania egzekucyjnego¹⁹. W treści prze- pisu art. 4 ust. 1 u.k.u.r. jako przykład zdarzenia prawnego prowadzącego do nabycia nieruchomości rolnych wyraźnie uwzględniono orzeczenia sądu lub organu egzekucyjnego wydane na podstawie przepisów o postępowaniu eg- zekucyjnym²⁰. Wobec wprowadzenia w znowelizowanej u.k.u.r. ograniczenia w  możliwości nabywania nieruchomości rolnych do podmiotu legitymują- cego się statusem rolnika indywidualnego czy też podmiotów i przypadków wskazanych w art. 2a ust. 3 u.k.u.r.²¹ w ramach postępowania egzekucyjnego z nieruchomości rolnej konieczna była weryfikacja uprawnień potencjalnego nabywcy.

odmienny pogląd na temat konieczności weryfikacji uprawnienia do nabycia nieruchomości rolnych zaprezentował sąd rejonowy w nowym dworze Ma- zowieckim w postanowieniu z dnia 15 czerwca 2016 r.²², przyjmując, że „Kwe- stią problematyczną jest to, że nie ma przepisów, które regulowałyby, czy ma to zrobić komornik na etapie licytacji, czy też sąd, kiedy przysądza osobie, która wygrała licytację, prawo własności nieruchomości. W ocenie sądu orzekającego w niniejszej sprawie, skoro ustawa rolna [tj. u.k.u.r. – M.K.H.] nie rozstrzyga tego, kto i na jakim etapie procedury egzekucyjnej ma weryfikować potencjalne- go nabywcę gruntu, to jej się w tym zakresie nie stosuje. nabywcą działki rolnej z licytacji czy na skutek wniosku o przejęcie może być więc każdy, a nie tylko rolnik lub osoba, która otrzymała na to zgodę od agencji nieruchomości rol- nych. zbycie nieruchomości następuje na podstawie orzeczenia sądu, zatem je- dyne ograniczenie, które obowiązuje, dotyczy prawa pierwokupu gruntu rolnego przez agencję nieruchomości rolnych na rzecz skarbu Państwa – wynikające z art. 4 cyt. wyżej ustawy”²³.

19 o zakresie zastosowania znowelizowanej u.k.u.r. zob. z. Truszkiewicz: Zakres stosowa- nia…, s. 95–124; Idem: Nieruchomość rolna…, s. 139–168; K. czerwińska-Koral: Pojęcie nieru- chomości…, s. 52–73; K. Maj: Zmiany…, s. 49–105; E. Gniewek: Nieruchomość…, s. 15.

20 H. Ciepła: Aspekty prawne…, s. 49 i nast.; J. bieluk: Ustawa…, s. 192 i nast.

21 ograniczenia w możliwości nabycia nieruchomości rolnych nie obejmują nabycia:

– przez osobę bliską zbywcy;

– przez jednostkę samorządu terytorialnego;

– przez skarb Państwa lub działający na jego rzecz KoWr;

– przez osoby prawne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Ka- tolickiego w rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych Kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania;

– przez parki narodowe, w przypadku zakupu nieruchomości rolnych na cele związane z ochro- ną przyrody;

– w wyniku dziedziczenia oraz zapisu windykacyjnego;

– na podstawie art. 151 lub art. 231 k.c.;

– w toku postępowania restrukturyzacyjnego w ramach postępowania sanacyjnego.

22 i co 965/06. lEX nr 2246449.

23 ibidem.

należy jednak wskazać, że interpretację sądu przedstawioną w przywołanym wyroku w zakresie braku konieczności weryfikacji uprawnień licytantów do na- bycia gruntu w toku postępowania egzekucyjnego można uznać za ryzykowną.

Przepis art. 9 u.k.u.r. rygorystycznie określa konsekwencje naruszenia regulacji tej ustawy – nieważność. zatem mimo iż przedstawiona interpretacja znacznie upraszczałaby egzekucję z nieruchomości rolnych, w praktyce jej zastosowanie może rodzić niekorzystne skutki niepewności co do własności zlicytowanego gruntu. Wątpliwości w tym zakresie usunęła nowelizacja z 2019 r., która wprowa- dziła wyłączenie zastosowania art. 2a, gdy do nabycia nieruchomości dochodzi w toku postępowania egzekucyjnego (art. 2a ust. 3 pkt 9 u.k.u.r.). Wprowadzenie wyraźnego wyłączenia oznacza, że dotychczas w egzekucji zasada nabycia nie- ruchomości rolnych miała zastosowanie w egzekucji. zmianę przepisów w tym zakresie należy ocenić pozytywnie, gdyż usuwa trudności interpretacyjne poja- wiające się na gruncie przepisów po nowelizacji z 2016 r.

W myśl art. 2b ust. 1 i 2 u.k.u.r. nabywca nieruchomości rolnej jest obo- wiązany prowadzić gospodarstwo rolne, w skład którego weszła nabyta nieru- chomość rolna, przez okres co najmniej 10 lat (po nowelizacji z 2019 r. 5 lat) od dnia nabycia przez niego tej nieruchomości, a w przypadku osoby fizycznej – prowadzić to gospodarstwo osobiście. W okresie tym nabyta nieruchomość nie może być zbyta ani oddana w posiadanie innym podmiotom. Wyłączenie zastosowania tych przepisów przewiduje art. 2b ust. 4 u.k.u.r., który stanowi, że przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się do podmiotów, o których mowa w art. 2a ust. 3 pkt 1 u.k.u.r., czyli m.in. osoby bliskiej, oraz do nabywców nieruchomości rolnej w przypadkach, o których mowa w art. 2a ust. 3 pkt. 2 i 3 u.k.u.r.²⁴ Proble- matyczna w praktyce okazała się relacja przepisów art. 2b ust. 1 i ust. 4 u.k.u.r., ustanawiających obowiązki związane z nabyciem nieruchomości rolnych oraz przypadki wyłączenia ich stosowania. Wątpliwości wzbudzało to, czy zakaz zby- cia gruntu ma również zastosowanie w przypadku, gdy nowym właścicielem ma być osoba bliska zbywcy.

rozpatrując powyższy problem, sąd rejonowy w ciechanowie, w posta- nowieniu z dnia 10 maja 2017 r.²⁵, przyjął, że niedopuszczalne jest złożenie wniosku o wyrażenie zgody na zbycie nieruchomości rolnej, wbrew nakazom przewidzianym w art. 2b ust. 2, w trybie art. 2b ust. 3 u.k.u.r., gdy zamierzo- nym nabywcą ma być osoba bliska. to oznacza, że zdaniem sądu wyrażonym w tym orzeczeniu niedopuszczalność zbycia gruntu rolnego zgodnie z art. 2b ust. 2 u.k.u.r. nie obejmuje sytuacji, gdy właścicielem gruntu ma stać się osoba bliska zbywcy.

24 Po nowelizacji z 2019 r. przepis ma inną redakcję – „przepisów o obowiązkach związanych z nabyciem nieruchomości rolnej nie stosuje się m.in. do nieruchomości rolnej zbywanej lub oddawanej w posiadanie osobie bliskiej”.

25 i ns 537/16. lEX nr 2317994.

zagadnienie to podobnie rozstrzygnął również sąd najwyższy w uchwale z dnia 22 czerwca 2017 r.²⁶, przyjmując, że „zbycie nieruchomości rolnej przez nabywcę przed upływem okresu przewidzianego w art. 2b ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (jedn. tekst: dz.U. z 2016 r., poz. 2052) osobie bliskiej w  rozumieniu art. 2 pkt 6 wymienionej ustawy nie wymaga zgody sądu wydanej na podstawie art. 2b ust. 3 tej ustawy”. należy zde- cydowanie pozytywnie ocenić przytoczone rozstrzygnięcia. W tym przypadku odwołanie się do brzmienia przepisu było wystarczające, należy jednak wskazać, że wydanie rozstrzygnięcia przez sąd najwyższy pozytywnie wpłynie na ujed- nolicenie praktyki stosowania omawianej regulacji.

4. Analiza orzecznictwa sądów administracyjnych

sądy administracyjne są uprawnione do kontroli decyzji ministra właś- ciwego do spraw rozwoju wsi, działającego jako organ wyższego stopnia w sto- sunku do decyzji wydawanych przez dyrektora Generalnego Krajowego ośrod- ka Wsparcia rolnictwa w przedmiocie wydania pozwolenia na nabycie nie- ruchomości rolnej (art. 2a ust. 4 i 5 u.k.u.r.)²⁷. Na zasygnalizowanie zasługu- je prezentowany w orzecznictwie sądów administracyjnych pogląd w zakresie środków dowodowych w postępowaniu o wyrażenie zgody na nabycie gruntów rolnych.

zdaniem Wojewódzkiego sądu administracyjnego w szczecinie, wyrażo- nym w wyroku z dnia 11 maja 2017 r.²⁸, z uwagi na milczenie u.k.u.r. dowol- nymi środkami dowodowymi można wykazać fakt niemożności nabycia nieru- chomości rolnych przez rolników indywidualnych i inne podmioty wskazane w art.  2a  u.k.u.r. oraz fakt dawania rękojmi należytego prowadzenia działal- ności rolniczej. W sprawie analizowanej przez Wsa w szczecinie wystarcza- jące okazało się ogłoszenie o ofercie sprzedaży nieruchomości opublikowane w internecie oraz wykazanie prowadzenia gospodarstw rolnych w innych gmi- nach i posiadanie kwalifikacji rolniczych przez prezesa zarządu spółki będącej wnioskodawcą. W ocenie sądu, „nie znajduje uzasadnienia żądanie przedłoże- nia innych, poza ogłoszeniem zamieszczonym w  internecie, dowodów na po- twierdzenie, iż nie było możliwe znalezienie nabywcy z kręgu osób wymienio-

26 iii czP 24/17. osnc 2018, nr 3, poz. 30.

27 szerzej na temat zgody dyrektora Generalnego KoWr [dawniej: Prezesa anr] por.

E. Kremer: Zgoda Prezesa Agencji Nieruchomości Rolnych jako przesłanka nabycia nieruchomości rolnych. „studia iuridica lublinensia” 2017, vol. 26, s. 35–54.

28 ii sab/sz 11/17. lEX nr 2302079.

nych we wskazanym przepisie. z przytoczonej regulacji nie wynika bowiem, jak mają wyglądać poszukiwania nabywcy, w szczególności ustawodawca nie wskazał miejsc, w  których ogłoszenia o zamiarze zbycia nieruchomości mają być zamieszczane, ani okresu, przez jaki zbywca musi oczekiwać na zgłosze- nie oferty nabycia nieruchomości”²⁹. Pogląd ten zasługuje na aprobatę. skoro ustawa wyraźnie nie wskazywała środków dowodowych potwierdzających fakt dawania rękojmi należytego prowadzenia działalności rolniczej przez podmiot, który zamierza nabyć grunty rolne, oraz fakt niemożności nabycia nierucho- mości przez podmioty wskazane w art. 2a ust. 1 i 3 u.k.u.r., dopuszczalne jest powołanie przez wnioskodawcę dowolnych środków dowodowych. Następnie organ ocenia, czy dostarczony materiał dowodowy jest wystarczający do wy- kazania przesłanek koniecznych do wyrażenia pozwolenia na zbycie lub naby- cie nieruchomości rolnych. nowelizacja z 2019 r. wprowadziła nowe regulacje w zakresie środków dowodowych, określając wyraźnie, w jaki sposób należy wykazać przesłankę niemożności nabycia nieruchomości rolnej przez rolnika indywidualnego. KoWr ma za zadanie stworzyć system teleinformatyczny, pośredniczący w publikowaniu ogłoszeń sprzedaży gruntów rolnych i odpo- wiedzi na nie. do czasu uruchomienia tego systemu, tj. zgodnie z przepisami przejściowymi do 12 czerwca 2020 r., powołane uwagi dotyczące postępowania dowodowego nadal zachowują aktualność.

W kolejnym wartym uwagi wyroku z dnia 17 sierpnia 2017 r.³⁰ Wojewódzki sąd administracyjny w Warszawie przyjął, że dopuszczalne jest procedowanie w zakresie wniosku o wyrażenie zgody na nabycie nieruchomości rolnych przez podmiot, który powstanie dopiero w przyszłości – w analizowanej sprawie miała być to spółka prawa handlowego powstała wskutek przekształcenia. Powodem odmowy wszczęcia postępowania w przedmiocie wyrażenia zgody na nabycie nieruchomości rolnych podawanym przez organy administracyjne I i II instancji było nieistnienie w obrocie prawnym podmiotu, na rzecz którego miałoby dojść do przeniesienia własności nieruchomości. Uzasadniając swoje stanowisko, Wsa w Warszawie przyjął, że „z przepisów prawa materialnego nie wynika, aby po- stępowanie mogło być wszczęte jedynie w sytuacji, gdy na dzień składania wnio- sku istnieje w obrocie prawnym podmiot, na rzecz którego ma być przeniesiona własność. Wprawdzie z art. 2a ust. 4 pkt 1 lit. b ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego należy wnosić, że we wniosku powinna być wskazana nazwa podmiotu, na rzecz którego miałaby być przeniesiona własność. Przedmiotem oceny organu ma być bowiem to, czy będzie on spełniał warunki określone w danym przepi- sie. Jednak w danym przypadku konkretna nazwa jednostki (po przekształceniu spółki) została przywołana. natomiast z danego przepisu nie wynika wprost, że sam brak istnienia w obrocie prawnym podmiotu, na który ma być w przyszłości

29 ibidem.

30 iV sa/Wa 1022/17. lEX nr 2454754.

przeniesiona własność, jest przeszkodą wszczęcia postępowanie w przedmiocie zgody na przeniesienie własności ruchomości rolnej. okoliczność ta może mieć wyłącznie znaczenie w kontekście późniejszej oceny (po wszczęciu postępowa- nia), czy jest spełniony warunek materialny zgody zakreślony w przywołanym art. 2a ust. 4 pkt 1 lit. b”³¹.

W obu powołanych przypadkach sądy administracyjne, wbrew stanowiskom organów administracyjnych wydających decyzje administracyjne, następnie za- skarżone, wybierały rozwiązania zgodne z celem ustawy o kształtowaniu ustro- ju rolnego, z uwzględnieniem jednocześnie interesu uczestników postępowania.

nadmierny formalizm oraz brak odniesienia do celów u.k.u.r. może prowadzić do rozstrzygnięć niesłusznych, a jednocześnie nierealizujących dyrektyw kształ- towania ustroju rolnego.

5. rola orzecznictwa sądu najwyższego w interpretacji u.k.u.r.

Nieprzecenioną rolę w wykładni niejasnych przepisów znowelizowanej u.k.u.r.

odgrywa sąd najwyższy. Uchwałą z dnia 18 maja 2017 r.³² sąd najwyższy, roz- patrując pytanie prawne, przyjął, że do postępowań egzekucyjnych dotyczą- cych egzekucji z nieruchomości rolnych wszczętych przed 30 kwietnia 2016 r., tj. przed wejściem w życie znowelizowanych przepisów u.k.u.r., nie stosuje się przewidzianych w tej ustawie ograniczeń w nabywaniu nieruchomości rolnych³³. W uzasadnieniu sn odwołał się do wykładni celowościowej przepisów przejś- ciowych dotyczących nowelizacji u.k.u.r. to samo stanowisko, z analogicznym uzasadnieniem, sn przyjął również w uchwale z dnia 24 sierpnia 2017 r.³⁴ W po- woływanej wcześniej uchwale z dnia 22 czerwca 2017 r.³⁵ sn rozstrzygnął nieja- sności związane z możliwością odstąpienia od realizacji obowiązków wynikają- cych z nabycia nieruchomości rolnej, wydając rozstrzygnięcie, zgodnie z którym zbycie nieruchomości rolnej przez nabywcę przed upływem 10-letniego okresu przewidzianego w art. 2b ust. 1 u.k.u.r. osobie bliskiej w rozumieniu art. 2 pkt 6 tej ustawy nie wymaga zgody sądu.

szczegółowa analiza przytoczonych rozstrzygnięć sądu najwyższego wy- kracza poza ramy niniejszego opracowania. należy jednak wskazać, że niejasne

31 ibidem.

32 iii czP 13/17. lEX nr 2286500.

33 szerzej zob. M. Komarowska: Zastosowanie znowelizowanej ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego do postępowań egzekucyjnych wszczętych przed 30 kwietnia 2016 r. „Nowa Cur- renda. dodatek naukowy” 2017, nr 2, s. 53–62.

34 iii czP 35/17. lEX nr 2340338.

35 iii czP 24/17. lEX nr 2308315.

regulacje u.k.u.r. są rozbieżnie interpretowane przez organy administracji pu- blicznej i sądy, co jest sprzeczne z zasadą pewności prawa. Wykładnia przepro- wadzana przez sn wpływa za to na ujednolicenie praktyki orzeczniczej oraz jest pomocna w wydawaniu rozstrzygnięć przez organy³⁶.

6. Uwagi końcowe

nowelizacja z 2019 r. doprowadziła do wyeliminowania części pojawiających się w orzecznictwie problemów, związanych z niejasnością przepisów i trudno- ścią ich wykładni. nadal jednak to zadaniem judykatury będzie poszukiwanie norm prawnych, których zastosowanie będzie zbieżne z celami u.k.u.r. oraz jed- nocześnie nie będzie prowadziło do rażąco niesłusznych rezultatów.

bibliografia

bieluk J.: Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz. Warszawa 2016.

Ciepła H.: Aspekty prawne obrotu gruntami rolnymi od 30.04.2016 r. o kształtowaniu ustroju rolnego oraz w ustawie z dnia 14.04.2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. „rejent” 2016, nr 9.

czerwińska-Koral K.: Pojęcie nieruchomości rolnej jako wyznacznik zasad obrotu nieruchomo- ściami rolnymi. „rejent” 2016, nr 6.

Gniewek E.: Nieruchomość rolna jako przedmiot egzekucji. „rejent” 2017, nr 7.

Komarowska M.: Zastosowanie znowelizowanej ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego do po- stępowań egzekucyjnych wszczętych przed 30 kwietnia 2016 r. „Nowa Currenda. Dodatek Na- ukowy” 2017, nr 2.

Kremer E.: Zgoda Prezesa Agencji Nieruchomości Rolnych jako przesłanka nabycia nieruchomoś- ci rolnych. „studia iuridica lublinensia” 2017, vol. 26.

Maj K.: Zmiany w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego obowiązujące od dnia 30 kwietnia 2016 r. „Krakowski Przegląd notarialny” 2016, r. 1, nr 2.

Myga W.: Wpływ orzecznictwa Sądu Najwyższego na prawidłowość stosowania prawa. „Rejent”

2014, nr 7.

safjan M.: Słowo wstępne. W: Kamienie milowe orzecznictwa podatkowego NSA 1981–2001. War- szawa 2001.

36 o roli sądu najwyższego w zapewnianiu jednolitości orzecznictwa zob.: W. sanetra:

Jednolitość orzecznictwa jako wartość sądowego stosowania prawa i rola Sądu Najwyższego w jej zapewnieniu. „Przegląd sądowy” 2013, nr 7–8, s. 9–29; W. Myga: Wpływ orzecznictwa Sądu Najwyższego na prawidłowość stosowania prawa. „rejent” 2014, nr 7, s. 83–91.

sanetra W.: Jednolitość orzecznictwa jako wartość sądowego stosowania prawa i rola Sądu Naj- wyższego w jej zapewnieniu. „Przegląd sądowy” 2013, nr 7–8.

Truszkiewicz z.: Nieruchomość rolna i gospodarstwo rolne w rozumieniu U.K.U.R. „Krakowski Przegląd notarialny” 2016, nr 2.

Truszkiewicz z.: Zakres stosowania ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego po nowelizacji z 2016 r. „rejent” 2017, nr 7.

zasada prawidłowej gospodarki rolnej jako pozytywna przesłanka zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego

The principle of correct agricultural economy as a positive premise for the abolition of co-ownership of an agricultural holding

Abstrac t: The aim of the article is to present the content of the principle of proper agricultural management in the Polish legal order. This principle includes the abolition of joint co-ownership of an agricultural holding in court proceedings, therefore the content of the article discusses issues concerning the farm and agricultural land, as well as the co-ownership of property and asset.

The content of the principle of proper agricultural management has been shaped to a large extent by the case law of the common courts and the supreme court. The article presents and discusses the changing jurisprudence line from the 1960s to the present. The principle of proper agricultural economy includes social content understood as the protection of the farmer’s and his family’s life as well as economic, which requires the separation of competitive farms on the domestic and foreign market.

Key words: farmstead, co-ownership, dissolution of co-ownership, correct agricultural economy

1. Wstęp

W niniejszym opracowaniu podjęto próbę wyjaśnienia treści zasady pra- widłowej gospodarki rolnej, która to zasada zmieniała się wraz z ustrojem

* Mgr, doktorant w zespole Prawa rolnego i Gospodarki Przestrzennej na Wydziale Prawa i administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, asesor komorniczy.

politycznym i rozwojem społeczno-gospodarczym państwa polskiego. obrót nieruchomościami, a w szczególności gruntami rolnymi, zawsze pozostawał w szczególnym zainteresowaniu ustawodawcy, co znajduje odzwierciedlenie w art. 23 Konstytucji rzeczypospolitej Polskiej¹, zgodnie z którym „podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne”; zasada ta nie narusza za- sady ochrony własności i wolności gospodarczej. Istotnymi normami są w tym przypadku znowelizowany w 2016 r. art. 2 oraz dodany art. 2a ustawy o kształ- towaniu ustroju rolnego², a także korespondujący z nimi art. 92 ustawy o gospo- darce nieruchomościami³, które ograniczyły obrót nieruchomościami rolnymi.

zasada prawidłowej gospodarki rolnej jest, obok zasady słuszności i celowoś- ci, badana przez sąd w postępowaniu o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego. zasady te będą wiązały sąd niezależnie od wielkości użytków rolnych w gospodarstwie, mimo że ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego nie stosuje się do gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych poniżej 300 ha, a ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieru- chomościami – do wyodrębnienia działek mniejszych niż 0,3000 ha.

należy zauważyć, że zasada prawidłowej gospodarki rolnej stosowana będzie wyłącznie w sądowym zniesieniu współwłasności, co znajdzie swoje odzwiercie- dlenie w treści orzeczenia sądu. natomiast nie może być ona brana pod uwagę w sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Postępowanie egzekucyjne, mimo swej odrębności, odgrywa rolę służebną względem postępowania rozpoznawcze- go, zmierza bowiem do wykonania orzeczenia sądu. sądowy organ egzekucyjny jest związany treścią tytułu wykonawczego i nie jest uprawniony do badania za- sadności i wymagalności obowiązku nim objętego; jest to granica odróżniająca postępowania rozpoznawcze i egzekucyjne. Dlatego też wykonując orzeczenie sądu in meriti, organ egzekucyjny nie może ponownie wyrokować w sprawie i zakreślać ram prawidłowej gospodarki rolnej.

2. Gospodarstwo rolne a grunty rolne

Gospodarstwo rolne stanowi „jądro”, wokół którego grawitują różne prawa i obowiązki pozwalające na określenie sytuacji prawnej jego właściciela. z ta- kiego założenia wywodzi się koncepcja własności rolniczej, której twórcą jest

1 Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. dz.U. 1997, poz. 78, nr 483 z późn. zm.

2 Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego. t.j. dz.U. 2019, poz. 1362 [dalej: u.k.u.r.].

3 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. t.j. dz.U. 2018, poz. 121 [dalej: u.g.n.].

Profesor andrzej stelmachowski. różni się ona od tradycyjnego ujęcia własnoś- ci rzeczy, na właścicielu gospodarstwa rolnego bowiem, oprócz przysługujących mu egra omnes uprawnień, jak prawo do korzystania, używania i pobierania pożytków z rzeczy, ciążą swoiste obowiązki, wśród których można wymienić:

ograniczenia w zakresie hodowli i rozrodu zwierząt gospodarskich⁴, wzmożo- nej ochrony gruntów rolnych i minimalizacji ich przeznaczenia na rzecz ich nierolniczego wykorzystywania⁵ czy też reglamentacji w obrocie nieruchomoś- ciami rolnymi⁶. sprzężenie praw i obowiązków składających się na własność rolniczą pozwala zachować funkcje gospodarstwa rolnego: produkcyjną i eko- logiczną, oraz wolność majątkową producenta rolnego, rozumianą jako nieza- leżność w działalności gospodarczej⁷. Koncepcja własności rolniczej odnosi się do gospodarstwa rolnego jako zorganizowanej całości gospodarczej, a nie do rzeczy jako takiej. Ujęcie to doskonale koresponduje z kodeksowym unormo- waniem gospodarstwa rolnego. artykuł 55³ k.c. stanowi: „za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”⁸. W doktrynie przyjmuje się, że jest to ujęcie przedmiotowo-funkcjo- nalne gospodarstwa rolnego, gdyż stanowi ono pewien zespół zmiennych w cza- sie składników majątkowych, powiązanych z sobą celem i funkcją. Więzi łączące poszczególne składniki mienia pełnią różnorodne funkcje, m.in. ekonomiczne, celowe, a nawet społeczno-socjalne, w tym alimentacyjne⁹. Ważne jest, aby ana- logicznie do przedsiębiorstwa więzi łączące poszczególne składniki były na tyle mocne, by przemijające ich pozbawienie nie spowodowało dysfunkcji w prowa- dzeniu działalności wytwórczej w rolnictwie¹⁰. Kodeksowa definicja gospodar- stwa rolnego szczególną rolę przypisuje gruntom rolnym, które w momencie definiowania gospodarstwa nie muszą być wykorzystywane na cele rolnicze¹¹,

4 Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodar- skich. t.j. dz.U. 2017, poz. 2132.

5 Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. t.j. dz.U. 2017, poz. 1161.

6 Por. art. 2 i 2a u.k.u.r.

7 T. Kurowska: Współczesne aspekty własności rolniczej. „studia iuridica agraria” 2002, t. 3, s. 39–50.

8 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. t.j. dz.U. 2017, poz. 459 z późn. zm.

9 siedlisko jako jednostka osadnicza rodziny wielopokoleniowej, por. Uchwała sądu naj- wyższego – izba cywilna i administracyjna z dnia 13 czerwca 1984 r., iii czP 22/84. lEGalis nr 24250.

10 D. Łobos-Kotowska, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 1: Część ogólna (art. 1–125).

Red. M. Habdas, M. fras. Warszawa 2018. lEX 10674.

11 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 5 kwietnia 2017 r., ii csK 406/16. lEGalis nr 1629856.

a mogą zawierać potencjał przyszłego takiego ich wykorzystania¹². o rolniczym charakterze gruntu przesądzać będzie jego przeznaczenie, a nie rzeczywiste wy- korzystywanie, dlatego trwałe odłogowanie ziemi rolnej pozostanie bez znacze- nia dla ustalenia pojęcia gospodarstwa rolnego¹³. za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne, zatem można wyprowadzić wniosek, że pozostałe składniki gospodarstwa, takie jak inwentarz żywy lub martwy, nie są komponentem wa- runkującym istnienie gospodarstwa rolnego¹⁴, natomiast wraz z ziemią rolną muszą być wykorzystywane do produkcji rolnej¹⁵. Taki sam pogląd wyraził Wo- jewódzki sąd administracyjny w Gorzowie Wielkopolskim w wyroku z dnia 25 marca 2015 r., który stwierdził, że budynki lub ich części mają charakter części składowych gruntów rolnych¹⁶. co do zasady, dla ustawodawcy i judyka- tury prawnie irrelewantna jest powierzchnia gruntów rolnych. Wystarczy, aby wraz z inwentarzem stanowiły one lub mogły stanowić zorganizowaną całość gospodarczą i możliwe było prowadzenie nań działalności wytwórczej przezna- czonej na zbyt¹⁷, co akcentuje funkcjonalne, a nie powierzchniowe ujęcie gospo- darstwa rolnego. odniesienie do powierzchni znajduje się tylko w art. 1058 k.c.

regulującym spadkobranie ustawowe gospodarstw rolnych, ale tylko do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 r.¹⁸, zgodnie z którym do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni prze- kraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających ze zmianami wy- nikającymi z przepisów dalszych. Przepis ten zawarty został w księdze czwartej k.c. Spadki i nie powinien być interpretowany rozszerzająco.

norma obszarowa, mimo nieuwzględnienia jej w części ogólnej Kodeksu cywilnego, nabiera zasadniczego znaczenia przy podziale gospodarstw rolnych na gospodarstwa rodzinne i wielkoobszarowe. Jak wcześniej wskazano, art. 23 Konstytucji rzeczypospolitej Polskiej wyraźnie stanowi, że podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne¹⁹, a więc takie, którego działalność

12 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 16 września 2003 r., iV cKn 461/01. lEGalis nr 62348.

13 Wyrok sądu okręgowego w Łodzi z dnia 4 grudnia 2015 r., iii ca 1174/15, https://orze czenia.ms.gov.pl/details/wsp$00f3$0142w$0142asno$015b$0107$0020gospodarstwa$0020rolne go/152510000001503_iii_ca_001174_2015_Uz_2015-12-04_001 [dostęp: 3.05.2018 r.].

14 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 12 lutego 2016 r., ii csK 107/15. lEX nr 2010232.

15 Wyrok sądu apelacyjnego w Łodzi z dnia 19 maja 2011 r., i aca 225/11. lEX nr 1261006.

16 Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 25 marca 2015 r., ii sa/Go 79/15. lEX nr 1937428.

17 Wyrok sądu najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., ii cKn 1067/98. lEGalis nr 47872.

18 Wyrok trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99 (dz.U. nr 11 poz. 9).

„rejent” 2001, nr 3, s. 150 i nast.; art. 1059 k.c. utracił moc obowiązującą z dnia 14 lutego 2001 r.

w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych po tej dacie, por. postanowienie sądu najwyższego z dnia 28 marca 2017 r., ii csK 261/16, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orze czenia3/ii%20csk%20261-16-1.pdf [dostęp: 26.09.2018 r.].

19 Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 23.

wytwórcza związana jest z rodziną i nie wykorzystuje się pracy najemnej lub też korzysta z niej w sposób wyłącznie pomocniczy. Postanowienie to nie deter- minuje obszaru i kształtu gospodarstw rodzinnych²⁰. Przyjmowana jest teza, że gospodarstwa rodzinne łączą w sobie produkcję i konsumpcję²¹. W doktrynie prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym gospodarstwo rodzinne było prze- ciwstawne innym formom gospodarowania, np. gospodarstwom wielkoobszaro- wym i farmerskim, a kultywowało niewielką dochodowość z produkcji rolnej, co przyczyniło się do ekonomicznego zacofania polskiego rynku rolnego²². stano- wisko to należy poddać krytyce z tego względu, że ustawodawca, opierając ustrój rolny na gospodarstwach rodzinnych, musiał zakładać ich samowystarczalność oraz efektywne formy gospodarowania, które pozwolą prowadzić produkcję rol- ną w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu życia rodzinom rolniczym, ale też najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa²³. Władza publiczna ma obowiązek prowadzenia polityki, która zapewni wypełnienie tej konstytucyjnej normy przez formy wsparcia finansowego bądź społeczno-gospodarczego²⁴.

normę konstytucyjną rozwinięto w art. 5 ust. 1 u.k.u.r., gdzie za gospodar- stwo rodzinne uznano gospodarstwo rolne prowadzone przez rolnika indywi- dualnego, w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha i nie mniejsza niż 1 ha²⁵.

Gospodarstwo rodzinne jest „podtypem” gospodarstwa rolnego. Może być ono przedmiotem współwłasności łącznej lub współwłasności w częściach ułam- kowych, a przy ustalaniu powierzchni użytków rolnych stosować należy ust. 2, 2a i 3 art. 5 u.k.u.r.

Według GUs, w ujęciu ekonomicznym gospodarstwami wielkoobszaro- wymi nazywa się te gospodarstwa rolne w rozumieniu art. 55³ k.c., w których powierzchnia nieruchomości rolnej jest mniejsza niż 300 ha²⁶ bądź przekracza tę normę. Jednak w ujęciu prawnym przepisom ustawy o kształtowaniu ustro- ju rolnego podlegają jedynie gospodarstwa o powierzchni nieprzekraczającej

20 T. Kurowska: Ochrona gospodarstwa rodzinnego – uwagi „de lege lata” i „de lege ferenda”.

„studia iuridica agraria” 2010, t. 8, s. 14–29.

21 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom 1. Red. L. Garlicki, M. zubik.

Warszawa 2016. lEX nr 10579.

22 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. red. K. complak, M. Haczkowska.

Warszawa 2014. lEX nr 10046.

23 Por. przyp. 18.

24 A. Łabno: Zasada solidarności jako aksjologiczna podstawa ustroju rolnego w Polsce.

Aspekty konstytucyjne. W: Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne. Red. P. litwiniuk. Warszawa 2017, s. 379–394.

25 Por. art. 2a pkt 2 u.k.u.r.

26 na dzień 1 czerwca 2013 r. jako gospodarstwa wielkoobszarowe GUs uznawał te o pow. 

100 ha i więcej, http://swaid.stat.gov.pl/rolnictwo_dashboards/raporty_predefiniowane/raP_

dbd_rol_1.aspx [dostęp: 1.05.2018 r.].

300 ha łącznej powierzchni użytków rolnych²⁷. Gospodarstwa te ze względu na swoją obszarową rozległość korzystać będą w znacznej mierze z nowoczesnych środków agrotechnicznych i pracy najemnej²⁸, nastawione będą, z uwagi na wy- soką towarowość i specjalizację produkcji, na zbyt produktów rolnych poza go- spodarstwo.

obecnie propaguje się odejście od tzw. agrocentryzmu, zatem nie jest wyma- gane, by nieruchomości rolne stanowiły przedmiot własności osoby prowadzącej gospodarstwo rolne. Mogą być one w posiadaniu osób trzecich, np. dzierżawcy, posiadacza samoistnego, a nawet mogą służyć do prowadzenia działalności wy- twórczej w rolnictwie bez tytułu prawnego²⁹.

Przytoczone poglądy zdają się nie uwzględniać dynamicznego rozwoju nauk agrotechnicznych, które w większym zakresie wpływają na zwiększenie dochodo- wości gospodarstwa. Grunty rolne, w przypadku prowadzenia działu specjalnego produkcji rolnej, nie stanowią podstawowego składnika gospodarstwa rolnego³⁰. artykuł 2 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych³¹ wprowadził konstrukcję działów specjalnych produkcji rolnej, określając ich katalog zamknięty; są to „uprawy w szklarniach i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów i grzybni, uprawy roślin in vitro, fermowa hodowla i chów drobiu rzeźnego i nieśnego, hodowla i chów zwierząt futerko- wych i laboratoryjnych, hodowla dżdżownic, hodowla entomofagów, hodowla jedwabników, prowadzenie pasiek oraz hodowla i chów zwierząt poza gospodar- stwem rolnym”. ta kazuistyczna definicja działów specjalnych produkcji rolnej nie wskazuje rodzaju upraw i jaki etap produkcji obejmuje swym zakresem³² (np. w przypadku upraw w szklarniach). Kryterium wyróżniającym prowadzenie działalności rolniczej w specjalnych działach produkcji rolnej jest rozmiar dzia- łalności oraz sposób jej prowadzenia, a nie liczba przetrzymywanych roślin czy zwierząt. W tej działalności grunt rolny stanowi jedynie miejsce posadowienia inwentarza, nie spełnia zaś funkcji priorytetowego środka produkcji³³. Działal- ność w sferze działów specjalnych produkcji rolnej niejako odrywa się od czyn- nika ziemi, co nie oznacza, że aktywność gospodarcza w tym zakresie wymyka

27 Por. J. bieluk: Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz. Warszawa 2016, s. 222–225.

28 liczba osób pełnozatrudnionych w gospodarstwach indywidualnych liczących powyżej 100 ha wynosi średnio 3,78, zob. W. ziętara: Miary wielkości gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych. „roczniki nauk rolniczych” 2009, t. 96, z. 4, s. 272.

29 M. Gdesz, a. trembecka: Publiczne prawo nieruchomości dla geodetów. Katowice 2013, s. 94.

30 i tak np. uprawa grzybów i grzybni czy chów zwierząt laboratoryjnych.

31 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. t.j. dz.U.

2017, poz. 2343.

32 Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w opolu z dnia 20 maja 2016 r., i sa/

op 100/16. lEX nr 2086383.

33 J. bieluk: Działy specjalne produkcji rolnej. Problemy prawne. białystok 2013, s. 49.

się spod kodeksowej definicji gospodarstwa rolnego. Jak wspomniano wcześniej, do zdefiniowania gospodarstwa wystarczy, by jednostka wytwórcza w rolnictwie stanowiła zorganizowaną całość i zdatna była do wytwarzania dóbr na zbyt, a nie zamykała się w ramach działalności rekreacyjnej czy hobbystycznej³⁴.

Mając to na uwadze, na potrzeby dalszej części opracowania należy rozróż- niać: gospodarstwa rolne w postaci gospodarstwa rodzinnego, które stanowią podstawę bytu społeczno-ekonomicznego rolnika i jego rodziny, gospodarstwa wielkoobszarowe, które przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii i środ- ków produkcji nastawione są na zbyt wytworzonych produktów rolnych na ry- nek zewnętrzny³⁵, oraz kwalifikowane gospodarstwa rolne w postaci działów specjalnych produkcji rolnej, odżegnujące się od przyjętej w polskiej nauce za- sady „ziemiocentryzmu”.

3. Współwłasność gospodarstwa rolnego

Jak już wskazywano, gospodarstwo rolne stanowi pewną zorganizowaną ca- łość gospodarczą, zatem posiada przymiot masy majątkowej, a nie jest rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c. W praktyce może stanowić przedmiot współwłasności (np. ustawowej majątkowej wspólności małżeńskiej, masy spadkowej), dlatego też należy odnieść się do konstrukcji prawnej współwłasności gospodarstwa rol- nego.

zgodnie z legalną definicją współwłasności zawartą w art. 195 k.c., współ- własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Poję- cie zawarte w tym artykule nie obejmuje swoim zakresem wspólności innych niż własność praw majątkowych ani całych mas majątkowych³⁶. sytuację, w której na oznaczonej rzeczy skupia się wiązka właścicielskich uprawnień więcej niż jednego podmiotu, nazywamy jednością przedmiotu. Konfiguracja ta nie może wystąpić, jeżeli mowa będzie o zbiorze rzeczy, w którym jednostkowe przedmio- ty stanowić będą własność pojedynczych osób³⁷. Wielość podmiotów występuje wówczas, gdy prawo własności tej samej rzeczy przysługiwać będzie więcej niż jednej osobie; bez znaczenia będzie status prawny tych osób³⁸. osoby te muszą

34 ibidem, s. 55–57.

35 Rozumianego jako dostarczanie produktów konsumentowi spoza gospodarstwa.

36 Kodeks cywilny. Komentarz. red. K. Górska, E. Gniewek, P. Machnikowski. Wyd. 8.

Warszawa 2017. lEGalis.

37 Kodeks cywilny. Tom 1: Komentarz do art. 1–449 [11]. Red. M. szadkowski, M. Gutow- ski. Warszawa 2016. lEGalis.

38 Polskie prawo cywilne dopuszcza współwłasność osób fizycznych, osób prawnych, jedno- stek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, jak również współwłasność w kom-