Gospodarstwo rolne a grunty rolne

Gospodarstwo rolne stanowi „jądro”, wokół którego grawitują różne prawa i obowiązki pozwalające na określenie sytuacji prawnej jego właściciela. z ta-kiego założenia wywodzi się koncepcja własności rolniczej, której twórcą jest

1 Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. dz.U. 1997, poz. 78, nr 483 z późn. zm.

2 Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego. t.j. dz.U. 2019, poz. 1362 [dalej: u.k.u.r.].

3 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. t.j. dz.U. 2018, poz. 121 [dalej: u.g.n.].

Profesor andrzej stelmachowski. różni się ona od tradycyjnego ujęcia własnoś- ci rzeczy, na właścicielu gospodarstwa rolnego bowiem, oprócz przysługujących mu egra omnes uprawnień, jak prawo do korzystania, używania i pobierania pożytków z rzeczy, ciążą swoiste obowiązki, wśród których można wymienić:

ograniczenia w zakresie hodowli i rozrodu zwierząt gospodarskich⁴, wzmożo-nej ochrony gruntów rolnych i minimalizacji ich przeznaczenia na rzecz ich nierolniczego wykorzystywania⁵ czy też reglamentacji w obrocie nieruchomoś- ciami rolnymi⁶. sprzężenie praw i obowiązków składających się na własność rolniczą pozwala zachować funkcje gospodarstwa rolnego: produkcyjną i eko-logiczną, oraz wolność majątkową producenta rolnego, rozumianą jako nieza-leżność w działalności gospodarczej⁷. Koncepcja własności rolniczej odnosi się do gospodarstwa rolnego jako zorganizowanej całości gospodarczej, a nie do rzeczy jako takiej. Ujęcie to doskonale koresponduje z kodeksowym unormo-waniem gospodarstwa rolnego. artykuł 55³ k.c. stanowi: „za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”⁸. W doktrynie przyjmuje się, że jest to ujęcie przedmiotowo-funkcjo-nalne gospodarstwa rolnego, gdyż stanowi ono pewien zespół zmiennych w cza-sie składników majątkowych, powiązanych z sobą celem i funkcją. Więzi łączące poszczególne składniki mienia pełnią różnorodne funkcje, m.in. ekonomiczne, celowe, a nawet społeczno-socjalne, w tym alimentacyjne⁹. Ważne jest, aby ana-logicznie do przedsiębiorstwa więzi łączące poszczególne składniki były na tyle mocne, by przemijające ich pozbawienie nie spowodowało dysfunkcji w prowa-dzeniu działalności wytwórczej w rolnictwie¹⁰. Kodeksowa definicja gospodar-stwa rolnego szczególną rolę przypisuje gruntom rolnym, które w momencie definiowania gospodarstwa nie muszą być wykorzystywane na cele rolnicze¹¹,

4 Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodar-skich. t.j. dz.U. 2017, poz. 2132.

5 Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. t.j. dz.U. 2017, poz. 1161.

6 Por. art. 2 i 2a u.k.u.r.

7 T. Kurowska: Współczesne aspekty własności rolniczej. „studia iuridica agraria” 2002, t. 3, s. 39–50.

8 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. t.j. dz.U. 2017, poz. 459 z późn. zm.

9 siedlisko jako jednostka osadnicza rodziny wielopokoleniowej, por. Uchwała sądu naj-wyższego – izba cywilna i administracyjna z dnia 13 czerwca 1984 r., iii czP 22/84. lEGalis nr 24250.

10 D. Łobos-Kotowska, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 1: Część ogólna (art. 1–125).

Red. M. Habdas, M. fras. Warszawa 2018. lEX 10674.

11 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 5 kwietnia 2017 r., ii csK 406/16. lEGalis nr 1629856.

a mogą zawierać potencjał przyszłego takiego ich wykorzystania¹². o rolniczym charakterze gruntu przesądzać będzie jego przeznaczenie, a nie rzeczywiste wy-korzystywanie, dlatego trwałe odłogowanie ziemi rolnej pozostanie bez znacze-nia dla ustaleznacze-nia pojęcia gospodarstwa rolnego¹³. za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne, zatem można wyprowadzić wniosek, że pozostałe składniki gospodarstwa, takie jak inwentarz żywy lub martwy, nie są komponentem wa-runkującym istnienie gospodarstwa rolnego¹⁴, natomiast wraz z ziemią rolną muszą być wykorzystywane do produkcji rolnej¹⁵. Taki sam pogląd wyraził Wo-jewódzki sąd administracyjny w Gorzowie Wielkopolskim w wyroku z dnia 25 marca 2015 r., który stwierdził, że budynki lub ich części mają charakter części składowych gruntów rolnych¹⁶. co do zasady, dla ustawodawcy i judyka-tury prawnie irrelewantna jest powierzchnia gruntów rolnych. Wystarczy, aby wraz z inwentarzem stanowiły one lub mogły stanowić zorganizowaną całość gospodarczą i możliwe było prowadzenie nań działalności wytwórczej przezna-czonej na zbyt¹⁷, co akcentuje funkcjonalne, a nie powierzchniowe ujęcie gospo-darstwa rolnego. odniesienie do powierzchni znajduje się tylko w art. 1058 k.c.

regulującym spadkobranie ustawowe gospodarstw rolnych, ale tylko do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 r.¹⁸, zgodnie z którym do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni prze-kraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających ze zmianami wy-nikającymi z przepisów dalszych. Przepis ten zawarty został w księdze czwartej k.c. Spadki i nie powinien być interpretowany rozszerzająco.

norma obszarowa, mimo nieuwzględnienia jej w części ogólnej Kodeksu cywilnego, nabiera zasadniczego znaczenia przy podziale gospodarstw rolnych na gospodarstwa rodzinne i wielkoobszarowe. Jak wcześniej wskazano, art. 23 Konstytucji rzeczypospolitej Polskiej wyraźnie stanowi, że podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne¹⁹, a więc takie, którego działalność

12 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 16 września 2003 r., iV cKn 461/01. lEGalis nr 62348.

13 Wyrok sądu okręgowego w Łodzi z dnia 4 grudnia 2015 r., iii ca 1174/15, https://orze czenia.ms.gov.pl/details/wsp$00f3$0142w$0142asno$015b$0107$0020gospodarstwa$0020rolne go/152510000001503_iii_ca_001174_2015_Uz_2015-12-04_001 [dostęp: 3.05.2018 r.].

14 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 12 lutego 2016 r., ii csK 107/15. lEX nr 2010232.

15 Wyrok sądu apelacyjnego w Łodzi z dnia 19 maja 2011 r., i aca 225/11. lEX nr 1261006.

16 Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 25 marca 2015 r., ii sa/Go 79/15. lEX nr 1937428.

17 Wyrok sądu najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., ii cKn 1067/98. lEGalis nr 47872.

18 Wyrok trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99 (dz.U. nr 11 poz. 9).

„rejent” 2001, nr 3, s. 150 i nast.; art. 1059 k.c. utracił moc obowiązującą z dnia 14 lutego 2001 r.

w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych po tej dacie, por. postanowienie sądu najwyższego z dnia 28 marca 2017 r., ii csK 261/16, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orze czenia3/ii%20csk%20261-16-1.pdf [dostęp: 26.09.2018 r.].

19 Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 23.

wytwórcza związana jest z rodziną i nie wykorzystuje się pracy najemnej lub też korzysta z niej w sposób wyłącznie pomocniczy. Postanowienie to nie deter-minuje obszaru i kształtu gospodarstw rodzinnych²⁰. Przyjmowana jest teza, że gospodarstwa rodzinne łączą w sobie produkcję i konsumpcję²¹. W doktrynie prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym gospodarstwo rodzinne było prze-ciwstawne innym formom gospodarowania, np. gospodarstwom wielkoobszaro-wym i farmerskim, a kultywowało niewielką dochodowość z produkcji rolnej, co przyczyniło się do ekonomicznego zacofania polskiego rynku rolnego²². stano-wisko to należy poddać krytyce z tego względu, że ustawodawca, opierając ustrój rolny na gospodarstwach rodzinnych, musiał zakładać ich samowystarczalność oraz efektywne formy gospodarowania, które pozwolą prowadzić produkcję rol-ną w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu życia rodzinom rolniczym, ale też najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa²³. Władza publiczna ma obowiązek prowadzenia polityki, która zapewni wypełnienie tej konstytucyjnej normy przez formy wsparcia finansowego bądź społeczno-gospodarczego²⁴.

normę konstytucyjną rozwinięto w art. 5 ust. 1 u.k.u.r., gdzie za gospodar-stwo rodzinne uznano gospodargospodar-stwo rolne prowadzone przez rolnika indywi-dualnego, w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha i nie mniejsza niż 1 ha²⁵.

Gospodarstwo rodzinne jest „podtypem” gospodarstwa rolnego. Może być ono przedmiotem współwłasności łącznej lub współwłasności w częściach ułam-kowych, a przy ustalaniu powierzchni użytków rolnych stosować należy ust. 2, 2a i 3 art. 5 u.k.u.r.

Według GUs, w ujęciu ekonomicznym gospodarstwami wielkoobszaro-wymi nazywa się te gospodarstwa rolne w rozumieniu art. 55³ k.c., w których powierzchnia nieruchomości rolnej jest mniejsza niż 300 ha²⁶ bądź przekracza tę normę. Jednak w ujęciu prawnym przepisom ustawy o kształtowaniu ustro-ju rolnego podlegają jedynie gospodarstwa o powierzchni nieprzekraczającej

20 T. Kurowska: Ochrona gospodarstwa rodzinnego – uwagi „de lege lata” i „de lege ferenda”.

„studia iuridica agraria” 2010, t. 8, s. 14–29.

21 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom 1. Red. L. Garlicki, M. zubik.

Warszawa 2016. lEX nr 10579.

22 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. red. K. complak, M. Haczkowska.

Warszawa 2014. lEX nr 10046.

23 Por. przyp. 18.

24 A. Łabno: Zasada solidarności jako aksjologiczna podstawa ustroju rolnego w Polsce.

Aspekty konstytucyjne. W: Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne. Red. P. litwiniuk. Warszawa 2017, s. 379–394.

25 Por. art. 2a pkt 2 u.k.u.r.

26 na dzień 1 czerwca 2013 r. jako gospodarstwa wielkoobszarowe GUs uznawał te o pow. 

100 ha i więcej, http://swaid.stat.gov.pl/rolnictwo_dashboards/raporty_predefiniowane/raP_

dbd_rol_1.aspx [dostęp: 1.05.2018 r.].

300 ha łącznej powierzchni użytków rolnych²⁷. Gospodarstwa te ze względu na swoją obszarową rozległość korzystać będą w znacznej mierze z nowoczesnych środków agrotechnicznych i pracy najemnej²⁸, nastawione będą, z uwagi na wy-soką towarowość i specjalizację produkcji, na zbyt produktów rolnych poza go-spodarstwo.

obecnie propaguje się odejście od tzw. agrocentryzmu, zatem nie jest wyma-gane, by nieruchomości rolne stanowiły przedmiot własności osoby prowadzącej gospodarstwo rolne. Mogą być one w posiadaniu osób trzecich, np. dzierżawcy, posiadacza samoistnego, a nawet mogą służyć do prowadzenia działalności wy-twórczej w rolnictwie bez tytułu prawnego²⁹.

Przytoczone poglądy zdają się nie uwzględniać dynamicznego rozwoju nauk agrotechnicznych, które w większym zakresie wpływają na zwiększenie dochodo-wości gospodarstwa. Grunty rolne, w przypadku prowadzenia działu specjalnego produkcji rolnej, nie stanowią podstawowego składnika gospodarstwa rolnego³⁰. artykuł 2 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych³¹ wprowadził konstrukcję działów specjalnych produkcji rolnej, określając ich katalog zamknięty; są to „uprawy w szklarniach i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów i grzybni, uprawy roślin in vitro, fermowa hodowla i chów drobiu rzeźnego i nieśnego, hodowla i chów zwierząt futerko-wych i laboratoryjnych, hodowla dżdżownic, hodowla entomofagów, hodowla jedwabników, prowadzenie pasiek oraz hodowla i chów zwierząt poza gospodar-stwem rolnym”. ta kazuistyczna definicja działów specjalnych produkcji rolnej nie wskazuje rodzaju upraw i jaki etap produkcji obejmuje swym zakresem³² (np. w przypadku upraw w szklarniach). Kryterium wyróżniającym prowadzenie działalności rolniczej w specjalnych działach produkcji rolnej jest rozmiar dzia-łalności oraz sposób jej prowadzenia, a nie liczba przetrzymywanych roślin czy zwierząt. W tej działalności grunt rolny stanowi jedynie miejsce posadowienia inwentarza, nie spełnia zaś funkcji priorytetowego środka produkcji³³. Działal-ność w sferze działów specjalnych produkcji rolnej niejako odrywa się od czyn-nika ziemi, co nie oznacza, że aktywność gospodarcza w tym zakresie wymyka

27 Por. J. bieluk: Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz. Warszawa 2016, s. 222–225.

28 liczba osób pełnozatrudnionych w gospodarstwach indywidualnych liczących powyżej 100 ha wynosi średnio 3,78, zob. W. ziętara: Miary wielkości gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych. „roczniki nauk rolniczych” 2009, t. 96, z. 4, s. 272.

29 M. Gdesz, a. trembecka: Publiczne prawo nieruchomości dla geodetów. Katowice 2013, s. 94.

30 i tak np. uprawa grzybów i grzybni czy chów zwierząt laboratoryjnych.

31 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. t.j. dz.U.

2017, poz. 2343.

32 Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w opolu z dnia 20 maja 2016 r., i sa/

op 100/16. lEX nr 2086383.

33 J. bieluk: Działy specjalne produkcji rolnej. Problemy prawne. białystok 2013, s. 49.

się spod kodeksowej definicji gospodarstwa rolnego. Jak wspomniano wcześniej, do zdefiniowania gospodarstwa wystarczy, by jednostka wytwórcza w rolnictwie stanowiła zorganizowaną całość i zdatna była do wytwarzania dóbr na zbyt, a nie zamykała się w ramach działalności rekreacyjnej czy hobbystycznej³⁴.

Mając to na uwadze, na potrzeby dalszej części opracowania należy rozróż-niać: gospodarstwa rolne w postaci gospodarstwa rodzinnego, które stanowią podstawę bytu społeczno-ekonomicznego rolnika i jego rodziny, gospodarstwa wielkoobszarowe, które przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii i środ-ków produkcji nastawione są na zbyt wytworzonych produktów rolnych na ry-nek zewnętrzny³⁵, oraz kwalifikowane gospodarstwa rolne w postaci działów specjalnych produkcji rolnej, odżegnujące się od przyjętej w polskiej nauce za-sady „ziemiocentryzmu”.