ocena spółek prawa handlowego jako formy organizacyjnoprawnej

prowadzenia działalności rolniczej

2.1. spółka cywilna

spółka cywilna, z racji jej odrębnego od k.s.h. uregulowania, nie może zo-stać zakwalifikowana jako typowa spółka osobowa. stanowi jednakże stosunek zobowiązaniowy uregulowany w przepisach k.c., nierozłącznie związany ze spo-sobami prowadzenia działalności gospodarczej w naszym kraju. na jej związek z pozostałymi spółkami prawa handlowego wskazuje chociażby analogiczne stosowanie części przepisów dotyczących spółki jawnej¹³. brak jest przepisów, które uniemożliwiałyby prowadzenie działalności gospodarczej w rolnictwie w ramach spółki cywilnej. Jednakże w realiach polskiego życia gospodarczego spółka cywilna bardzo rzadko staje się formą prawną prowadzenia działalności gospodarczej w rolnictwie. W praktyce na prowadzenie działalności rolniczej

11 zob. art. 4 § 1 pkt. 1 i 2 k.s.h.

12 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/podmioty-gospodarcze-wyniki-finansowe/zmiany- strukturalne-grup-podmiotow/ [dostęp: 21.08.2018 r.].

13 W. Pyzioł: Spółka jawna. W: Prawo spółek. Red. W. Pyzioł, a. szumański, I. Weiss.

Wyd. 2. Warszawa 2016, s. 1.

w formie spółki cywilnej decyduje się mała liczba rolników. Główną barierą jest tutaj brak korzystnych instrumentów prawnych, które wyróżniałyby tę formę prowadzenia działalności spośród innych dostępnych rolnikom. Ustawodawca nie tworzył instytucji spółki cywilnej z myślą o prowadzeniu działalności rol-niczej, dlatego też nie została ona wyposażona w elementy istotne dla rolników.

za korzystaniem z instytucji spółki cywilnej przemawia m.in. związany z nią niewielki formalizm oraz stosunkowo prosta procedura jej utworzenia.

Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę ograniczoną świadomość prawną rolników. Mając na względzie osobowy charakter spółki cywilnej, obowiązek współdziałania wspólników w realizacji celu, w jakim została ona zawiązana, oraz częsty przymiot wzajemnego zaufania jej członków, spółka cywilna wydaje się racjonalną alternatywą dla drobnych gospodarstw rodzinnych. Ponadto ko-rzystna jest forma uregulowania przepisów dotyczących spółki cywilnej, które w znacznej mierze pełnią funkcję przepisów ius dispositivum¹⁴, umożliwiając tym samym swobodne dostosowanie organizacji spółki do potrzeb konkretne-go stanu faktycznekonkretne-go. barierę stanowi jednakże niekorzystny dla rolników roz-kład odpowiedzialności wspólników spółki cywilnej, opierający się na solidarnej i osobistej odpowiedzialności wspólników, swym zakresem obejmującej całość ich majątków osobistych¹⁵. Ponadto w przypadku wspólnika, który do spółki wniósł jedynie wkład pracy własnej lub prawo do używania rzeczy, co jest dosyć często spotykane w przypadku drobnych gospodarstw rodzinnych, dla których to w szczególności spółka cywilna mogłaby być korzystna, rozliczenie tego wkła-du okazuje się trudne i może prowadzić do naruszenia interesu występującego wspólnika¹⁶.

Podsumowując, należy stwierdzić, że instytucja spółki cywilnej znajdzie za-stosowanie przede wszystkim w przypadku drobnych gospodarstw rodzinnych, jednak i tutaj nie stanowi ona alternatywy dla innych dostępnych rolnikom rozwiązań¹⁷. Wydaje się, że szersze zastosowanie mogłaby znaleźć w przypadku doraźnych celów gospodarczych, takich jak np. prowadzenie prac żniwnych czy też zakup kosztownych maszyn rolniczych¹⁸.

14 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne. Prawne formy organizacji. sosnowiec 2006, s. 65.

15 R. budzinowski: Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie rolnym. Poznań 1992, s. 119.

16 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 80–81.

17 ibidem, s. 60 i 81.

18 Gdyby wspólnicy spółki cywilnej po osiągnięciu zamierzonego celu podjęli decyzję o dal-szej współpracy w ramach spółki, nic nie stoi na przeszkodzie, aby w myśl przepisu art. 26 § 4 k.s.h. przekształcili prowadzoną przez siebie spółkę cywilną w spółkę jawną; tak też d. Łobos--Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 65.

2.2. spółka jawna

W Kodeksie spółek handlowych brak jest regulacji, które uniemożliwiałyby także prowadzenie działalności rolniczej w formie spółki jawnej¹⁹. Należy jed-nakże wskazać, że w odróżnieniu od spółki cywilnej oraz spółek kapitałowych, spółka jawna nie może zostać założona jedynie w celu realizacji jednorazowego celu gospodarczego. Jak wynika z przepisu art. 22 § 1 k.s.h., spółka jawna prowa-dzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Pojęcie „prowadzenie przedsiębiorstwa”, tożsame w tym zakresie z prowadzeniem działalności gospodarczej, wskazuje, że spółka jawna zakładana jest w celu prowadzenia stałej, zorganizowanej dzia-łalności o charakterze zarobkowym²⁰. co za tym idzie, spółka jawna nie będzie mogła zostać założona jedynie w celu dokonania jednorazowego przedsięwzięcia gospodarczego, jakim byłby wspomniany zakup maszyn rolniczych. Mimo że w praktyce ogranicza to zakres sytuacji, w których korzystne jest założenie spół-ki jawnej w związku z prowadzeniem działalności rolniczej, trwałość i ciągłość prowadzonej działalności pozostaje w zgodzie ze specyfiką działalności rolniczej.

W odróżnieniu od spółki cywilnej, spółkę jawną, będącą tzw. ułomną osobą prawną, charakteryzuje odrębna od jej wspólników podmiotowość prawna. dla osób decydujących się na założenie spółki jawnej w celu prowadzenia działal-ności gospodarczej w rolnictwie najistotniejszym tego wyrazem będzie rozkład odpowiedzialności wspólników oraz samej spółki. W odróżnieniu od spółek kapitałowych, spółka jawna nie służy ograniczeniu ekonomicznego ryzyka, któ-re spoczywa na jej wspólnikach. zgodnie z przepisem art. 22 § 1 k.s.h., każdy wspólnik spółki jawnej odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim mająt-kiem, solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką (z uwzględnieniem art. 31 k.s.h.). brak ograniczenia osobistej odpowiedzialności wspólników znacz-nie ogranicza atrakcyjność spółki jawnej jako formy prowadzenia działalności gospodarczej w rolnictwie.

zaletą spółki jawnej jest natomiast kształt uregulowania instytucji wkładów wnoszonych do spółki²¹. W przeciwieństwie do spółek kapitałowych, wkładem wnoszonym do spółki jawnej, oprócz wkładu pieniężnego lub rzeczowego, może być również świadczenie usług (pracy) przez wspólnika na rzecz spółki²². Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wkładem wspólników były usługi niezbędne do prowadzenia gospodarstwa rolnego²³. Ma to szczególne znacznie w przypadku mniejszych gospodarstw rolnych o rodzinnym charakterze. Dzięki takiemu

ure-19 W. Pyzioł, w: Prawo spółek. Red. W. Pyzioł, a. szumański, i. Weiss..., s. 38.

20 ibidem, s. 37.

21 Jak wynika z przepisu art. 3 k.s.h. w zw. z art. 25 pkt 2 k.s.h., nie jest możliwe założenie spółki jawnej „bezwkładowej”; tak też a. Kidyba: Prawo handlowe. Warszawa 2017, s. 274–275.

22 W przypadku spółek kapitałowych możliwość wniesienia do spółki wkładu w postaci świadczenia pracy została wykluczona przepisem art. 14 k.s.h.

23 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 91.

gulowaniu instytucji wkładów dzieci rolnika, mające najczęściej do zaoferowa-nia jedynie świadczoną przez siebie pracę, mogą również uczestniczyć w spół-ce. Pewnym utrudnieniem jest w tym przypadku przepis art. 25 pkt 2  k.s.h., który stanowi, że w treści umowy spółki powinna zostać wskazana wartość wnoszonych przez każdego ze wspólników wkładów. W praktyce wycena wkła-dów niepieniężnych opierających się na pracy wspólników na rzecz spółki może nastręczać trudności. Niezależnie od tego niekorzystne dla wspólników wno-szących do spółki jedynie swoją pracę jest kodeksowe uregulowanie przepisu art. 53 k.s.h. w zw. z art. 50 § 1 k.s.h.²⁴, zgodnie z którym wspólnik ma prawo do corocznie wypłacanych odsetek od udziału kapitałowego. Świadczenie pracy na rzecz spółki nie zwiększa wartości rzeczywiście wniesionego wkładu, tym samym pozbawiając osoby wnoszące jedynie świadczenie usług na rzecz spółki prawa do odsetek od udziału kapitałowego²⁵.

Kwestia przedstawicielstwa w ramach spółki jawnej również ogranicza jej wykorzystanie w celu realizacji działalności rolniczej. zgodnie z przepisem art. 39 § 2 k.s.h., każdy wspólnik spółki jawnej może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy nieprzekraczające zakresu zwykłych czynności spółki²⁶. Jednakże jeżeli przed załatwieniem danej sprawy (nieprzekraczającej zakresu zwykłych czynności spółki) chociażby jeden z pozostałych wspólni-ków wyrazi sprzeciw, wymagana jest uprzednia uchwała wspólniwspólni-ków (art. 39

§ 3 k.s.h.). W przypadku działalności rolniczej, stanowiącej dziedzinę dynamicz-ną, wymagającą niekiedy ryzykownych i pilnych decyzji, wskazany wymóg jed-nomyślności działa odstraszająco dla osób rozważających działanie w ramach spółki jawnej. W tej sytuacji uregulowane w art. 44 k.s.h. uprawnienie do doko-nania przez wspólnika mającego prawo prowadzenia spraw spółki nagłej czyn-ności, której zaniechanie mogłoby wyrządzić spółce poważną szkodę, nie jest wystarczające dla zaspokojenia potrzeb działalności rolniczej.

reasumując, należy stwierdzić, że dzięki swej stosunkowej prostocie, wyra-żającej się chociażby brakiem obligatoryjnych organów, oraz dzięki „elastycznoś- ci”, wynikającej z uregulowania w większości przepisami względnie obowią-zującymi, forma spółki jawnej mogłaby teoretycznie stanowić alternatywę dla osób prowadzących działalność rolniczą, w szczególności w zakresie małych i średnich rodzinnych gospodarstw rolnych. W praktyce jednak, jak pokazuje statystyka, spółka jawna nie jest powszechnie wykorzystywana w działalności rolnej. Przyczyn tego należy szukać wśród wyżej wymienionych wad tej formy organizacyjno-prawnej.

24 Ponieważ przepis art. 53 k.s.h. jest względnie obowiązujący, w umowie spółki prawo wspólników do odsetek od udziału kapitałowego może zostać odpowiednio rozszerzone, zmniej-szone lub też całkowicie wyłączone; tak też W. Pyzioł: Prawo spółek..., s. 74.

25 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 102.

26 Wyjątkiem od tej zasady jest ustanowienie prokury, wymagające zgody wszystkich wspól-ników mających prawo prowadzenia spraw spółki, co wynika z przepisu art. 41 § 1 k.s.h.

2.3. spółka partnerska

biorąc pod uwagę treść przepisu art. 88 k.s.h., wskazującego katalog wolnych zawodów, których prowadzenie możliwe jest w ramach spółki partnerskiej²⁷, a także ogólną specyfikę tej formy organizacyjno-prawnej, należy uznać, że spółka partnerska w praktyce nie umożliwia prowadzenia działalności rolniczej i z tego też względu zostanie pominięta w dalszej części rozważań²⁸.

2.4. spółka komandytowa

biorąc pod uwagę, że na mocy art. 103 § 1 k.s.h. w sprawach nieuregulowa-nych do spółki komandytowej stosuje się odpowiednio przepisy o spółce jawnej (chyba że ustawa stanowi inaczej), większość argumentów przytoczonych po-wyżej w odniesieniu do spółki jawnej pozostanie aktualna również dla spół-ki komandytowej. Ponadto, co już wspomniano, na wyróżnienie zasługuje, że w przypadku spółki komandytowej w charakterze komandytariuszy przystępują zazwyczaj osoby inwestujące, zapewniające spółce finansowe zaplecze, natomiast w charakterze komplementariuszy występuje zazwyczaj sam rolnik oraz działa-jący w ramach spółki członkowie jego rodziny²⁹.

Podobnie jak w przypadku spółki jawnej, w przypadku spółki komandyto-wej wkładem komplementariusza (wspólnika spółki jawnej) może być wyłącz-nie świadczewyłącz-nie usług (pracy) na rzecz spółki. Inaczej jest jednak w przypadku wkładu komandytariusza do spółki. Może on stanowić świadczenie pracy jedy-nie wtedy, gdy wartość innych wjedy-niesionych przez komandytariusza wkładów jedy-nie jest niższa od ustalonej wcześniej sumy komandytowej(art. 107 § 2 k.s.h.). co za tym idzie, w przypadku komandytariusza świadczenie pracy w gospodarstwie rolnym może być niejako „dodatkiem” do wkładu stanowiącego efektywne przy-sporzenie majątkowe na rzecz spółki.

2.5. spółka komandytowo-akcyjna

zważywszy na marginalne występowanie w polskim obrocie gospodarczym spółek komandytowo-akcyjnych zajmujących się działalnością rolniczą, których

27 zgodnie z art. 87 § 1 k.s.h., partnerami spółki partnerskiej mogą być również osoby uprawnione do wykonywania wolnych zawodów określonych w odrębnej ustawie. brak jednak regulacji, która umożliwiałaby zakwalifikowanie prowadzenia działalności gospodarczej w rol-nictwie jako jednego z wolnych zawodów.

28 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 82–83. Więcej na temat spółki part-nerskiej zob. a. Kidyba: Prawo handlowe…, s. 295–297; z. Jara: Kodeks spółek handlowych.

Komentarz. Warszawa 2018. legalis [dostęp: 21.08.2018 r.].

29 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 94.

na koniec 2017 r. było w Polsce zaledwie 30, należy uznać, że jest to forma pro-wadzenia działalności całkowicie nieprzystająca do oczekiwań polskich rolni-ków. na taki obraz spółki komandytowo-akcyjnej składają się m.in.: wysoki mi-nimalny kapitał zakładowy w wysokości 50 tys. złotych, wyższy niż przy innych spółkach osobowych poziom skomplikowania funkcjonowania spółki koman-dytowo-akcyjnej oraz brak elementów, które wyróżniałyby pozytywnie tę for-mę organizacyjno-prawną spośród innych, dostępnych osobom prowadzącym działalność w rolnictwie. Jako przykład wskazać można wynikający z przepisu art. 142 k.s.h. obowiązek ustanowienia rady nadzorczej, w przypadku gdy liczba akcjonariuszy przekroczy 25 osób, oraz procedurę zwoływania i procedowania walnego zgromadzenia, które to działają odstraszająco w przypadku małych i średnich gospodarstw rolnych³⁰. sama istota spółki komandytowo-akcyjnej, tj. możliwość sprowadzenia roli akcjonariusza do roli biernego inwestora ofe-rującego środki pieniężne, lecz wstrzymującego się od pracy na rzecz spółki, stoi w sprzeczności z istotą gospodarstwa rolnego, a w szczególności niewielkich gospodarstw rodzinnych.

2.6. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

Według danych Głównego Urzędu statystycznego na dzień 31 grudnia 2017  r., to właśnie forma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi formę prowadzenia działalności najczęściej wybieraną przez osoby prowadzące działalność gospodarczą w rolnictwie. Przytłaczająca przewaga tej formy pro-wadzenia działalności w pełni zgadza się z panującymi w naszym kraju tenden-cjami. Ilość spółek z ograniczoną odpowiedzialność znacznie przewyższa ilość pozostałych spółek prawa handlowego. ze względu na zakres niniejszego opra-cowania nie jest możliwe przeprowadzenie gruntownej analizy takiego stanu rzeczy. Można jednak pokrótce wskazać podstawowe zalety i wady spółki z o.o., wpływające na wybór właśnie tej formy prowadzenia działalności gospodarczej przez rolników.

Pierwszą i najważniejszą zaletą jest rozkład odpowiedzialności za zobowią-zania spółki. Jak wynika z przepisu art. 151 § 4 k.s.h. wspólnicy spółki z o.o. nie odpowiadają majątkiem osobistym za zobowiązania spółki³¹. z istoty

struktu-30 ibidem.

31 Poza zakresem niniejszego artykułu pozostaje kwestia odpowiedzialności za zobowiąza-nia spółki w organizacji, uregulowanej w przepisie art. 13 § 1 i 2 k.s.h., oraz kwestia odpowie-dzialności wspólników w zakresie przekucia welonu korporacyjnego (piercing the corporate veil;

durchgriffshaftung). Więcej na temat odpowiedzialności przebijającej zob. a. opalski: Problemy regulacji grup spółek w Polsce – wnioski „de lege ferenda”. „Monitor Prawa Handlowego” 2012, nr 4, s. 15; t. targosz: Art. 7 k.s.h. – czy rzeczywiście zalążek regulacji prawa holdingowego? „Re-jent” 2003, nr 1, s. 106; s. Kubsik: Odpowiedzialność wspólników (akcjonariuszy) spółki

kapitało-ry organizacyjno-prawnej spółki z o.o. wynika, iż to członkowie zarządu będą ponosili odpowiedzialność za zobowiązania spółki (art. 299 § 1 k.s.h.)³². Wyłą-czenie odpowiedzialności wspólników jest szczególnie istotne właśnie w przy-padku działalności rolniczej, narażonej na duże ryzyko zarówno gospodarcze, jak i biologiczne.

Jako że spółka z o.o., będąc spółką kapitałową o odrębnej od wspólników oso-bowości prawnej (art. 12 k.s.h.), bazuje na powiązaniach kapitałowych, w prze-ciwieństwie do spółek osobowych opartych na substracie osobowym, w mniej-szym stopniu odpowiada naturze rodzinnych gospodarstw rolnych. biorąc także pod uwagę rozdział kapitału od bieżącego zarządzania, zmienność składu oso-bowego spółki³³, brak możliwości wniesienia do spółki jako wkładu świadczenia usług (pracy)³⁴, rozbudowaną strukturę organizacyjną (istnienie obligatoryjnych organów spółki), należy uznać, że forma spółki z o.o. odpowiadać będzie raczej działalności gospodarczej w ramach średnich i dużych gospodarstw rolnych. Nie bez znaczenia pozostaje również samo skomplikowanie (formalizacja) działalnoś- ci w ramach spółki z o.o.

2.7 spółka akcyjna

tak jak w przypadku spółki komandytowo-akcyjnej, spółka akcyjna nie została przez ustawodawcę wyposażona w instrumenty, które zwiększałyby jej użyteczność dla prowadzenia działalności gospodarczej w rolnictwie. W związ-ku z tym niezmiernie rzadko jest ona wykorzystywana jako forma prowadzenia działalności gospodarczej w rolnictwie. biorąc pod uwagę jej skomplikowaną strukturę organizacyjną oraz instytucjonalne powiązanie z dużym kapitałem, wydaje się, że ta forma prowadzenia działalności gospodarczej jest bardziej od-powiednia dla dużych podmiotów zajmujących się przetwórstwem rolno-spo-żywczym³⁵.

wej za zobowiązania spółki w stosunku do jej wierzycieli na przykładzie grupy spółek. „Przegląd Prawa Handlowego” 2013, s. 53, wraz z podaną tam literaturą.

32 I. Weiss, a. szumański: Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. W: Prawo spółek. Red.

W. Pyzioł, a. szumański, i. Weiss..., s. 559–561.

33 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 122.

34 funkcji wkładu w postaci świadczenia pracy nie spełni uregulowane w przepisie art. 176

§ 1 k.s.h. zobowiązanie wspólnika do powtarzających się świadczeń niepieniężnych.

35 D. Łobos-Kotowska: Gospodarstwo rodzinne…, s. 124. Więcej na temat spółki akcyjnej zob. m.in.: W. Popiołek, w: Kodeks spółek handlowych – komentarz. Red. J.A. strzępka. War-szawa 2012, s. 767–1189; a. szumański: Spółka akcyjna. W: Prawo spółek..., s. 628–1053, wraz ze wskazaną tam literaturą.

3. nabywanie nieruchomości rolnych