Przemysław Kiszkowski, Jacek
Wrzesiński
Prospekcja elektrooporowa Ostrowa
Lednickiego
Studia Lednickie 4, 167-195
STUDIA LEDNICKIE IV Poznari — Lednica 1996
P R Z E M Y S Ł A W K IS Z K O W SK I Z ak ład N a u czan ia E k sp ery m en tu F izy czn eg o In sty tu t Fizyki U A M
J A C E K W R Z E S IŃ S K I
M u zeu m Pierw szy ch P iastó w n a Lednicy
PROSPEKCJA ELEKTROOPOROWA OSTROWA LEDNICKIEGO
A rcheolodzy coraz częściej m ają św iadom ość, iż tradycyjne m etody badaw cze są długotrw ałe i nierzadko łączą się z w ysokim i kosztam i, a ponadto niszczą z reguły bez pow rotnie odkryw ane w arstw y i obiekty nieruchom e. D latego też od w ielu lat zaznacza się tendencja do prow adzenia badań interdyscyplinarnych. W spółpraca różnych dziedzin nauki, często posługujących się innym w arsztatem badaw czym , innym i m etodam i i j ę zykiem , oraz zajm ujących się inną problem atyką, pozw ala zw iększyć m ożliw ości po znaw cze, a zastosow ane m etody przynoszą zaskakujące i niezw ykle interesujące wyniki. W śród dyscyplin, z jak im i archeolodzy w spółpracują od w ielu lat, je st fizyka, a m etoda elektrooporow a stosow ana od lat 40-tych, w ostatnim czasie przeżyw a swój renesans. W yw odząca się z m etod geofizycznych je s t spośród nich najdłużej stosow aną d la potrzeb archeologii. W ykorzystyw ana początkow o przy poszukiw aniach geologicznych (złóż rud i m inerałów ) na szerszą skalę dla potrzeb archeologii w prow adzona została w latach 40-tych m. in. przez A tkinsona (R. C. J. A tkinson 1952; M . J. A itken 1974, s. 267 - 285). W Polsce zaczęto j ą stosować ju ż pod koniec lat 50-tych (K. D ąbrow ski, W . Sto- piński 1961; M . L em berger 1969; Z. B ukow ski 1969; T. L enkiew icz, W . Stopiński 1969; K. M isiew icz 1984; T. H erbich, K. M isiew icz 1990; T. H erbich 1993; 1994).
Jak dotąd w litera tu rze archeologicznej brak je s t opracow ania tej m etody (zasto sow anej do w y k ry w an ia „struktur p o d ziem n y ch ”) od strony teoretycznej.
O piera się o n a na prostej zasadzie przepływ u prądu m iędzy elektrodam i w bitym i w grunt i p o łączo n y m i ze źródłem prądu. O becność struktur g eologicznych (a w tym p rzypadku obiektów archeologicznych) pow oduje zm iany m ierzonego oporu rejestro w ane podczas przepływ u prądu elektrycznego w ziem i.
Z asadę d ziałan ia m etody elektrooporow ej najlepiej zrozum ieć na p rzykładzie prądu w ody. D o zbiornika z w odą w prow adzam y dw ie rury: je d n a — doprow adza w odę, a druga j ą odbiera. Ilość w ody w ypływ ającej, w zględnie w pływ ającej obrazuje natę żenie prądu (I). N atom iast prędkość w ody — n apięcie (U). Jak w idać na rysunkach (ryc. 1) zarów no o becność d n a zbiornika, ja k i pojaw ienie się przeszk o d y m iędzy d w iem a ruram i pow oduje p rzyspieszenie w ody na pow ierzchni. T ak w ięc w ystępow anie przeszkód podw odnych o b jaw ia się p rzyspieszeniem prądu w ody o bserw ow anym na
Ryc. 1. Z ab u rzen ia przepływ u prądu w ody. Rys. M . Ł om nicki
pow ierzchni i n ie m usim y nurkow ać, aby stw ierdzić ich istnienie. P odobnie je s t z m e todą elektrooporow ą. Z arów no doprow adzenie prądu, ja k i pom iar napięcia, dokonuje się na pow ierzchni ziem i. M im o to m ożem y w nioskow ać o istnieniu czegoś o innym oporze w łaściw ym pod jej pow ierzchnią.
Do pom iaru oporu elektrycznego stosuje się praw o O hm a: R = y . D latego konieczny je s t pom iar dw u w ielkości: napięcia U i natężenia I. Jednostką napięcia je s t w olt — V (w pom iarach elektrooporow ych zw ykle posługujem y się jed n o stk ą m iliw olt — m V , 1000 m V = 1 V ). Jednostką natężenia je s t am per — A (w p om iarach elektro oporow ych zw ykle posługujem y się jed n o stk ą m iliam per m A , 1000 m A = 1 A).
У / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / .
%
— El A
я
L
7
Ryc. 2. Z estaw pom iarow y. A — p rzyrządy pom iarow e; В — elektrody; С — ram y łączące
(w g H. Jan u s-Ż eb ro w sk iej 1992)
Ryc. 3. E lek tro d y uży w ane p odczas badań. A — elektroda w bijana;
В - e lek tro d a przykładana. (rys. M . Ł om nicki)
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A L E D N IC K IE G O 169 R y c . 4. U k ła d p o te n c jo m e try c z n y . 1,3 — e le k tro d y p rą d o w e ; 2 ,4 —
e le k tro d y n a p ię c io w e ; D — s ta ły r o z s ta w e le k tro d ; 0 — p u n k t o d n ie s ie n ia p o m ia ró w . R y s. M . Ł o m n ic k i
O pór w łaściw y to o pór kostki (danego m ateriału) o w y m iarach lm x lm x lm m ierzony m iędzy d w iem a płytam i m e talow ym i o w ym iarach lm x lm , przyłożonym i do dw u prze ciw ległych ścian sześcianu. Jeżeli w sześcianie służącym do pom iaru oporu w łaściw ego w prow adzim y dodatkow o inny m a teriał, to je g o obecność zo brazow ana zostanie zm ianą w ielkości oporu w łaściw ego.
M ało je s t takich w ielkości fizycznych, które podlegałyby takiej zm ianie w zależności od rodzaju m ateriału, ja k opór w łaściw y. D la próżni je s t on nieskończony. D la izolatorów (np. siarka, szkło, ropa naftow a, tw orzyw a sztuczne) wynosi ponad 108 — czyli pow yżej stu m ilionów om om etrów . D la najlepiej przew odzących m etali (np. srebro, m iedź) o p ó r w ła ściw y je s t m niejszy niż 10~5 — czyli poniżej stutysięcznej om om etra. O bserw uje się tak że zjaw isko nadprzew odnictw a — o pór w łaściw y niektórych m ateriałów p rzy b ard zo niskich tem peraturach spada do z e ra 1. N as je d n a k interesują przede w szystkim m ateriały, z ja k ic h składa się g órna w arstw a sko rupy ziem i. E lektryczny o pór w łaściw y zm ienia się tutaj także, lecz n ie w takich granicach, o ja k ic h była m ow a w yżej.
N a O strow ie L ednickim dokonano pom iaru elektrycznego
oporu w łaściw ego p ró b ek gleby od obecnej pow ierzchni w yspy do ok. lm : d la w ilgotnej gliny bądź iłu otrzyw ano w artości od 10 do 500 Q m, dla m okrego piasku 500 do 1000 £2 m, d la suchego piasku ok. 2000 Q m, a d la m ateriałów nieporow atych (np. kam ienie, ceg ły ) je s z c z e w yższe. T eo rety cz n ie w ięc je s t m ożliw e w ykrycie (niew ido cznych na pow ierzchni) fundam entów kam iennych czy ceglanych, lecz także row ów , fos itp. zagłębień w ypełnionych innym m ateriałem niż otoczenie, oraz podziem nych pustych kom ór grobow ych, piw nic itp.
P odczas prospekcji elektrooporow ej na O strow ie L ednickim zastosow ano układ 4 elektrod. O becnie w fizyce, ja k i w g eofizyce, stosuje się w yłącznie układy 4-elektro- dow e, ale spotyka się k ilkanaście konfiguracji (M . J. A itk en 1974; J. D źw inel 1978). O gólnie w każd y m układzie 4-elektrodow ym 2 słu żą do dop ro w ad zen ia prądu do ziem i, a 2 inne do pom iaru napięcia. O ba zestaw y elektryczne są od siebie oddzielone i n ie zależne. D la zilustrow ania posłużym y się tu przykładem zaczerpniętym z system u rządzenia. G dy w ładza ustaw odaw cza i sądow nicza były skupione w je d n y m ręku, np. króla czy k sięcia, to m ógł on spraw ow ać w ładzę tylko w stosunkow o bliskiej odległości od sw ojej siedziby i w obec niew ielkiej liczby ludzi. P rzy rozdzieleniu w ładzy
1 P o jaw iające się c o p ew ien c z as teo rie p rzew id u ją w y stę p o w a n ie oporu ele k try c z n e g o m n iejsze g o o d zera, cz eg o je d n a k nie p o tw ierd z a ją w y n iki o trzy m yw an e p o d czas ek sp ery m en tó w (P. Y an 1993, s. 1 1 - 1 3 ) .
?
praw o sięga dalej, a lokalne sądy w chodzą ja k b y głębiej, obejm ując ludzi oddalonych od siedziby w ładcy.
P ierw sze próby zastosow ania om aw ianej m etody na O strow ie L ednickim sięgają 1984 r 2. P oczątkow o posługiw ano się zestaw am i przygotow yw anym i każdorazow o na sezon badaw czy, a zasadą generalną b yło uniezależnienie się od sieci elektrycznej, co daw ało sw obodę poruszania i niezależność od krajow ej sieci energetycznej. Z e stoso w anych podczas pom iarów różnych konfiguracji elektrod w ybrano układ spraw dzający się najlepiej na badanym przez nas stanow isku. D w ie elektrody są przestaw iane, a dw ie pozostałe (elektrody odniesienia) odsunięte są na dużą odległość kilk ad ziesiąt razy w iększą od rozstaw u elektrod ruchom ych. U kład taki o kreśla się jak o potencjom etry- czny (J. D źw inel 1978), lub też tw in probe (M. J. A itken 1974). P odczas badań za stosow ano elektrody i zestaw pom iarow y w skład którego w eszły: generator prądu zm iennego 1000 Hz i 1,5 V ja k o źródło prądu, w zm acniacz selektyw ny 1000 H z (oba przyrządy zasilane akum ulatorkam i) oraz dw a m ierniki cyfrow e (M ultim etry) (ryc. 2)3. N a O strow ie L ednickim dokonano także prób z elektrodam i przykładanym i (ryc. 3)4. W praktyce posłużono się nim i, z pow odzeniem , podczas badań kościoła w L ubiniu5, a obecnie w ykorzystyw ane są podczas p rac w k o śc iele podom inikańskim w P oznaniu i w Sław sku (J. B ator i in., w druku).
S tosow any przez nas układ potencjom etryczny najlepiej m ożna zilutrow ać p o słu gując się ponow nie analogią z p rądem w ody. W staw ie, gdzie je d n ą rurą tłoczym y wodę, a d rugą j ą odbieram y, obserw ujem y, iż koło pierw szej poziom w ody się p o d niesie, a koło drugiej obniży. To podw yższenie (ew entualnie obniżenie) je s t tym w ię ksze, im silniejszy je s t strum ień płynącej w ody — co je s t analogią z natężeniem prądu elektrycznego. A nalogią do pom iaru napięcia będzie tutaj podniesienie się w ody w po bliżu rury pom pującej. Z asada pom iarów elektrycznych je s t bardzo zbliżona do wyżej opisanego układu i podejście m atem atyczne je s t bardzo podobne.
Z zastosow anych przez nas 4 elektrod dw ie — 1 i 2 są nieruchom e i oddalone od siebie o kilkadziesiąt m etrów , oraz od w łaściw ego m iejsca pom iaru. D w ie pozostałe 3 i 4 są ruchom e, lecz u m ieszczone w stałej odległości od siebie — podczas p ro w a dzonych przez nas pom iarów ro zstaw ten (D ) w ynosił 1 m (ryc. 4). Prąd w prow adzany był przy pom ocy jed n ej elektrody nieruchom ej (1) i jednej ruchom ej (3), a napięcie m ierzono m iędzy elektrodą nieruchom ą (2) i ruchom ą (4). D ośw iadczenie w ynikające z prac w terenie, a także prow adzone przez nas badania m odelow e i rozw ażania teo retyczne6 doprow adziły w praktyce do stosow ania zam iennie elektrod ruchom ych
(prze-“ W ty m m iejscu au to rzy ch cielib y złożyć serd eczn e p o d z ię k o w an ia w szy stkim u czestn ik o m o b ozów n a L ed n icy. D zięki ich bezin tereso w n ej pom ocy m o żliw e by ło p rze p ro w a d z e n ie b ad ań i dzięki nim m o g liśm y d o k o n ać n in iejszeg o p od su m o w an ia w yników .
3 K o n stru k to rem g e n e ra to ra je s t Jerzy Jan k o w sk i, w zm a cn ia c z a R o m an S m u szk iew icz, n a to m iast całeg o zestaw u i u ży tych w nim elek trod M arek W ieczorek.
4 Ich pom y słod aw cą je s t prof. H en ry k S zy dłow ski.
5 B ad an ia pro w ad zi prof. Z o fia K u rnatow ska, a w yniki b adań e le k tro o p oro w y ch by ły tem atem pracy m ag istersk iej A ld on y W ąsik.
6 W w y n iku b adań e le k tro o p o ro w y ch n a O stro w ie L ed n ick im w Z ak ład zie N a u czan ia E k sp ery m en tu F izy czneg o In sty tu tu Fizy k i U A M w P o zn an iu p o w stały p race m agisterskie: m od elo w e — K rzy szto fa K o steck ieg o i Jack a B ato ra, teo re ty c z n a — S ła w o m ira Jach czyk a, p o dsu m o w u ją c a b ad an ia — H an n y Ja- nu s-Ż ebro w sk iej.
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A L E D N IC K IE G O 173
R yc. 7. R ybitw y — O strów L ednicki, stan o w isk o 1. — tereny objęte p rospekcją elek trooporow ą; o bszary o anom aliach oporu; У / / Л w ykopy archeologiczne; 00 — rep er państw ow y.
R yc. 8. D ziekanow ice, stanow isko 22. --- tereny objęte pro sp ek cją elektrooporow ą; obszary anom alii o poru; ¥ 7 / A w ykopy archeologiczne
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A L E D N IC K IE G O 175
2 0 M '
o
12D
i
Ryc. 8a. D ziekanow ice, stanow isko 22. U sy tuow anie w ykopów . 1 — D rew n ian e budynki tzw . M ałego Skansenu; 2 — w ykop z 1964 r.; 3 — w ykopy z lat 1976 - 1992; 4 — w ykopy z 1993 r.
suw anie krokow e). T ak a zam iana nie w pływ ała na uzyskane w yniki, a znacznie zw ię kszała szybkość pom iaru.
Pom iar w m etodzie elektrooporow ej je s t pom iarem punktow ym . W iem y zatem tylko to, co się d zieje w danym punkcie i d latego też k o nieczne je s t zestaw ienie z innym i m iejscam i. W łaśnie porów nanie z o toczeniem d o starcza pożytecznych inform acji.
C elem uzyskania odpow iedniej ilości pom iarów m ożem y postępow ać dw ojako:
1. przeprow adzam y pom iary w zdłuż linii przy jed n ak o w y m o d stę p ie punktów p o m iarow ych (tzw . profil — przekrój). Je st to szybka m etoda — p o jed y n czy pom iar trw ał 10 do 30 sekund. Je d n ak dużo czasu zajm ow ało rozstaw ienie aparatury i w ykryw anie om yłek, b łędów połączeń itp. P rzy stosow anym przez nas p rzesu w aniu elektrod o lm linia o długości 100 m etrów m ierzona była w czasie ok. p ó ł godziny. Interpretacja w yników je s t je d n a k niepew na i często w ieloznaczna.
( 0 , 5 OE)
( 0,0)
1 3 5 7 9 1 1 1 3 1 5 1 7 1 9 2 1 2 3 2 5 2 7 2 9 3 1 3 3 3 5 3 7 3 9 4 1 4 3 4 5 4 7 4 9 1 3 5(SON, 5 0 E )
7 9 1 1 1 3 1 5 1 7 1 9 2 1 2 3 2 5 2 7 2 9 3 1 3 3 3 5 3 7 3 9 4 1 4 3 4 5 4 7 4 9( 6 0 N , 0 )
Ryc. 9. R ybitw y — O stró w Lednicki, stanow isko 2. W ykres izooporow y obszaru Г (por. ryc. 7). 1, 3, 5 ... — n u m eracja ko lejn y ch linii siatki pom iarow ej; 60N , 5 0E — o znaczenie odległości granicznych
Ryc. 9a. R ybitw y — O stró w L ednicki, stanow isko 2. W y k res pseu d otrójw y m iarow y obszaru I (por. ryc. 7). 1 , 7 , 13 ... — nu m eracja kolejnych lin n siatki p o m iarow ej; X — p om iar — o ś w sch ó d -zach ó d ; Y — linia — o ś północ-południe (w g H. Jan us-Ż ebrow skiej 1992)
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A LEDNICKIEGO
2. przeprow adzam y pom iar w zdłuż szeregu linii pom iarow ych rów noległych do siebie. P odczas naszych badań zastosow ano przesuw anie elektrod o 1 m w li n iach, a te były odległe od siebie rów nież o 1 m. O trzym aliśm y dzięki tem u je d e n pom iar na m etr kw adratow y. Jeżeli odległość linii je s t rów na odległościom pom iarów w linii m am y siatkę kw adratow ą, a gdy w iększa lub m n iejsza pro stokątną.
P odczas prac na L ednicy w ykonyw ano do 800 pom iarów w ciągu dnia pracy. W yniki zapisyw ane były n a protokołach i w ciągane do kom putera. Po opracow aniu przez program kom putera (zastosow ano Surfer — T. T ański 1991) uw idaczniane były na m apkach kilku rodzaii i służyły do interpretacji w yników . N ależy p am iętać, iż n ajw ażniejszy je s t k sz tałt obiektu na m apce (co podkreślano w literaturze ju ż od po czątku stosow ania tej m etody), a nie w artości bezw ględne oporów w łaściw ych , które są w zasadzie tylko orientacyjne.
W celu zobrazow ania pom iarów posługiw aliśm y się m apam i oporow ym i w ykona nym i w dw ojaki sposób:
1. m apy bezpośrednie — pow stające p o p rzez nanoszenie barw (zróżnicow anych w zależności od w artości oporu) na skalow aną m apę badanego terenu. M etoda pracochłonna, lecz um ożliw iająca natychm iastow e, stosunkow o łatw e o d czy ty w anie i interpretow anie w yników .
2. m apy w ykonyw ane na podstaw ie obróbki kom puterow ej. W ykreślane albo w p o staci linii izooporow ej (ryc. 5), albo w postaci w ykresów pseudotrójw ym iaro- w ych (ryc. 6).
M apy izooporow e o „w ygładzonych” liniach są rezultatem pew nego uśrednienia elim inującego zakłócenia.
W ykresy pseudotrójw ym iarow e są najbardziej poglądow e, lecz trudne do b e z pośredniego porów nania z m apą terenu.
Spraw ą niezw ykle w ażną i istotną je st, aby uzyskane w yniki przedstaw ione zostały w sposób czytelny i obrazow y, co u łatw ia interpretację, a jed n o cześn ie m ożliw ie d o kładnie ukazuje każdą anom alię w ahnięć.
Prospekcję elektrooporow ą, w yniki której staram y się tutaj zaprezentow ać, przepro w adzono na w olnym od zadrzew ienia obszarze w yspy O strów Lednicki (gród — Ry- bitw y — O strów Lednicki, stanow isko 1 i podgrodzie — R ybitw y — O strów L edni cki, stanow isko 2) i na terenie tzw. M ałego Skansenu (D ziekanow ice, stanow isko 22). W latach 1984 - 1992 gdy przedm iotem badań były przede w szystkim w/w stanow iska przeprow adzono także pom iary (o różnym charakterze i zakresie) w L ubiniu, Gieczu, Imielnie, Sław sku7, Poznaniu. Jednak te badania nie są tem atem niniejszego opracow ania.
P rzed rozpoczęciem w łaściw ych badań, w o parciu o stałe repery państw ow e ro z m ieszczone na w yspie (J. G órecki, J. W rzesiński 1989), w ytyczono siatkę pom iarow ą um ożliw iającą otrzym anie w yników w kw adratach lm x lm . Prow adzone pom iary so n dażow e na g ro d zie przyniosły tak nieregularny rozkład anom alii w artości oporu, że zaniechano bardziej szczegółow ych badań. T akie w yniki spow odow ane są stosunkow o dużym stopniem przebadania grodu — zw łaszcza w partii środkow ej, oraz w okół obu
7 B adania p ro w a d z o n e pod k ieru n kiem d ra W ło d z im ie rz a R aczk o w sk ieg o z ÏP U A M w Poznaniu. W yniki pro sp ek cji elek tro o p o ro w ej sa tem atem o so b n eg o o p rac o w a n ia (J. B a to r i in. w d ruku).
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W A O S T R O W A L E D N IC K IE G O 179
( 0, 0)
(0.45W)
1 .3 5 7 9 1 1 1 3 1 5 1 7 1 9 2 1 2 3 2 5 2 7 2 9 3 1 3 3 3 5 3 7 3 9 4 1 4 3 4 5
1 3 5 7 9 II 13 15 I 7 1 9 2 1 2 3 2 5 2 7 2 9 3 1 3 3 3 5 3 7 3 9 4 1 4 3 4 5
(70N. 0)
(7 ON, 45 W)
Ryc. 10. R ybitw y — O strów L ednicki, stan ow isk o 2. W ykres izo o p o ro w y obszaru II (por. ryc. 7) (o zn aczen ia ja k na ryc. 9)
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A L E D N IC K IE G O 181
( 1 0 0 S . O )
1 5
( 1 0 0 S . 4 0 W )
13 17 21 25 29 33 37 budow li kam iennych (patrz np. F. W o-
kroj 1953; J. G órecki i in. 1994). D la tego też na grodzie badania ograniczy ły się je d y n ie do prób z zastosow a niem , po raz pierw szy w tego typu b a daniach, elek tro d przykładanych. Ich przydatność spraw dzano w lednickim p alatium . W obec pow yższego syste m atycznym i badaniam i objęte zostało p odgrodzie (ryc. 7), gdzie w sum ie w ykonano ok. 20000 pom iarów , a w m niejszym zakresie („sondażow o”) także M ały S kansen (ryc. 8; 8a). Z do konanych obserw acji lednickiego p o d g rodzia w ynika, iż średni opór terenu objętego b adaniam i k sz tałtu je się w granicach 100 do 150 Q m. M ożna je d n a k w yróżnić obszary, gdzie je s t m niejszy lub w iększy, a m aksym alnie dochodzi do 1800 Q m. Ich d obre ro z różnienie um ożliw ia różnica w artości dużo w iększa od niepew ności po m ia row ej w ynoszącej ok. 10%.
N ajw iększy w yróżniony na p o d grodziu obszar to pas o podw yższo nym oporze (od 300 - 400 Q m i po w yżej tej w artości) biegnący z północy na p ołudnie w odległości ok. 25 m na w schód od reperu (ryc. 7). Pas ten d łu gości ok. 130 m osiąga szerokość od
10 m (w części płn.) do ok. 20 m (w części płd. — gdzie styka się z w ałem grodu). W pasie tym w yróż nić m ożna k ilk a m niejszych obszarów o je szcze w yższym oporze (w g ran i cach 500 - 700 Q m ). K ształt ich je s t w przybliżeniu ow alny, a średnica w a ha się od 3 do 8 m (ryc. 9; 9 a; 12;
12 a; 13; 13 a).
D otychczasow e b ad an ia archeo logiczne objęły niew ielkie fragm enty
podgrodzia. N a je g o w schodnim brzegu (w latach 1 9 7 0 - 1975 i 1 9 8 0 - 1981) p row a dzono prace celem zlokalizow ania przyczółka m ostu gnieźnieńskiego. A po dokładnym w ytyczeniu przebiegu m ostu bad an ia podjęto ponow nie (lata 1989 - 1992) (ryc. 7) (M. Ł astow iecki 1993). P odczas tych bad ań zobserw ow ano zm iany linii brzegow ej,
( 0 ,0)
( 0 , 4 0 W)R yc. 11. R ybitw y — O stró w L ednicki, stanow isko 2. W y k res izo o p o ro w y o bszaru III (por. ryc. 7)
Ryc. l i a . R ybitw y — O strów L ednicki, stanow isko 2. W y k res pseudotrójw ym iarow y o bszaru П1 (por. ryc. 7 ) (ozn aczen ia ja k n a ryc. 9a)
a przede w szystkim odkryto obiekty o glinianych klepiskach z kam iennym i i glinianym i paleniskam i (J. L eśny 1976; J. G órecki i in. 1994). W yróżnione obszary o p o d w y ższonym oporze m ogą w skazyw ać obiekty o podobnym charakterze. N atom iast pas podw yższonego oporu to praw dopodobnie odsłaniany w e w spom nianych w ykopach bruk kam ienny leżący na pierw otnym brzegu w yspy (J. G órecki i in. 1993, s. 32). W części położonej n a płn. od reperu oraz płn.-zach., a także tuż przy reperze od strony w sch. zarejestrow ano niew ielkie obszary podw yższonego oporu (o w artościach ok. 3 0 0 - 4 0 0 Cl m ). D w a z nich o k ształcie zbliżonym do prostokąta są starym i,
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W A O S T R O W A L E D N IC K IE G O 183
(70S.50E)
(70S,0)
1 3 5 7 9 11 1 3 1 5 1 7 1 9 2 1 2 3 2 5 2 7 2 9 3 1 3 3 3 5 3 7 3 9 4 1 4 3 4 5 4 7 4 9
(0.50E)
(0.0)R yc. 12. R y b itw y — O strów L ednicki, stan o w isk o 2. W ykres izooporow y obszaru IV (por. ryc. 7) (ozn aczen ia ja k na ryc. 9)
Ryc. 12a. R ybitw y — O stró w Lednicki, stanow isko 2. W ykres pseudotrójw ym iarow y obszaru IV (por. ryc. 7) (ozn aczen ia ja k na ryc. 9a)
zasypanym i w ykopam i. P ozostałe o kształtach m niej w ięcej ow alnych m ogą w skazyw ać obiekty archeologiczne niew iadom ego (jak dotąd) pochodzenia (ryc. 9; 9 a; 10; 10 a).
O bszary o niższym , n iż otoczenie, oporze (poniżej 100 Ci m ) w ystępują we wsch. partii w yspy, o raz na płd. od reperu (ryc. 7). Pierw szy z w ym ienionych obszarów je s t m niej regularny, drugi — pas o szerokości ok. 6 m — je s t bardzo regularny i m a przebieg z płn.-zach. n a płd.-w sch. Z aobserw ow ane tutaj obniżenie oporu w skazuje n a duże zaw ilgocenie i obszary te m ożna interpretow ać ja k o część pierw otnej zatoki (partia w schodnia) i rów p rzedzielający podgrodzie (pas na płd. od reperu) (ryc. 7;
Ryc. 13a. R ybitw y — O stró w L ednicki, stan o w isk o 2. W ykres pseu d o tró jw y m iaro w y obszaru V (por. ryc. 7) (o zn aczen ia ja k n a ryc. 9a)
(Î 2 0 S .6 0 W ) (1 2 0 S .8 0 W )
1 3 5 ? 9 11 13 15 17 19 21 23 2S 27 29 33 35 37 39 1 П Ч I I I' I I I I I I I I I I I I I И I I I l \ l I I 1 I I I IVI4ST I I “
) 3 5 7 9 11 13 15 I? 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39
(88S.40W) (B8S.BQV)
Ryc. 14. R ybitw y — O stró w Lednicki, stanow isko 2. W y k res izooporow y obszaru V I (por. ryc. 7 ) (o zn aczenia ja k n a ryc. 9)
( 1 7 0 S , 1 0 5 E ) ( I 7 0 S . 7 0 E )
1 3 5 7 9 II 13 15 !7 19 21 23 25 27 29 31 33 35 , I I I I I I 1 I V IT IT I I I I I I I Г1 Г
R yc. 15. R ybitw y — O strów L ednicki, stanow isko 2. W y k res izo oporow y obszaru V II (por. ryc. 7) (ozn aczen ia ja k n a ryc. 9)
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A L E D N IC K IE G O 189
N iezw ykle ciekaw ie p rzedstaw ia się rejon o podw yższonych w artościach oporu zarejestrow any w płd.-zach. p artii pod g ro d zia (u p odnóża bram y pin.). W yróżnić tutaj m o żn a trzy obszary o różnych krztałtach (ryc. 7; 14; 14 a). P ierw szy, nieregularny o stopniow o o bniżającym się oporze (z pin. na pld. od 800 П m) zajm uje najbardziej w sch. część tej partii. D rugi w yróżnia się niezw ykle w ysokim i w artościam i oporu (do ok. 1400 Q m) i bardzo regularnym k ształtem przypom inającym prostokąt o w ym iarach ok. 10 X 20 m. Interpretacja tego obszaru spraw ia o b ecn ie bodajże najw ięcej trudności. W tym m iejscu w ystępuje, czytelne do dziś, naturalne obniżenie terenu. W w ykonanych tutaj kilku odw iertach w ystąpiła piaszczysta ziem ia, spalenizna, popiół i przepalone k am ienie. B yć m oże pierw otne obniżenie (fosa ?) w p ew nym m om encie zostało za sypane ? N ależy je s z c z e dodać, iż przy sam ym w ale (podobnie ja k w rejonie płd.-w sch. ryc. 7) zarejestrow ano najm niejsze w artości oporu na L ednicy w ynoszące kilkanaście Ci m. B adania m o delow e w ykazały, iż takie w artości w skazują na d u żą w ilgotność gleby, lub na obecność gliny b ąd ź popiołu. M ożna w ięc przypuszczać, że niskie w artości oporu są spow odow ane w ystępow aniem , u p odnóża w ału, gliny (np. z osuniętego lica w ału) b ąd ź spalenizny (np. ze spalonych konstrukcji w ału). A le też w skazyw ać m ogą na istnienie obniżenia — fosy oddzielającej gród od podgrodzia. P roblem fosy nie został dotąd jed n o zn acz n ie roztrzygnięty. W założonym u p odnóża wału w ykopie (w 1960 roku b ad an ia prow adziła w tym rejonie G. M ikołajczyk) nie uzyskano w ystar czających dow odów na jej istn ien ie (G. M ik ołajczyków na 1961, s. 376). W stępne b ad an ia geologiczne u jaw niają w ystępow anie tutaj naturalnego obniżenia.
Z lokalizow any w pobliżu w ału w ąski pas p odw yższonego oporu (ok. 300 - 400 Q m ) o szerokości ok. 2 - 3 m m oże w skazyw ać w ykop założony w latach 50-tych celem spraw dzenia dom niem anej fosy (ryc. 7).
N ato m iast w ąski bardzo regularny pas (szerokości ok. 2m ) (ryc. 7) to niew ątpliw ie w spółczesny w kop pod kabel elektryczny.
K olejnym teren em o b jęty m p ro sp ek cją e le k tro o p o ro w ą je s t n iew ielk ie w yniesienie w płd.-w sch. partii p o d g ro d zia — u p o d n ó ża w sch. części led n ick ich um ocnień o b ro n n y ch (ryc. 7). N a tym obsz arz e m o żn a w yróżnić k ilk a w y raźn y ch p asm o zróż n ico w an y m oporze. N a najbardziej płn. krańcu tego ob szaru zarejestro w an o w zrost o poru do w artości ok. 300 - 500 П m. P artia płd. tego obszaru o w arto ściac h o p o m w g ran icach 6 0 0 - 800 Ci m „p rz e c ię ta ” je s t p asem o oporze od 1000 do 1800 Ci m. Są to n ajw yższe w artości, ja k ie zarejestro w an o na O strow ie L ednickim . T ak w ysokie opory m o żn a łączy ć je d y n ie z w y stę p o w an iem k am ien i lu b gruzu (ryc. 15; 15 a). O d tego obszaru o p ro sto k ątn y m k sz tałcie następuje stopniow e o b n iżan ie się w artości oporu.
W 1991 r. prospekcję elek tro o p o ro w ą przeprow adzono także na terenie tzw . M ałego Skansenu — D ziekanow ice, stanow isko 22. P om iarów dokonano na w yniesieniu b rze gow ym w p obliżu zakładanych w łaśnie w ykopów (ryc. 8; 8 a) w zw iązku z badaniam i cm entarzyska w czesnośredniow iecznego (A. J. W rzesińscy 1992; 1993). W artości o p o ru w tej partii (z w yjątkiem je d n eg o punktu) nie przekraczają 200 Ci m. N a uw agę zasługuje o b szar zarejestrow any p rzy płd. granicy w ykopu V /91. D w a w yróżnione m iejsca — przy płd.-w sch. i płd.-zach. narożniku w ykopu w w yniku p rac w y k o p ali skow ych zidentyfikow ano ja k o obiekty (uchw ycone fragm entarycznie) m ieszkalne w kopane w gliniasty calec. T uż przy tym w ykopie zarysow ały się bardzo w yraźnie
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W Ą O S T R O W A L E D N IC K IE G O 191 D n. Godz. W arunki atm o sfery czn e W artość oporu ( ß m ) Z m iana oporu (% ) 1 7.00 Poch m u rn ie, du ża
w ilg o tn o ść 168,0 4,3 14.00 P o ch m u rn ie, su c h o 172,4 1,8 2 7.00 Po kilk u n asto g o d zin n y m
d eszczu 141,8 19,2 14.00 147,5 16,0 3 14.00 Such o , w y so k a tem p eratu ra 175,5 0,06 4 14.00 j.w . 175,3 0 ,17 5 14.00 j.w . 0 ,06 6 15.00 j.w . 0 7 14.00 j.w . 0,06 8 16.00 j.w . 0
9 18.00 1,5 g odz. deszcz, ch ło d n o 167,8 4 ,4 10 14.00 N o c b ard zo zim n a, m gła 139,7 20,4
R yc. 16. Z m ian y w artości op o ru w zależn o ści o d w arunków atm o sfery czn y ch (w g H. Jan u s-Ż eb ro w sk iej 1992)
dw a w ąskie pasy (szerokości lm ) zw iązane ze w spółczesnym i w kopam i (w odociąg i kabel elektryczny).
N a terenie m iędzy w ykopam i V I/9 1 i II/9 1 zaobserw ow ano o b sz ar o podw yższonym oporze o kształcie zbliżonym do p rostokąta o w ym iarach 4 x 10 m . Z całą p ew nością o b szar ten łączyć m ożna z osadnictw em w czesnośredniow iecznym — obiekty ku ltu row e w kopane (na tym terenie) w stosunkow o płytko zalegający g liniasto-piaszczysty calec. N a om aw ianym stanow isku w y różniono je sz c z e d w a obszary podw yższonego oporu. Jeden o oporze nieznacznie podw yższonym zlokalizow any je s t w zach. partii badanego obszaru, drugi o bardzo w ysokich w artościach — w części wsch.
Podsum ow ując badania przeprow adzone m etodą elektrooporow ą na O strow ie L ed n ickim i D ziekanow icach 22 należy pow iedzieć, iż otrzym yw ane w yniki zależą od bardzo w ielu czynników . Jednym z nich je s t aparatura — jej skom pletow anie i zgranie zależy od w arunków terenow ych i p rzygotow ania ekipy badaw czej. Sam e pom iary (pom ijając czynnik ludzki) rów nież zależą od w aruków terenow ych — np. od stopnia naw ilgocenia danego terenu. D okonyw ane próby pom iarów w różnych w arunkach atm osferycznych w ykazały duże różnice w yników w zależności od stopnia w ilgotności gleby i pow ietrza (opady krótko i długotrw ałe, m gła itp) (ryc. 16). P odczas prow a dzonych przez nas prac p otw ierdziła się zasada (podnoszona w dotychczasow ej lite raturze) w zajem nych relacji otrzym yw anych w yników . Ich analiza odbyw a się na dro dze porów nyw ania w iększych i m niejszych w artości, a nie w artości bezw ględnych oporu. W artości oporów są charakterystyczne d la danego stanow iska i w zasadzie trudno porów nyw alne z innym i badanym i stanow iskam i. Interpretacja w yników nie je s t spraw ą łatw ą. N ie zaw sze je s t jednoznaczna. Z ależy także m. in. od ro zp o zn a n ia archeologicznego terenu i w spółpracy z archeologam i podczas prac terenow ych, a przede w szystkim p rzy analizie i interpretacji w yników . T rzeba tu podkreślić, iż prospekcja m etodą elektrooporow ą stanow isk w ielow arstw ow ych (jak np. O strów L ed nicki) nie należy do łatw ych. B adania i analiza tego typu stanow isk z punktu w idzenia m etodologii archeologii n ależą do najtrudniejszych (P. U rbańczyk 1986, s. 1 8 4 - 2 4 5 ; S. T abaczyński 1987, s. 8 2 - 8 9 ) . D u ża m iąższość różnorodnych naw arstw ień, w yni k ająca z użytkow ania tego sam ego terenu przez w iele lat, oraz zm iany charakteru stanow iska o czyw iście nie zostaną o dczytane w w yniku badań elektrooporow ych. Nie m ożem y oczekiw ać, iż dzięki opisanej m etodzie uzyskam y odpow iedź na pytanie o fu n kcję danej struktury podziem nej. A na pew no nie uzyskam y danych o chronologii i następstw ie w czasie zlokalizow anych struktur.
U zyskane w yniki w skazują na w ystępow anie (lub brak) podziem nych „obiektów ” — i dostarczają d anych na tem at ich lokalizacji, kształtu, głębokości. N ie zaw sze rozpoznam y ch arakter ich w ypełniska. M etoda elektrooporow ej prospekcji najbardziej czytelna i pom ocna je s t przy poszukiw aniach zw iązanych z architekturą, „pustym i kom oram i” , oraz na stanow iskach, gdzie obiekty zostały w kopane bezpośrednio w ca lec, a szczególnie tam , gdzie zalega on płytko i w arstw a kulturow a nie osiąg n ęła dużej m iąższości.
L IT E R A T U R A
A i t k e n M ., J. 1974, P h ysics an d arch eo lo g y , Oxford.
A t k i n s o n R., C., J. 1952, M éthodes électriques de prospection en archéologie. Le découverte du passé. Paris. B a t о r J., K i s z к o w s k i P., S a d 1 i к E. (w druku), B ad an ia m etodą elek tro o p o ro w ą kościoła p arafialnego
pod w ezw aniem św . św . P io tra i Paw ła w Sław sk u , w oj. słupskie, M ZP.
B u k o w s k i Z. 1969, O z astosow aniu m etod g eofizycznych w archeologii, А Р 14, s. 4 4 4 - 454.
D ą b r o w s k i K., S topiński W . 1961, Z asto w an ie m etody elek trooporow ej w badaniach archeologicznych, K H K M 9 /1 0 , s. 7 5 - 8 7 .
D ź w i n e 1 J. 1978, G eofizyka. M eto d y g eo elektryczne. W arszaw a.
G ó r e c k i J., Ł astow iecki M ., W rzesiński J. 1993, N ow e w yniki b adań archeo lo g iczn y ch na O stro w ie L ed nickim (1983 - 1990), [w:] P rzeszłość regionu O strow a L ed nickiego i je g o p erspektyw y (red.) Z . K urna tow ska, P race K om isji A rcheologicznej P T P N t. 13, s. 2 7 - 34, Poznań.
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W A O S T R O W A L E D N IC K IE G O 193 G ó r e c k i J., Ł a s t o w i e c k i M ., W r z e s i ń s k i J. 1994, B u d o w n ictw o d rew niane O strow a L ed n ickiego,
SL 3, s. 21 - 45, L ednica — Poznań.
G ó r e c k i J., W r z e s i ń s k i J. 1989, P roblem y siatki arow ej na przy k ład zie O strow a L ed n ick ieg o, SL l , s . 71 - 7 6 , L ed n ica — Poznań.
H e г b i с h T . 1993, T h e m ethod o f estim atio n o f the ex ten t o f the m ining field o f flin t m ines th ro u g h ob serv a tion o f the arrangem ent o f surface layers, A P 38, s. 23 - 35.
— 1994, Z asto so w an ie m etody elektrooporow ej do szacunkow ego o k reślenia głębokości jam zaso b ow y ch na stanow iskach lessow ych, S pA r 46, s. 185 - 188.
H e r b i c h T. , M i s i e w i c z K. 1990, Z a sto so w an ie analizy k o m puterow ej d o o p raco w an ia dan y ch z badań arch eo lo g iczn o — geofizy czn y ch na przy k ład zie prospekcji na stanow isku Słonow ice, w oj. kieleckie, A P 35, s. 2 5 - 3 5 .
J a n u s - Ż e b r o w s k a H. 1992, Z asto so w an ie m etody elek trooporow ej w archeologii. B adanie O strow a L edn ick ieg o ko ło G n iezn a u k ład em p oten cjało w y m , P o znań (m aszynopis pracy m agisterskiej). L e m b e r g e r M . 1969, O m etodyce b adań geo fizy czn y ch w archeologii, A P 14, s. 281 - 2 9 3 .
L e n k i e w i c z T. , S t o p i ń s k i W . 1969, Z a sto so w an ie m etody elek tro o p o row ej do b ad ań arch eo lo g icz nych n a o b szarze m iast, M ateriały A rch eo lo g iczn e 10, s. 5 - 24.
L e ś n y J. 1974, W sp raw ie kultu pogań sk ieg o na O stro w ie L edn ick im w e w czesn y m śred n io w ieczu , SlA n 2 1 , s. 1 1 9 - 1 3 5 .
Ł a s t o w i e c k i M . 1993, Spraw o zd an ie z b adań w y k o p alisk o w y ch przy czó łk a w czesno śred n io w ieczn eg o m ostu w sch o d n ieg o (tzw . gnieźn ień sk ieg o ) na O stro w ie L ednickim , gm . Ł u b o w o , w oj. pozn ań sk ie, stan. 2, W S A 2, s. 1 3 3 - 155.
M i k o ł a j c z y k ó w n a G ., 1961, Sp raw o zd an ie z działaln ości M u zeu m A rch eo lo g iczn eg o w P o zn an iu , O d d ział w G nieźn ie w 1960 roku, F A P 12, s. 376 - 379.
M i s i e w i c z K. 1984, In terp retacja w yn ik ó w p ro spekcji geo fizy czn ej na stan o w isk u S y cy n a w w oj. radom skim , S p A r 36, s. 273 - 284.
T a b a c z y ń s k i S. 1987, Archeologia średniowieczna. Problem y. Źródła. M etody. Cele badawcze. Ossolineum . T a ń s k i T . 1991, Surfer. W arszaw a.
U r b a ń c z y k P. 1986, F o rm o w an ie się u kładów straty fik acy jn y ch j a k o p roces źró d ło tw ó rczy , [w:] T e o ria i p rak ty k a b adań arch eologicznych. Przesłanki m etodologiczne, t. 1, s. 184 - 245. O ssolineum .
W о к r o j F. 1953, W czesn o śred n io w ieczn e czaszki p o lsk ie z O stro w a L ed n ick ieg o . C ra n ia Polo n ica. M iP A n 1. W rocław .
W r z e s i ń s c y A ., J. 1992, S p raw o zd an ie z b adań na w czesn o śred n io w ieczny m c m en tarzy sk u szk ieleto w y m w D ziekanow icach, stan. 22, gm . Ł ubow o, woj. poznańskie, W S A 1, s. 103 - 112.
— 1993, W czesn o śren io w ieczn e cm en tarzy sko szk ieleto w e w D ziek an o w icach , gm. Ł u b o w o — drugi sezon badań, W S A 2, s. 1 5 7 - 184.
Y a n P. 1993, T eo ria oporu, c zy o p ó r teorii. Ś w iat nauki 2 (18), s. 11 - 13. P.
E L E K T R O W ID E R S T A N D S P R O S P E K T IO N V O N O S T R Ó W L E D N IC K I Z u s a m m e n f a s s u n g
E ine d er D iszip lin en, m it den die A rch äo lo g en in O stró w L ednicki Z usam m enarbeiten, is t Physik. W äh ren d d er a u f d e r Insel durch g efü h rten A rbeiten w urde auch die E lek tro w id erstan d sm eth o d e verw endet. D iese M eth o de leh n t sich an das Prin zip des Stro m flu ß es zw isch en den in den B o den e in g esch lag en en und m it d er Stro m q u elle verbu n d en en E lek tro d en . D ie A n w e sen h e it a rc h äo lo g isch er O b jekte (S tein- und Z ieg el fu n dam en te, G ruben, G räben, V ertiefu n g en , die m it an d eren M aterialien au sg efü llt sind, als d ie U m gebung, leere G ra b k am m em , K eller u sw .) h at d ie Ä nderun g en d er g em essen en W id erstan d es w ährend des S tro m durchg an gs in d er E rd e zu r Folge.
A ufgrund d er E lek tro w id erstan d sp ro sp ek tio n und b ish e rig e r arch äo lo g isch er U ntersu ch u n g en von O strów L ednicki w urden folg en d e G eb iete abgesondert:
ö stlichen S u burbium teil. In d iesem Streifen w urden klein ere (m it u n terschiedlichen W id erstan d sw erten ) G e b iete m it 3 - 8 m D u rch m esser (A bb. 9,9a, 1 2 ,12a, 13,13a) festgestellt, d ie m it W o h nobjekten m it L eh m -S tein fußböden und L eh m h erd stellen id en tifiziert w erden können. D as g roße abgeso n d erte G eb iet k ann dagegen m it dem S tein p flaster am u rsp rünglichen In selran d v erbunden sein.
2. K leine G ebiete im nördlichen und n ordw estlichen Su b u rb iu m teil (A bb. 9, 9a, 10, 10a) k ö nnen au f arch äologische O b jekte m it b ish er noch unbek an n ter Funktion hinw eisen.
3. Ein im östlich en Teil reg istriertes G eb iet und ein Streifen im zen tralen S u burbium teil, ca. 6 m breit, ang eo rd n et vom N ordw esten nach S ü dosten, kann als ein Teil d er ursp rü n g lich en B ucht (ö stlich er T eil) und ein G raben, d er das S u burbium teilte (Streifen im M ittelteil) (A bb. 11, 11a, 12, 12a) in terpretiert w erden.
4. A m Fuße des N ordtors (im süd w estlich en Su b u rb iu m teil) w urde ein G eb iet (A bb. 14, 14a) registriert, das als e in e n atürliche G elän d evertiefung d ie R o lle eines G rabens spielen konnte. E s ist n ich t ausgeschlossen, daß d er „G raben” v erschüttet w urde.
5. In e in e r kleinen E rh ö h u n g im sü d östlichen S u burbium teil w urden ein ig e deu tlich e S treifen m it u nter sch ied lich em W iderstand erfaß t (A bb. 15, 15a). D ie d o rt reg istrierten W erte sin d am h öchsten und können m it B au sch u tt o d e r Steinen v erbunden w erden.
D ie w ährend d er E lektro w id erstan d sv ersu ch en in O stró w L ednicki erh altenen E rg eb n isse w eisen a u f das A uftreten (o d er M angel) u n terird isch er „O b jek te” hin und liefern A ngab en zu ih rer Lage, F o rm , T iefe. Die M eth o d e d e r E lek tro w id erstan d sp ro sp ek tio n ist bei d en m it A rch itek tu r v erbundenen F orschungen und in s o lch en F un d stellen am d eu tlich sten und behilflich, w o die O b jek te d ire k t in den B oden U n terg ru n d einge g rab en w urden, in sb esondere d ort, w o d ie K u ltu rsch ich t k eine h ohe M äch tig k eit erh alten hat.
A B B IL D U N G E N
A bb. 1. W asserströ m u n g stö ru n g en (gez. M arian Ł o m n ick i)
A bb. 2. M eß set. A — M eß g eräte; В — E lektro d en ; С — V e rb in d u n g srah m en (nach H. Jan u s-Ż e- b ro w sk a 1992)
A bb. 3. D ie bei den V ersu ch en v erw en d eten E lek tro d en . А — e in g esch lag en e E lek tro d e; В — an g e le g te E le k tro d e (g ez. M . Ł o m nicki)
A bb. 4. P oten tio m etersy stem . 1,3 — S tro m elek tro d en ; 2,4 — S p an n u n g selek tro d en ; D — stä n d ig e r E lek tro d en ab stan d ; 0 — M eßb ezu g sp u n k t (gez. M . Ł o m nicki)
A bb. 5. Iso w id erstan d sd iag ram m A bb. 6. P se u do d reid im ensio n ales D iagram m
A b b . 7. R y b itw y — O strów L ed n ick i, Fst. 1. L eg en de; а — die m it E le k tro w id erstan d sp ro sp ek tio n u m faß ten G eb iete; b — G eb iete m it W id erstan d san o m alien ; с — arch ä o lo g isc h e G rabu n g sfläch en ; 0 0 — S taatsfix p u n k t (gez. M . Ł o m n ick i)
A bb. 8. D ziek an o w ice, Fst. 22. Legende: а — d ie m it E le k tro w id erstan d sp ro sp ek tio n u m faß ten G ebiete; b - G eb iete m it W id erstan d san o m alien ; с — arch äo lo g isch e G rab u n g sfläch en ; 0 0 — S ta atsfix p u n k t (gez. W . K ujaw a)
A bb. 8a. D ziek an o w ice, Fst. 22. L ag e d er G rab u n g sfläch en . 1 — H o lzg eb äu d e des sog. K leines F rei lichtm u seu m s; 2 — G rab u n g sfläch en au s den Jah ren 1 9 7 6 - 1992; 4 G ra b un g sfläch en au s 1993
A bb. 9. R ybitw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. Iso w id erstan d sd iag ram m d es G eb ietes I (vgl. A b b . 7). 1,3,5 ... — N u m erieru n g d er M eß n etzlin ien ; 60 N , 5 0 E — B ezeich n u n g d e r G renzw eiten (in m ) vo m Punkt 0 — S taatsfix p un k t im S u burbium (nach H. Ja n u s-Ż e b ro w sk a 1992)
A bb. 9a. R ybitw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. P seud o d re id im e n sio n a les D iag ram m des G eb ietes I (vgl. A bb. 7). 1 ,7 ,1 3 ... — N u m erieru n g d e r M eß n etzlin ien ; X — M essu n g -O st-W est-A ch se; Y — L in ie N ord S ü d-A ch se (nach H. Jan us-Ż eb ro w sk a 1992)
A bb. 10. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. Iso w id erstan d sd iag ram m des G eb ietes II (vgl. A bb. 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9)
A bb. 10a. R ybitw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. P se u d o dreid im en sion ales D iag ram m des G eb ietes II (vgl. A bb. 7). (B e zeich n u n g en w ie in A bb. 9a)
A b b . 11. R y b itw y — O strów L ed n icki, Fst. 2. Iso w id erstan d sd iag ram m d es G eb ietes III (vgl. A bb. 7). (B ezeich n un g en w ie in A b b . 9)
P R O S P E K C JA E L E K T R O O P O R O W A O S T R O W A L E D N IC K IE G O 195 A bb. l i a . R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. P seu d o d re id im e n sio n a les D iag ram m des G eb ietes III (vgl. A bb. 7). (B e zeich n u n g en w ie in A bb. 9a)
A bb. 12. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. Iso w id erstan d sd iag ram m d e s G eb ietes IV (vgl. A b b . 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9)
A bb. 12a. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. P seu d o d reid im en sio n ales D iag ram m d e s G e b ie te s IV (vgl. A bb. 7). (B ez eic h n u n g e n w ie in A bb. 9a)
A bb. 13. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, F st. 2. Iso w id erstan d sd iag ram m des G e b ie te s V (vgl. A b b. 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9)
A bb. 13a. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. P seu d o d reid im en sio n ales D iagram m des G e b ie te s V (vgl. A b b . 7). (B ez eic h n u n g e n w ie in A bb. 9a)
A bb. 14. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. Iso w id e rsta n d sd ia g ra m m des G e b ie te s VI (vgl. A b b. 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9)
A b b . 14a. R y b itw y — O stró w L ed n ick i, Fst. 2. P seu d o d reid im en sio n ales D iag ram m d e s G eb ietes VI (vgl. A bb. 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9a)
A bb. 15. R y b itw y — O stró w L ednicki, FsL 2. Iso w id erstan d sd iag ram m d es G eb ietes V II (vgl. A b b . 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9)
A bb. 15a. R y b itw y — O stró w L ednicki, Fst. 2. P seu d o d reid im en sio n ales D iag ram m des G e b ie te s VII (vgl. A b b . 7). (B ezeich n u n g en w ie in A bb. 9a)
A bb. 16. W id e rsta n d w e rtä n d e ru n g e n j e nach den a tm o sp h ärisch en B ed in g u n g en (n ac h H . Jan u s-Ż e- b ro w sk a 1992)
