No
w
a P
raca S
ocjalna
18
Pr
aca socjalna z
młodzieżą opusz
czającą plac
ówk
i
opiekuńcz
o-w
ycho
w
aw
cz
e i
ich r
odziną
Praca socjalna z młodzieżą
opuszczającą placówki
opiekuńczo-wychowawcze
i ich rodziną
18
pod red. Katarzyny Głąbickiej
i Magdaleny Gościniewicz
pod r
ed
. K
atar
zyn
y Głąbick
iej
i M
agdalen
y G
ościnie
wicz
Warszawa 2014
pod red. Katarzyny Głąbickiej
i Magdaleny Gościniewicz
Praca socjalna z młodzieżą
opuszczającą placówki
opiekuńczo-wychowawcze
i ich rodziną
Katarzyna Głąbicka Magdalena Gościniewicz Anna Jaśkowska Małgorzata Krawczyk-Blicharska Elżbieta Kozyra Dorota Ławniczak Renata Miszczuk Izabela Mularczyk Małgorzata Porąbaniec Jacek Szkurłat Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00
Fax: 22 237 00 99
e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl www.crzl.gov.pl
Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:
WYG International Sp. z o.o. ISBN 978–83–7951–301–7 (seria) 978–83–7951–319–2 (18) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy
Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z za-kresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwią-zań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje niezna-nymi lub niedocenianiezna-nymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością.
Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i re-alizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przed-sięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w po-konywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmo-wanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról – być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorod-ności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego – zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji.
W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społe-czeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywa-nia lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kry-zysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym
W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób imple-mentowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzą-cych z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o sku-teczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych.
Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „ z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk.
Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej.
Zachęcam do lektury.
dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Od Rady Redakcyjnej
Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji – dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagad-nieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce.
Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumen-tów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego.
Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach za-bezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej.
Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z róż-nych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenia-liśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.
Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni specjaliści z obszarów: na-uki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła.
szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe za-rządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states.
Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pra-cowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomen-dowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury!
dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej
Rada Redakcyjna:
dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej – Wyższa Szkoła
Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie
dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy
mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej
w Tyszowcach
prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie
w Słupsku
mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
w Tarnowskich Górach
dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział
Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź
Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:
dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu
Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:
mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny
Nota o Autorach
Katarzyna Głąbicka – Absolwentka Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, doktor
habili-towany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce – polityki społecznej, profesor Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu. Wykładowca polskiej i europejskiej polityki społecznej. Autorka 270 publikacji naukowych z obszaru polityki migracyjnej, polityki rynku pracy, polityki społecz-nej Unii Europejskiej, europejskiej polityki regionalspołecz-nej i funduszy strukturalnych, ekonomii społeczspołecz-nej, krajowej i lokalnej polityki społecznej oraz 32 książek m.in Europejska przestrzeń socjalna (Warszawa 2002), Rynek pracy w jednoczącej się Europie (Warszawa 2005), Ekonomia społeczna. Podmioty i in-strumenty (Warszawa 2009), Prekursorzy socjalnego wymiaru Europy (Radom 2010), Europejski model socjalny (2012).
Małgorzata Porąbaniec – absolwentka socjologii ze specjalnością: praca socjalna na Uniwersytecie
Jagiellońskim oraz studiów doktoranckich z zakresu socjologii ukończonych również w Uniwersytecie Jagiellońskim. Aktualnie adiunkt w Zakładzie Pracy Socjalnej i Promocji Zdrowia Uniwersytetu Humanistyczno – Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego oraz starszy wykładowca we Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach. Zajmuje się problematyką szeroko rozumianej pracy socjalnej, działalnością instytucji samorządowych i pozarządowych oraz organizacją środowiska lokalnego w zakresie działań profilaktyczno – pomocowych. Prowadzi badania nad ubóstwem, dziedziczeniem biedy, przemocą domową oraz wypaleniem zawodowym pracowników socjalnych.
Magdalena Gościniewicz – absolwentka Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego, kierunek
pedagogika w zakresie pedagogiki opiekuńczej i pracy socjalnej oraz Wyższej Szkoły Handlowej im. B. Markowskiego w Kielcach – studia podyplomowe: Organizacja i zarządzanie opieką społeczną. Związana z pomocą społeczną od 1981 r., obecnie zastępca dyrektora Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Kielcach. Koordynator Gminnego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie i Programu Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie w Kielcach. Przewodnicząca Zespołu Interdyscyplinarnego ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie.
Dorota Ławniczak – posiada wykształcenie wyższe z przygotowaniem pedagogicznym oraz
spe-cjalizację w zakresie Organizacji i Metod Pomocy Społecznej. Od 20 lat jest pracownikiem Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Kielcach, od 1999 r. kieruje Działem Opieki i Wychowania. Podstawowym obszarem działalności zawodowej jest organizacja systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w Kielcach, w tym organizowanie pracy z rodzinami przeżywającymi trudności opiekuńczo-wychowawcze oraz
organizującego i realizującego interdyscyplinarne wsparcie dla rodzin z dziećmi oraz utworzenia miesz-kań aktywizujących – chronionych dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, w tym dla usamo-dzielnianych wychowanków pieczy zastępczej, jako wypełnienie luki w systemie wsparcia tych osób. Od 2007 r. członek Komisji Mieszkaniowej, co wpłynęło na ilość i lokalizację mieszkań przyznawanych z zasobów gminy osobom usamodzielnianym.
W latach 2009-2010 ekspert w Zespole ds. rodzin z dziećmi, powołanym w ramach projektu systemo-wego pod nazwą "Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej", realizowa-nego przez CRZ, a współfinansowarealizowa-nego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Zespół, podczas jednego z etapów realizacji projektu, pracował nad stworzeniem stan-dardu pracy socjalnej oraz pakietu usług dla rodzin z dziećmi oraz nad kwestią poradnictwa rodzinnego dla rodzin z dziećmi
Magdalena Adamiec - magister pedagogiki dziecięcej Uniwersytetu Łódzkiego. Od roku 2012
realiza-tor trzech części Szkoły dla Rodziców i Wychowawców, ukończonej pod kierunkiem Joanny Sakowskiej. Ukończyła szkolenia z zakresu mediacji rodzinnej w Centrum Mediacji Partners u Macieja Tanskiego. Niedawno obroniła pracę podyplomową na kierunku konflikty w rodzinie i mediacje rodzinne. W roku 2014 ukończyła studia podyplomowe w zakresie psychologii i pedagogiki sądowej na WSB-NLU in Chicago z siedzibą w Nowym Sączu. Zawodowo po studiach związana z nauczaniem języka angiel-skiego w szkole podstawowej i ponadpodstawowej. W latach 2007 - 2013; 2012 pracownik socjalny w placówce opiekuńczo - ;wychowawczej na terenie miasta Kielce. Obecnie koordynator rodzinnej pieczy zastępczej w Ośrodku Rodzinnej Pieczy Zastępczej w Kielcach.
Elżbieta Kozyra – absolwentka Pedagogiki Przedszkolnej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie.
Ukończyła studia podyplomowe z zakresu: oligofrenopedagogiki, zarządzania placówkami oświato-wymi, pomocy dziecku i rodzinie oraz szkolenie z zakresu terapii psychopedagogicznej i mediacji ro-dzinnych. Objęła stanowisko dyrektora Domu Dziecka Nr 3 w Kielcach w 2000 r. – w czasie kiedy domy dziecka weszły do systemu pomocy społecznej. Jest prekursorką przekształceń dużych domów dziecka w nowoczesne placówki. Założyła fundację „Przyjazny Dom Dziecka”, która wspiera dzieci z placówek w formie finansowej. Współpracuje z Uniwersytetem Jana Kochanowskiego w Kielcach i innymi uczel-niami. Aktywnie pracuje w Zespole ds. Rodziny i Uzależnień oraz Koalicji na Rzecz Rodzin Zastępczych przy Wojewodzie Świętokrzyskim. Za swoją działalność była wielokrotnie wyróżniania i nagradzana: w listopadzie 2003 r. otrzymała wyróżnienie Wojewody Świętokrzyskiego za nowe inicjatywy w ob-szarze pomocy społecznej, w sierpniu 2005 r. „Czyste Serce” – nagrodę Wojewody Świętokrzyskiego dla ZPOW „Dobra Chata” za nowatorskie podejście do opieki nad dzieckiem i rodziną, w listopadzie 2011 r. statuetkę Wojewody Świętokrzyskiego z listem gratulacyjnym dla Dyrektora za wieloletnią pracę na rzecz placówki oraz szerszą działalność na rzecz osób wykluczonych oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Izabela Mularczyk – absolwentka Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach na kierunku chemia.
Ukończyła studium kwalifikacyjne w zakresie opieki nad dzieckiem, studia podyplomowe z logo-pedii w Pomagisterskim Studium Logopedycznym UW, studia podyplomowe z zakresu organizacji
i zarządzania w pomocy społecznej oraz specjalistyczne szkolenie dotyczące diagnozy i terapii dzieci z FAS. Jest pracownikiem placówki opiekuńczo – wychowawczej (dawniej dom dziecka) od 1 września 1987 roku. Przez 14 lat pracowała jako wychowawca w grupie wychowawczej. Od września 2001 roku pełniła funkcję zastępcy Dyrektora placówki, a od 2005 roku koordynatora pracy opiekuńczo – wy-chowawczej. Brała czynny udział w przekształceniu jednostki z Domu Dziecka Nr 3 w Zespół Placówek Opiekuńczo – Wychowawczych „Dobra Chata”. Jest autorką publikacji na temat Stałego Zespołu ds. Okresowej Oceny Sytuacji Dziecka w „Problemach Opiekuńczo – Wychowawczych”.
Jacek Szkurłat – doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie nauki o polityce. Absolwent Akademii
Świętokrzyskiej. W 2003 ukończył studia na kierunku Pedagogika, specjalność Pedagogika opiekuńcza i pracy socjalnej. Asystent w Zakładzie Pracy Socjalnej i Promocji Zdrowia na Wydziale Pedagogicznym i Artystycznym Uniwersytetu Jan Kochanowskiego w Kielcach. W dorobku posiada blisko 40 publikacji naukowych, w wydawnictwach krajowych i zagranicznych, z zakresu polityki społecznej, w tym kwestii: bezrobocia, zatrudnienia i polityki rynku pracy oraz pomocy społecznej.
Małgorzata Krawczyk-Blicharska – doktor nauk humanistycznych z dziedziny pedagogika,
pracow-nik naukowo – dydaktyczny w Zakładzie Pedagogiki Pracy, Pedeutologii i Kształcenia Ustawicznego Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, trener, doradca zawodowy, ekspert w projektach in-nowacyjnych, specjalista z zakresu pedagogiki pracy, zawodoznawstwa i poradnictwa edukacyjno-za-wodowego. Autor programów kształcenia i kierownik studiów podyplomowych zakresu poradnictwa zawodowego oraz koordynator projektów unijnych. Pozyskiwała środki i opracowywała projekty finan-sowane z funduszy europejskich m.in. z: Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich (PAOW), Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (POKL) oraz kierowała ich realizacją; posiada doświadczenie w organizacji i prowadzeniu kursów, szkoleń oraz warsztatów m.in. z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego oraz aktywnych form wejścia na rynek pracy młodzieży i osób dorosłych.
Anna Jaśkowska – magister socjologii, ukończyła studia podyplomowe z Organizacji Pomocy
Społecznej i Studium Samorządowe, „Systemowe rozumienie rodziny – podejście systemowe w terapii rodzin”- w trakcie. Pracuje w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie jako konsultant; prowadzi między inny-mi warsztaty uinny-miejętności społecznych, Szkołę dla Rodziców i Wychowawców, warsztaty uinny-miejętności rodzicielskich. Od kilkunastu lat zajmuje się kształceniem kadry pomocy społecznej w zakresie meto-dyki pracy socjalnej, metometo-dyki pracy asystenta rodziny, podstaw socjologii, problemów społecznych. Aktywnie działa społecznie. Autorka artykułów dotyczących pracy socjalnej oraz etyki życia społecznego. Interesuje się problematyką zmian społecznych, etyką życia społecznego i gospodarczego, socjologią moralności oraz ekonomią społeczną.
Renata Miszczuk – doktor nauk humanistycznych z dziedziny pedagogika, absolwentka Akademii
Świętokrzyskiej w Kielcach na Wydziale Pedagogicznym i Artystycznym. Świadectwo ukończenia studiów podyplomowych w zakresie: Menedżer komercjalizacji i transferu wiedzy. Kierownik inno-wacyjnego projektu PI Wczoraj wykluczenie jutro zatrudnienie. Autorka Poradnika wejścia na rynek pracy młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznej. Współzałożyciel i wiceprezes Stowarzyszenia PROREW. Prowadzi warsztaty z zakresu doradztwa zawodowego, tworzenia indywidualnych ścieżek ka-riery edukacyjno-zawodowej młodzieży w wieku gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym. Zainteresowania naukowe oscylują wokół tematyki związanej z zawodem nauczyciela – wychowawcy, przygotowaniem
młodzieży niedostosowanej społecznie.
Recenzenci publikacji:
dr Przemysław Gąsiorek – Wydział Pedagogiczno – Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
dr Agnieszka Golczyńska -Grondas – Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego dr Małgorzata Potoczna – Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego
Spis treści
SŁOWO WSTĘPNE . . . 3
OD RADY REDAKCYJNEJ . . . 5
NOTA O AUTORACH . . . 7
PRZEDMOWA (Katarzyna Głąbicka) . . . 15
CZĘŚĆ I WYBRANE ASPEKTY TEORETYCZNE . . . .17
1. ROLA WSPÓŁCZESNEJ RODZINY POLSKIEJ W PROCESIE USAMODZIELNIENIA MŁODZIEŻY. CHARAKTERYSTYKA RODZIN BIOLOGICZNYCH WYCHOWANKÓW PIECZY ZASTĘPCZEJ (Małgorzata Porąbaniec) . . . 19
Wprowadzenie . . . 19
1.1. Ustalenie definicji pojęć: „rodzina”, „środowisko rodzinne”, „wychowanie”, „socjalizacja” . . . .19
1.2. Funkcje rodziny . . . 23
1.3. Problemy i zagrożenia współczesnej rodziny . . . 25
1.4. Dysfunkcjonalność rodzin jako przyczyna umieszczania dzieci i młodzieży w pieczy zastępczej . . . 28
1.5. Dziecko i rodzina w systemie lokalnego wsparcia . . . 29
1.6. Realizacja zadań z zakresu systemu pieczy zastępczej . . . 31
1.7. Rola asystenta rodziny w systemie pieczy zastępczej . . . 33
1.8. Pomoc w integracji ze środowiskiem osób opuszczających rodziny zastępcze i placówki opiekuńczo-wychowawcze . . . .35
Podsumowanie . . . 36
2. METODY I DZIAŁANIA W PRACY SOCJALNEJ Z MŁODZIEŻĄ I JEJ RODZINĄ (Magdalena Gościniewicz) . . . 39
Wprowadzenie . . . 39
2.1. Praca socjalna i metody pracy socjalnej z rodziną . . . 39
2.2. Cele i strategie działania w pracy z rodziną . . . 40
2.3. Praca z rodziną . . . 42
2.4. System wsparcia rodzin z dziećmi . . . .45
SYSTEMOWYCH (Dorota Ławniczak) . . . 57
Wprowadzenie . . . 57
3.1. Usamodzielnienie . . . 57
3.2. Opiekun usamodzielnienia . . . 60
3.3. Indywidualny program usamodzielnienia . . . 61
3.4. Formy pomocy dla osób usamodzielnianych . . . 62
3.5. Pomoc na kontynuowanie nauki . . . 64
3.6. Pomoc na usamodzielnienie . . . .66
3.7. Pomoc na zagospodarowanie . . . 68
3.8. Pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych . . . 70
3.9. Pomoc w uzyskaniu zatrudnienia . . . 72
3.10. Zapewnienie pomocy prawnej i psychologicznej . . . 72
3.11. Deficyty obowiązujących rozwiązań prawnych . . . 73
Załącznik Nr 1 . . . 75
Załącznik Nr 2 . . . 76
4. MŁODZIEŻ JAKO KATEGORIA OSÓB ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W SZCZEGÓLNEJ SYTUACJI NA RYNKU PRACY (Jacek Szkurłat) . . . 85
Wprowadzenie . . . 85
4.1. Osoby młode na rynku pracy . . . 85
4.2. Przyczyny i skutki bezrobocia osób młodych . . . 87
4.3. Aktywizacja zawodowa jako jeden z celów pieczy zastępczej . . . 89
4.4. Problemy osób opuszczających pieczę zastępczą na rynku pracy – możliwości wsparcia . . . 90
Podsumowanie . . . 92
5. PORADNICTWO W PROCESIE POMOCOWYM DLA MŁODZIEŻY I ICH RODZIN (Małgorzata Krawczyk-Blicharska) . . . 95
Wprowadzenie . . . 95
5.1. Nowy wymiar poradnictwa jako działania całożyciowego . . . 95
5.2. Poradnictwo jako forma pomocy i wsparcia . . . 99
5.3. Rola doradcy zawodowego w aktywizacji osób korzystających z systemu pomocy społecznej . . . .107
CZĘŚĆ II
DOBRE PRAKTYKI PRACY SOCJALNEJ Z MŁODZIEŻĄ OPUSZCZAJĄCĄ
PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA
ŚWIĘTOKRZYSKIEGO . . . .115
6. ROLA KOORDYNATORA W USAMODZIELNIENIU WYCHOWANKÓW RODZINNEJ PIECZY ZASTĘPCZEJ – PRZYKŁADY DOBRYCH PRAKTYK (Magdalena Adamiec) . . . .117
Wprowadzenie . . . .117
6.1. Idea procesu usamodzielnienia . . . .118
6.2. Zasady procesu usamodzielnienia . . . .118
6.3. Koordynator rodzinnej pieczy zastępczej . . . .121
6.4. Rola KRPZ w procesie usamodzielnienia (problem definicyjny) . . . .123
6.5. Zasady finansowania procesu usamodzielnienia . . . .123
6.6. Konsekwencje nieprzestrzegania zasad procesu usamodzielnienia . . . .125
6.7. Zakończenie procesu usamodzielnienia . . . .126
6.8. Proces usamodzielnienia. Analiza przypadku na przykładzie Piotra, Kingi, Krzysztofa . . . .127
6.9. Percepcja procesu usamodzielnienia przez osoby usamodzielniane . . . .130
6.10. Percepcja procesu usamodzielnienia przez opiekunów usamodzielnienia . . . .132
6.11. Percepcja procesu usamodzielnienia przez koordynatorów . . . .133
6.12. Główne wnioski z badań . . . .136
Podsumowanie . . . .137
7. ROLA PLACÓWKI OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZEJ W USAMODZIELNIANIU WYCHOWANKÓW INSTYTUCJONALNEJ OPIEKI ZASTĘPCZEJ (Elżbieta Kozyra, Izabela Mularczyk ) . . . .139
Wprowadzenie . . . .139
7.1. Początek zmian warunkujących dobre usamodzielnienie wychowanków placówek opiekuńczo – wychowawczych. . . . .139
7.2. Rola pracownika socjalnego w placówce opiekuńczo – wychowawczej w usamodzielnianiu wychowanków w warunkach przekształcania. . . . .143
7.3. Mieszkanie chronione . . . .144
7.4. Przekształcenie placówki – szansa na dobre usamodzielnienie. . . . .145
7.5. Proces usamodzielnienia . . . .148
7.6. Rola wychowawcy kierującego procesem wychowawczym . . . .150
7.7. Program usamodzielnienia i opiekun usamodzielnienia . . . .153
Podsumowanie . . . .155
8. PRACA Z MŁODZIEŻĄ OPUSZCZAJĄCĄ PLACÓWKI OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZE NA PRZYKŁADZIE PROJEKTU SYSTEMOWEGO MIEJSKIEGO OŚRODKA POMOCY RODZINIE W KIELCACH PN. „DZIAŁANIE SZANSĄ NA PRZYSZŁOŚĆ” (Anna Jaśkowska). . . .157
Wprowadzenie . . . .157
8.1. Kontrakt socjalny . . . .158
8.2. Praca socjalna z wychowankami placówek opiekuńczo – wychowawczych . . . .158 8.3. Charakterystyka grupy odbiorców i działań podjętych w projekcie systemowym MOPR
9. MODEL WSPÓŁPRACY TRÓJSEKTOROWEJ MIĘDZY SEKTOREM PUBLICZNYM, PRYWATNYM I ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI NA RZECZ AKTYWNEGO
WEJŚCIA NA RYNEK PRACY MŁODZIEŻY ZAGROŻONEJ WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM PRZEBYWAJĄCEJ W PLACÓWKACH OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH
(Renata Miszczuk) . . . .169
Wprowadzenie . . . .169
9.1. Wykluczenie społeczne . . . .170
9.2. Placówki opiekuńczo-wychowawcze a wejście na rynek pracy. . . .173
9.3. Instytucje powołane do świadczenia pomocy i ich kompetencje . . . .175
9.4. Model współpracy trójsektorowej między sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarządowymi na rzecz aktywnego wejścia na rynek pracy młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym przebywającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych . .180
Podsumowanie . . . .188
Przedmowa
Opieka oraz wychowanie dzieci i młodzieży pozbawionej całkowicie lub częściowo opieki i wsparcia ze strony rodziny naturalnej, realizowana jest nie jak dotychczas w ramach zadań pomocy społecz-nej, a poprzez system instytucjonalnej i rodzinnej pieczy zastępczej. Główne przyczyny umieszczania w pieczy zastępczej to: przemoc, dezorganizacja życia rodzinnego, niewydolność w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczych, alkoholizm, bezrobocie, środowisko zamieszkania.
Praca socjalna jako profesjonalna działalność zawodowa pracownika socjalnego zmierza do wyprowa-dzenia osoby lub rodziny z systemu pomocy społecznej. Celem pracy socjalnej jest pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie. Sposób postępowania pracownika socjalnego w pracy socjalnej określa się jako metodę, która jest sposobem działania, w celu poprawy funkcjonowania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczych. W praktyce pracy socjalnej z dzieckiem i rodziną stosuje się dwa po-dejścia: podejście systemowe i podejście zorientowane na zadania. Poradnictwo, terapia systemowa rodzin, trening umiejętności wychowawczych i terapeutycznych dla rodziców, mediacje i konsultacje to podstawowe formy stosowane w pracy z rodziną z dziećmi.
Ze względu na specyfikę sytuacji wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, między in-nymi: pozbawienie intymności rodzinnej, ograniczenie kontaktów rodzinnych, przeżyte traumy z domu pochodzenia, poczucie skrzywdzenia, pracownicy socjalni powinni korzystać z różnych form wspar-cia oraz wzbogacać metody i narzędzia realizowanej pracy socjalnej. W związku z tym, oprócz stałej współpracy pracownika socjalnego z psychologiem, doradcą zawodowym, specjalistą pracy z rodziną, prowadzi się superwizję pracy socjalnej z udziałem superwizora oraz superwizję koleżeńską. Ponadto organizuje się zespoły interdyscyplinarne składające się z osób współpracujących z odbiorcą projektu oraz zaproszonych specjalistów, np. terapeuty uzależnień, psychologa, doradcy zawodowego, którzy pomagają w analizie i ustalaniu kierunków zmian zastanego stanu.
Zgodnie z art. 140 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze przyznaje się pomoc finansową na: kontynuowanie nauki, usamo-dzielnienie, zagospodarowanie. Dodatkowo udziela się pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych i zatrudnienia, zapewnia się pomoc prawną i psychologiczną.
łań podejmowanych w obszarze pomocy społecznej, problem organizacji procesu usamodzielniania młodzieży opuszczającej instytucje pieczy zastępczej. Wpisuje się tym samym – jak dotychczas – jako jedna z nielicznych, w wyraźnie definiowaną w zakresie pracy socjalnej potrzebę, wdrożenia efektyw-nego modelu wsparcia wychowanków instytucji pieczy zastępczej, jak również ich rodzin, najczęściej wieloproblemowych.
Publikacja składa się z dwóch części – teoretycznej, w której opisano wybrane aspekty związane m.in. z rolą współczesnej rodziny polskiej w usamodzielnianiu młodzieży, metody i działania w pracy socjalnej z młodzieżą i jej rodziną, obowiązujące przepisy prawne, sytuację na rynku pracy dla młodzieży oraz system poradnictwa dla młodzieży i ich rodzin.
W drugiej części opracowania zaprezentowane zostały rozwiązania prawne i procedury już wdrożone do praktyki pracy socjalnej, ponadto w rozdziałach zamieszczono opisy dobrych praktyk, które znaleźć mogą zastosowanie zarówno w ośrodkach pomocy społecznej, placówkach opiekuńczo-wychowaw-czych i innych instytucjach polityki społecznej, jak i w ramach współpracy interdyscyplinarnej. Podjęta problematyka usamodzielniania wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo wy-chowawcze jest niewątpliwie nowatorska, zwłaszcza w kontekście wprowadzonych ostatnio w Polsce zmian ustawowych i instytucjonalnych. Do chwili obecnej nie opracowano w naszym kraju podręcznika przedstawiającego w uporządkowany sposób podstawowe problemy usamodzielnianych wychowan-ków placówek opieki całkowitej, zasady i procedury udzielania pomocy oraz nowatorskie rozwiązania w tej dziedzinie.
Autorzy niniejszej monografii mają nadzieję, że wiedza i treści w niej zawarte wspomogą codzienną pracę z młodzieżą zagrożoną wykluczeniem społecznym, a także ukierunkują na nowe innowacyjne metody i instrumenty pracy z tą kategorią podopiecznych.
Część I
W PROCESIE USAMODZIELNIENIA
MŁODZIEŻY. CHARAKTERYSTYKA RODZIN
BIOLOGICZNYCH WYCHOWANKÓW PIECZY
ZASTĘPCZEJ
1
Wprowadzenie
Rodzina jest niezbędną wartością do życia każdego dziecka, gdyż dzięki niej może czuć się bezpiecznie w otaczającym go świecie, który dla dziecka wydaje się być zbyt duży i nieosiągalny. W niej może czuć bliskość kochających go rodziców i rodzeństwa. Rodzina kształtuje w dziecku poczucie własnej wartości, poprzez prawidłowe wypełnianie swoich funkcji wprowadza dziecko w świat wartości, które są pod-stawą do tworzenia późniejszego życia, bo przecież ze środowiska rodzinnego młodzi ludzie wynoszą wzorce zachowań w różnych sytuacjach życiowych czekających ich w dorosłości, jak i we współżyciu z innymi ludźmi.
Ojciec, matka i dzieci to najważniejsze składniki rodziny. Brak któregokolwiek z nich może stanowić poważne zagrożenie, które w konsekwencji burzy ład i obniża wartość rodziny jako grupy społecznej, jak i wartość całego społeczeństwa. Niewłaściwe stosunki wewnątrzrodzinne rodzą napięcia i konflikty, co burzy szczęście i spokój każdej rodziny. Nie jest zatem sprawą mało znaczącą, jaka jest współczesna rodzina polska, na jakich wartościach opiera się jej funkcjonowanie, w jaki sposób jest zorganizowana oraz jakie są nadrzędne cele rodziców w wychowaniu swoich dzieci.
1.1. Ustalenie definicji pojęć: „rodzina”, „środowisko rodzinne”,
„wychowanie”, „socjalizacja”
Człowiek z natury jest istotą społeczną, dlatego też do tego, by mógł żyć i rozwijać się, potrzebna jest mu obecność innych ludzi, tzn. rodzina, określona grupa społeczna, a nawet społeczeństwo. Wśród tych określonych grup społecznych, których członkiem jest każdy człowiek przez całe swoje życie jest rodzina, która grupą pierwsza i najważniejszą, ponieważ jest ona podstawową formą życia społecznego, która odpowiada za najważniejsze potrzeby człowieka. Rodzina nie jest tylko powszech-nym wymiarem życia każdego z nas, ale jest przede wszystkim najbardziej trwałym jego elementem2.
1 Autor rozdziału: Małgorzata Porąbaniec-Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Według Wincentego Okonia rodzina to „grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krew-nych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie”3.
Powszechność oraz różnorodność odmian tej formy życia społecznego, spowodowało, to że sformuło-wano wiele definicji rodziny, które podkreślają jej uniwersalny charakter i związek z funkcjonowaniem społeczeństwa. Jedna z takich definicji określa rodzinę jako „zbiorowość ludzi , grupę społeczną po-wiązaną ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, adopcji”4. Powszechnie rodzina
rozumiana jest jako para małżeńska i jej dzieci. Jej członkowie mieszkają zazwyczaj razem w jednym gospodarstwie domowym. Rodzinę więc łączą stosunki małżeńskie i rodzicielskie. W znaczeniu szerszym rodzina może być rozumiana jako grupa osób połączonych więzami małżeństwa i pokrewieństwa. W tym znaczeniu pokrewieństwo obejmuje tu: rodziców, dziadków, dzieci, wnuki, wujów, czy kuzynów5.
Rodzinę można również rozpatrywać w kategoriach instytucji społecznej, ale wówczas bierzemy pod uwagę jej formalne ustanowienie i funkcjonowanie według określonych norm społecznych obo-wiązujących w określonym systemie kontroli społecznej. Rodzina jako instytucja społeczna traktowana jest jako grupa, która została powołana do realizacji podstawowych funkcji, niezbędnych do istnienia społeczeństwa, i której członkowie wykonują czynności w imieniu całej zbiorowości i dla całej zbioro-wości społecznej6.
Rodzina jest jednym z najważniejszych kręgów środowiskowych każdego człowieka, a zarazem naj-wcześniej mu dostępnych i oddziałujących na jego osobowość. Środowisko rodzinne jest więc „złożoną całością, stanowiącą układ równorzędnych – osobiście dostępnych jednostce – warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych członków rodziny, które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny, a zwłaszcza z jej funkcjonowania”7.
Środowisko rodzinne obejmuje złożony układ bodźców i sytuacji oddziałujących na dziecko, wynikających ze struktury i funkcjonowania jego rodziny. W obrębie definicji środowiska rodzinnego można wyróżnić następujące elementy wchodzące w jego skład: pochodzenie społeczno-zawodowe rodziców, aktualna sytuacja społeczno-zawodowa rodziny, poziom wykształcenia rodziców, poziom potrzeb kulturalnych rodziców i innych członków rodziny, normy i wartości przekazywane dziecku w wychowani, czy struktura rodziny – skład osobowy, liczba dzieci w rodzinie8. Można również
okre-ślić środowisko rodzinne jako „główny ośrodek rozwoju sfery emocjonalnej osobowości oraz postaw moralnych. Rodzina jest podstawową grupą społeczną, w której kształtuje się umiejętność współżycia zespołowego dziecka w życiu społecznym. Środowisko rodzinne najintensywniej oddziałuje na dziecko
3 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, wyd. PWN, Warszawa 1992., s. 177.
4 Za: L. Frąckiewicz, Polityka społeczna. Wybrane zagadnienia, wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 1993., s. 22.
5 Za:A. Kwak, Rodzina jako środowisko wychowawcze, [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie,
wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1993., s. 121.
6 Za: K. Pierzchała, Rodzina – jej definicja i funkcje, [w: ] K. Pierzchała, Cz. Cekiera (red.), Człowiek a patologie społeczne, wyd. Adam Marszałek,
Toruń 2009., s. 69–70.
7 S. Kawula, Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza, [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke (red.), Pedagogika rodziny. Obszary
i panorama problematyki, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004., s. 49–50.
przetwarzając jego cechy wrodzone, temperament i biopsychiczne w cechy nabyte, które z kolei wpły-wają na postawę dziecka, jego nawyki i zasady postępowania.
Podsumowując rozważania na temat definicji rodziny i jej środowiska mogę stwierdzić, iż wszystkie definicje zarówno te mniej, jak i bardziej trafne mają wspólną cechę, a mianowicie podkreślają fakt, że każda rodzina zapewnia ciągłość oraz przekazuje dziedzictwo kulturowe minionych pokoleń na-stępnym pokoleniom.
Podstawowym zadaniem każdej rodziny, nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie jest wychowanie młodego człowieka. Słownik pedagogiczny podaje, iż wychowanie to „świadomie organizowana dzia-łalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznawaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziały-wania na nią, jak i stronę emocjonalno-motywacyją, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia. Wychowanie wiąże się przede wszystkim ze zrozumieniem przez jednostkę określonych norm społeczno-moralnych oraz nadaniem tym normom – w zależności od jej uprzednich doświadczeń i gry motywów – osobistego znaczenia”9.
Powszechnie wychowanie ujmowane jest jako rodzaj działań człowieka zmierzający do zmian w za-chowaniu i psychice drugiego człowieka, przy czym oddziaływanie to jest procesem złożonym, gdyż składają się na niego zarówno czynniki zewnętrzne, jak i czynniki wewnętrzne, czyli osobiste przeżycia i doświadczenia jednostki, jego potrzeby, czy aspiracje. Jest to również proces intencjonalny, tzn. wycho-wawca jest świadomy realizowanych przez siebie celów wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej. Bardzo ważną własnością procesu wychowania jest tzw. interakcyjność, czyli współ-działanie ze sobą wychowawcy i wychowanka oraz relatywność, która wskazuje, iż nie możemy być do końca pewni, że nasze działania przyniosą zamierzony skutek wychowawczy. Ostatnia ważną cechą wychowania jest jego długotrwałość co oznacza, że każdy człowiek podlega przemianom osobowym przez całe swoje życie10.
Mówiąc o wychowaniu mamy na myśli bezpośrednie lub pośrednie oddziaływania osoby lub grupy na innych , które przysposabia nas do pełnienia ról w społeczeństwie, w którym funkcjonujemy. Chodzi tu głównie o role zawodowe, role związane z płcią, czy członkostwem w określonych grupach i instytu-cjach, a także związane z wiekiem. Jest to także integrowanie wpajanych wartości, które są realizowane zarówno w sferze poznawczej, jak i emocjonalnej oraz życiowej praktyki. Zatem jest to kształtowanie naszego światopoglądu ora tworzenie systemu wartości oraz zbioru norm akceptowanego w społe-czeństwie, w którym każdy człowiek żyje11.
Proces wychowania wydaje się na tyle powszechnym, że często nie widzimy potrzeby szczegółowej analizy. Sądzę jednak, że aby proces ten przebiegał prawidłowo i zgodnie z naturą i rozwojem dziecka, czy wychowanka, każdy rodzic, opiekun, czy nauczyciel powinien posiadać wiedzę z zakresu pojęcia, jakim jest proces wychowania.
9 W. Okoń, Słownik…dz.cyt. , s.233.
10 Za: M. Łobocki, ABC wychowania, wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2003., s. 11–19.
Ważnym pojęciem w procesie wychowania jest socjalizacja, czyli uspołecznienie, która jest określania jako „proces żywiołowy i przypadkowy, który wywiera wpływ na osobowość człowieka, ale w niekon-trolowany sposób”12.
Wincenty Okoń definiuje pojęcie: „socjalizacji” jako „ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej, tj. umożliwienia jej zdobycia takich kwalifikacji, takich systemów wartości i osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby się mogła stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa”13. Socjalizacja w ujęciu
ontogenetycznym oznacza „rozwinięcie w człowieku jego dość ograniczonych potencjalnych możliwo-ści na takim poziomie, aby pozwoliły mu na porozumiewanie się ze społecznomożliwo-ścią, do której należy(…). Prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie oraz wiedzy o rolach społecznych, a także do opanowania przyjętych w tej grupie standardów i wartości”14.
Proces uspołecznienia odnosi się do zmian zachodzących w kontaktach społecznych jednostki z oto-czeniem, a dotyczących głównie ich nasilenia i rodzaju więzi osobowych i rzeczowych, oddziaływania wychowawczego, rozwoju osobniczego, pełnionych ról społecznych i wpływów środowisk społecz-nych, w tym najważniejszego z nich – rodziny. Udział jednostki w socjalizacji ma zarówno charakter przedmiotowy, jak i podmiotowy. Proces rozwoju społecznego umożliwia człowiekowi zdobycie takich umiejętności, rozwinięcie potrzeb i uzdolnień, które później w życiu dorosłym ułatwią mu współpracę i efektywne współżycie w środowisku rodzinnym i zawodowym15.
Socjalizację można podzielić na: pierwotną, czyli: „pierwszą socjalizację”, którą człowiek przecho-dzi w okresie przecho-dzieciństwa i przecho-dzięki, której staje się członkiem społeczeństwa, w którym funkcjonuje. Socjalizacja ta jest najważniejsza w całym procesie uspołecznienia jednostki, gdyż w jej trakcie człowiek tworzy swój pierwszy świat, który jest najtrwalszy ze wszystkich powstałych w późniejszych etapach socjalizacji. Kolejnym poziomem jest socjalizacja wtórna, czyli każdy następny proces, który wprowadza jednostkę na nowy etap poznawania obiektywnego świata jego społeczeństwa16.
Socjalizacja to niezbędny element naszej cywilizacji. To proces, który przystosowuje każde kolejne po-kolenie do oczekiwań społeczeństwa. Zapewnia ciągłość tradycji kulturowej, która przekazywana jest z pokolenia na pokolenie właśnie w ramach jej procesu. Przygotowuje do uczestnictwa w życiu rodzin-nym, zawodowym, czy towarzyskim oraz obywatelskim, mimo iż jej charakter jest anonimowy i nieza-mierzony, a my biorący udział w tym procesie często nie uświadamiamy sobie wielu jej oddziaływań.
12 B. Żmuda, Wychowanie jako ingerencja w naturalne procesy socjalizacyjne, [w: ] B. Gawlin (red.), Wychowanie, interpretacja jego wartości
i granic, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998., s. 45.
13 W. Okoń, Słownik… dz.cyt., s. 188.
14 M. Wolicki, Rola rodziców w procesie socjalizacji dzieci, [w: ] B. Kałdon (red.), Profilaktyka, resocjalizacja, rewalidacja pomocą rodzinie,
Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz-Stalowa Wola 2007., s. 58.
15 Za: M. Jordan, Rodzinne bariery socjalizacji nieletnich, wyd. Akademii Pedagogicznej, Kraków 2003., s. 24–27.
1.2. Funkcje rodziny
Omawiając problematykę rodziny, nie mogę pominąć funkcji, jakie rodzina pełni wobec swoich człon-ków, gdyż są one fundamentem powstania więzi rodzinnej oraz określenia jej miejsca w grupie społecz-nej. Pojęcie: „funkcja” oznacza „pewną działalność skierowaną na określony cel, kontynuowaną w ramach danej struktury społecznej bądź dla podtrzymania danej społeczności w jej stanie normalnym, bądź dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych.” Dlatego terminem „funkcje rodziny” objęte zostały wszelkie cele, do których zmierza rodzina w swoim życiu i działaniu oraz zadania, które pełni rodzina, by zaspokoić potrzeby jej członków, jak i całego społeczeństwa17. Funkcje rodziny są ściśle związane z jej strukturą.
Na ich pełnienie wpływa współzależność członków rodziny, ich wzajemne oddziaływanie na siebie, czy układ pełnionych w niej ról. Rodzina jest instytucją , która została stworzona do realizacji podsta-wowych funkcji społecznych, czyli takich, bez których niemożliwe jest prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa18.
W literaturze socjologicznej opisane są klasyfikacje funkcji rodziny, które różnią się liczbą podawanych funkcji, zasadami podziału, terminologią i opisem. W pracy zostaną omówione dwa podziały tychże funkcji, przedstawione przez Zbigniewa Tyszkę oraz Marię Ziemską.
Anna Kwak wyróżniła dziesięć funkcji rodziny, które zostały połączone w cztery główne grupy : 1. Funkcje biopsychiczne – należą do niej takie funkcje, jak: funkcja prokreacyjna oraz funkcja
seksualna;
2. Funkcje ekonomiczne – należą do niej funkcje: materialno-ekonomiczna, oraz opiekuńczo-zabezpieczająca;
3. Funkcje społeczno-wyznaczające– do niej należą: funkcja klasowa oraz funkcja legalizacyjno-kontrolna;
4. Funkcje socjopsychologiczne– należą do niej: funkcja socjalizacyjna, kulturalna, rekreacyjno--towarzyska oraz funkcja emocjonalno-ekspresyjna19.
Krótka charakterystyka wymienionych wyżej funkcji:
Funkcja prokreacyjna – łączy ona w sobie zaspokojenie potrzeb poszczególnych jednostek oraz oczeki-wania społeczeństwa. Partnerzy czy współmałżonkowie dzięki tej funkcji zaspokajają potrzeby rodziciel-skie i emocjonalne, a równocześnie, w większym lub mniejszym stopniu, jest dokonywana reprodukcja społeczeństwa.
Funkcja seksualna – w różnych religiach jest ona łączona z prokreacją. W jej ramach następuje zaspoko-jenie potrzeb seksualnych małżonków20. Seksualność jest sposobem rozumienia człowieka jako
mężczy-zny i kobiety. To również znak i symbol komunikowania się jednostki z innymi ludźmi. W konsekwencji podziału na płeć oraz przypisaniu jednostki do określonej kategorii płci mężczyzna jako mężczyzna
17 Za: R. Podgórski, Socjologia: mikrostruktury, wyd. Branta, Bydgoszcz-Olsztyn 2008, s. 127.
18 Za: T. Grudniewski, Funkcje społeczne i struktura rodzin, [w: ] „Wychowanie na co dzień” 1999., nr. 4., s. 8.
19 Za: A. Kwak, Rodzina jako…dz.cyt., s. 127–128.
20 Za: K. Czekaj, Dezintegracja rodziny w zmieniającym się społeczeństwie, [w:] K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leśniak (red.), Labirynty współczesnego
i kobieta jako kobieta maja swoje funkcje w poczęciu, noszeniu i karmieniu dziecka, nawet w życiu społecznym21.
Funkcja materialno-ekonomiczna – jej zadaniem jest zaspokojenie przede wszystkim materialnych po-trzeb członków rodziny, a tym samy, w pośredni sposób, materialnych potrze społeczeństwa. W ramach tej funkcji można wyróżnić cztery podstawowe podfunkcje: produkcyjną (utrzymywanie się z pracy wszystkich członków rodziny w posiadanym warsztacie pracy, może być to warsztat rzemieślniczy, usłu-gowy lub gospodarstwo rolne), zarobkową (zdobywanie środków niezbędnych do utrzymania rodziny), gospodarczą (systematyczne gromadzenie dóbr niezbędnych do egzystencji rodziny, np. mieszkanie, sprzęt gospodarstwa domowego), usługowo-konsumpcyjna (wykonywanie prac usługowych potrzeb-nych do funkcjonowania członów rodziny, np. utrzymywanie porządku w domu, przygotowywanie posiłków).
Funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca – polega na pielęgnowaniu wszystkich członków rodziny potrze-bujących pomocy, tzn. niemowląt, dzieci, osoby niepełnosprawne, czy stare i niedołężne.
Funkcja klasowa – określa pozycję społeczną członków rodziny w strukturze społeczeństwa. Dziecko podczas socjalizacji przyswaja elementy zachowań klasy lub warstwy społecznej, do której należą jego rodzice, dlatego staje się na początku swojego życia społecznego nieświadomym, lub nie w pełni świa-domym, członkiem tej społeczności. Przynależność do danej klasy, czy warstwy społecznej wiąże się z określonym statusem społecznym, który determinowany jest, np. przez wykształcenie, posiadany dochód, majątek22.
Funkcja legalizacyjno-kontrolna – nakłada sankcje na zachowania i działania uznawane za niewłaściwe poza rodziną, kontroluje postępowanie swoich członków, by zapobiec odejściu od norm i zasad przy-jętych przez rodzinę. Chodzi tu przede wszystkim o wzajemna kontrolę współmałżonków, rodziców w stosunku do dzieci, czy wzajemną kontrolę w ramach rodziny wielopokoleniowej. Rodzina legalizuje głównie: współżycie płciowe, prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego przez osoby od-miennej płci, fakt posiadania dzieci, nadaje status prawny wspólnocie majątkowej oraz reguluje szereg zachowań w rodzinie i poza nią23.
Funkcja socjalizacyjna – to jedna z najważniejszych funkcji rodziny. Polega ona na przekazywaniu dzie-cku dorobku kulturowego społeczeństwa, w tym wzorców odpowiedniego zachowania się, systemów wartości i norm społecznych, umiejętności służących samodzielnemu pełnieniu wyznaczonych ról społecznych. Istotną cechą tej funkcji z punktu widzenia społeczeństwa jest kształtowanie światopo-glądu dziecka. Fakt wielkości rodziny, ze względu na jej liczebność odgrywa istotną rolę w pełnieniu funkcji socjalizacyjnej. Im liczniejsza rodzina, tym bogatszy układ ról społecznych. Poprawnie utworzony klimat emocjonalny w rodzinie sprzyja socjalizacji i jest podstawą korzystnej atmosfery rodzinnej. Taki
21 Za: W. Majkowski, Czynniki dezintegracji…dz.cyt., s. 26.
22 Za: K. Czekaj, Dezintegracja rodziny… dz.cyt., s.215–217.
poziom funkcjonowania rodziny wpływa pozytywnie na zakres i ilość doświadczeń dziecka w sferze życia osobistego oraz współżycia społecznego24.
Funkcja kulturalna – polega na przekazywaniu dziedzictwa kulturowego społeczeństwa, takiego jak: dorobek materialny, systemy norm i wartości, sposoby korzystanie z tych osiągnięć. Zbigniew Tyszka wyróżnia życie kulturalne rodziny jako pewnej całości, ale również zainteresowania kulturalne jej po-szczególnych członków, co odbywa się przez indywidualny kontakt jednostek z instytucjami kultural-nymi (kino, teatr).
Funkcja rekreacyjno-towarzyska – jej realizacja ma duże znaczenie dla równowagi psychicznej członków rodziny. Dom rodzinny jest miejscem nawiązywania kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w skład rodziny, ale powinien być jednocześnie miejscem wypoczynku i dobrej atmosfery. W domu następuje rozładowanie napięć psychicznych powstałych w życiu pozarodzinnym.
Funkcja emocjonalno-ekspresyjna – pozwala na zaspakajanie potrzeb emocjonalnych członków rodziny i potrzeby wyrażania swojej osobowości. Przez tę funkcje realizowane są również potrzeby akceptacji, bezpieczeństwa i miłości. Wzajemna wymiana emocji zachodzi między każdym członkiem rodziny niezależnie od wieku, czy płci, co zapewnia im poczucie oparcia, ponieważ członkowie rodziny mogą liczyć wzajemnie na pomoc materialna i psychiczną25.
1.3. Problemy i zagrożenia współczesnej rodziny
Współczesna rodzina znajduje się pod naporem wielu czynników zewnętrznych, które wpływają na jej gwałtowne, wielorakie przemiany. Jedne z nich, np. postęp techniczny czy osiągnięcia medycyny wy-wierają na nią wpływ pozytywny i polepszają jej warunki życia, inne zaś powodują dezintegrację i dez-organizację, naruszają podstawowe normy rodzinne regulujące funkcjonowanie rodziny i jej członków w samej rodzinie i poza nią.
1.3.1. Ubóstwo
Bardzo istotnym problemem obecnych czasów, który ma wpływ na prawidłowe funkcjonowanie rodzi-ny, jest kryzys gospodarczy i ekonomiczny. Jego skutkiem jest ubożenie społeczeństw. Ubóstwo jest jednym z głównych problemów współczesnej rodziny. W kraju, w którym panuje wysokie bezrobocie, problem ze znalezieniem pracy mają zarówno młodzi, nie posiadający doświadczenia zawodowego, jak i starsi. Niskie płace wystarczają na zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb. Negatywny wpływ na kondycję finansową rodzin ma również ciągły wzrost koszów utrzymania. Sytuacja jest szczególnie trudna w rodzinach, w których pracuje tylko jedna osoba czy w rodzinach wielodzietnych, gdzie nawet dwoje pracujących rodziców ma problem z zapewnieniem godziwych warunków licznej rodzinie26.
24 Za: J. Pielkowa, Zmiany w pełnieniu funkcji socjalizacyjnej w rodzinie, [w:] Z. Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek
przemian, wyd. Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2004., s. 257.
25 K. Czekaj, Dezintegracja rodziny…dz.cyt.., s. 217–218.
Ludziom biednym ciężko jest wyjść z trudnej sytuacji finansowej i pogrążają się w ubóstwie. Coraz większa liczba rodzin korzysta z pomocy społecznej. Brak dóbr materialnych powoduje niespełnienie podstawowych funkcji ekonomicznych rodziny.
1.3.2. Alkoholizm
Alkoholizm jest kolejnym problemem współczesnej rodziny. Przyczyn alkoholizmu jest wiele, mogą to być np.: słaba odporność na stres czy brak umiejętności radzenia sobie z problemami27. Prowadzi
on do kłótni, sporów oraz pogarsza rodzinną atmosferę. W rodzinach, w których pojawia się problem alkoholowy pojawia się zazwyczaj także i przemoc. Często alkoholicy po spożyciu alkoholu robią się agresywni. Niejednokrotnie uzależnienie to przyczynia się do rozpadu rodziny. Bywa również tak, że dzieci idą w ślady swoich rodziców i same w bardzo młodym wieku sięgają po alkohol. Skutki tego są naprawdę tragiczne, dzieci pijące alkohol nie odnoszą sukcesów w szkole, mają kłopoty z nauką, niszczą swoje zdrowie, często też po spożyciu alkoholu dopuszczają się czynów przestępczych.
1.3.3. Sieroctwo społeczne
Kolejny problem, z którym borykają się rodziny także ma swe źródło w trudnej sytuacji ekonomicz-nej. Jest nim fakt, że rodzice poświęcają swoim dzieciom coraz mniej czasu, koncentrując się głównie na pracy zarobkowej, w coraz większym wymiarze czasu, przekraczającym wymiar standardowego etatu. Bywa, że podejmują pracę na 2 etatach, skutkiem czego jest ciągły brak rodziców w domu. Opiekę nad dziećmi powierzają opiekunkom, którymi często są przypadkowe osoby, nie posiadające odpowiedniego wykształcenia, predyspozycji ani osobowości. Opiekunki są w stanie zapewnić dziecku bezpieczeństwo, lecz w żadnym wypadku nie są w stanie zastąpić opieki rodzicielskiej i ich działania wychowawczego. Dzieci oddalają się od rodziców, co może skutkować problemami we wzajemnych relacjach, pojawieniem się wzajemnego dystansu i obcości28.
1.3.4. Eurosieroctwo
Coraz bardziej powszechnym problemem rodzinnym w Polsce są zagraniczne wyjazdy zarobkowe jednego z członków rodziny29. Takie długie wyjazdy w poszukiwaniu pieniędzy na utrzymanie rodziny
nie służą ani małżeństwu, ani całej rodzinie. Członkowie rodziny, przebywający daleko od siebie, rzadko się widujący oddalają się od siebie. Nie uczestniczą w swym codziennym życiu, nie rozwiązują wspólnie bieżących problemów. Każde zaczyna żyć własnym życiem. W Polsce przybywa rozwodów powodo-wanych długą rozłąką między małżonkami. Najgorzej, gdy to oboje: mąż i żona, wyjeżdżają do innych krajów, a dzieci pozostawiane są z dziadkami, ciotką, bądź inną osobą z rodziny, czy przyjaciół. Zjawisko to określane jest mianem „eurosieroctwa”. Prowadzi to do niekorzystnych efektów w procesie socjalizacji dziecka, takich jak opóźnienia, a nawet zaburzenia w osiąganiu dojrzałości społecznej i emocjonalnej.
27 Za: M.M. Kowalczyk , Wpływ alkoholizmu na rozpad pożycia małżeńskiego w opinii rozwiedzionych kobiet, (w:) M.M. Kowalczyk, S. Cudak
(red.), Problemy współczesnej rodziny polskiej, wyd. Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2008, s. 114–126.
28 Za: T.E. Olearczyk, Wychowawcze funkcjonowanie współczesnej rodziny polskiej, wyd. Wyższej Szkoły Języków Obcych i Ekonomii, Częstochowa
2000. s. 110–113.
1.3.5. Konflikt pokoleniowy
Jest jeszcze jeden poważny problem dotyczący współczesnej rodziny to konflikt pokoleniowy. Zdarza się nawet we wzorowych, modelowych rodzinach. Konflikt ten najczęściej istnieje pomiędzy rodzica-mi a dziećrodzica-mi. Rodzice bywają tradycjonalistarodzica-mi, którzy nie rozurodzica-mieją swoich dzieci, natorodzica-miast dzieci idące z duchem czasu nie potrafią zrozumieć dlaczego rodzice nie patrzą z entuzjazmem na ich dzia-łania. Najczęstszym źródłem takiego konfliktu jest po prostu różnica w systemie wartości. Młodzi ludzie mają również naturalne skłonności do buntów i to też może być przyczyną konfliktów pokoleniowych. Skrajne nie rozwiązane przypadki takiego konfliktu mogą prowadzić nawet do ucieczki młodego czło-wieka z domu, co w swojej konsekwencji może oznaczać przystąpienie dziecka do sekty, uczestnictwo w subkulturach grup młodzieżowych czy też uzależnienie się od narkotyków bądź alkoholu.
1.3.6. Kryzys małżeństwa
Jednym z czynników destabilizujących funkcjonowanie podstawowej komórki społecznej jest wzrost liczby rozwodów oraz zdaniem niektórych, wzrost liczby związków nieformalnych. Współczesna rodzina jest coraz bardziej nietrwała, w obliczu kryzysu małżeńskiego małżonkowie szybko podejmują decyzję o rozstaniu i układaniu sobie życia osobno. Przebywanie w związku nieformalnym jeszcze bardziej uła-twia proces rozstania. Ofiarami rozwodów są przede wszystkim dzieci, które wychowując się w rozbitych rodzinach mają gorsze warunki do rozwoju emocjonalnego i społecznego30.
Niektórzy za zagrożenie dla funkcjonowania tradycyjnie postrzeganej rodziny uważają również związki osób homoseksualnych. Geje i lesbijki coraz aktywniej domagają się możliwości zalegalizowania związ-ku, adopcji dzieci oraz praw równych uprawnieniom małżeństw tradycyjnych. Bardziej konserwatywne osoby biorące udział w debacie publicznej obarczają takie tendencje winą za zanikanie moralności oraz tradycyjnych zasad i wartości31.
Problem polskiej rodziny to także spadek dzietności. W dobie kryzysu ekonomicznego pary coraz póź-niej decydują się na dziecko, często chcą mieć je tylko jedno. Ludzie zaczęli poważpóź-niej oraz sceptyczpóź-niej podchodzić do rodzicielstwa. Przykładają dużą rangę do warunków wychowania potomstwa, dążą do wyższego standardu życia. Głównym problemem jest praca i pieniądze. Ludzie najpierw chcą zdobyć wykształcenie, pracę, stabilizację finansową dlatego odwlekają ślub bądź założenie pełnej rodziny. Inna przyczyną spadku liczby urodzeń jest zmiana światopoglądowa. Osoby, które stać na utrzymanie nawet kilkuosobowej rodziny na wysokim poziomie nie decydują się na potomstwo, wolą skoncentrować się na rozwijaniu swoich zainteresowań czy pracy. Posiadanie potomstwa nie jest potrzebne do szczęścia. Coraz bardziej popularne staje się także styl życia „singli”, czyli zamierzone życie w pojedynkę, bez part-nera, co także nie sprzyja wzrostowi dzietności w społeczeństwie.
30 Za: M. Ogryzko-Wiewiórska, Rodzina polska u progu nowego wieku, w: Tyszka Z. (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek
przemian, wyd. Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2004, s. 40–45.
31 Za: K. Nowak-Lipińska, Pytania o status małżeństwa i rodziny monopłciowej, (w:) J. Żebrowski (red.), Rodzina polska na przełomie wieków, wyd.
1.3.7. Przemoc
Aczkolwiek uzależnienie nie zawsze występuje w parze z zachowaniami o charakterze przemocy, nie-mniej jednak znaczna liczba osób uzależnionych stosuje jakiś rodzaj przemocy wobec bliskich osób. Postępujące zmiany w osobowości uzależnionego, które polegają na korozji systemu wartości, trudności w sprawowaniu kontroli nad sobą, zwiększaniu napięcia psychicznego sprzyjającemu kumulowaniu się i wybuchom złości, mają swoje odzwierciedlenie w szeregu zachowań, które dla bliskich osób są niszczące. Wiele osób doświadczających na co dzień przemocy nie zdaje sobie sprawy z tego co się dzieje, bardzo często czując coraz większą bezradność wobec destrukcyjnej sytuacji. Aby uwolnić się od przemocy drugiej osoby, najczęściej niezbędna okazuje się interwencja z zewnątrz.
1.4. Dysfunkcjonalność rodzin jako przyczyna umieszczania
dzieci i młodzieży w pieczy zastępczej
Różne są przyczyny umieszczania dzieci w opiece zastępczej. W większości przypadków konieczność umieszczania poza rodziną wynika z patologii środowiska, w którym żyje dziecko. Choroba alkoholowa rodziców wymieniana jest na pierwszym miejscu jako przyczyna odejścia dzieci z domu. Następnie takie dysfunkcje rodziny jak: przemoc, dezorganizacja życia rodzinnego, niewydolność w wypełnianiu funkcji opiekuńczo – wychowawczych. Coraz częściej pojawia się też problem uzależnienia rodziców od środ-ków odurzających innych niż alkohol. W uzasadnieniach do postanowień sądowych jako oficjalna przy-czyna umieszczenia w placówce pojawia się też wykorzystywanie seksualne dzieci. Nieduży procent dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej pochodzi z rodzin żyjących w ubóstwie. W związku z tym ubóstwo należy uznać za przyczynę współtowarzyszącą większości problemów rodziny, powodujących jej opuszczenie przez dziecko. Łańcuchowo zjawiska te wiążą się z takimi problemami jak: długotrwałe bezrobocie, szczególnie obojga rodziców, eksmisja rodziny z dotychczas zajmowanego mieszkania. W pieczy zastępczej przebywają także dzieci rodziców, którzy ze względu na stan zdrowia (często jest to choroba psychiczna) nie mogą osobiście sprawować nad nimi opieki. Jako nowy problem pojawia się „porzucenie” dzieci przez rodziców wyjeżdżających do pracy za granicę.
Istotą funkcjonowania rodziny jest fakt, że cechuje ją spójność, harmonia a także wielofunkcyjność, tzn. realizacja wszystkich charakteryzujących ja funkcji. W momencie, kiedy rodzina nie jest w stanie wypełnić chociażby jednej z tych funkcji, może dojść do zapoczątkowania procesu dysfunkcji takiej rodziny, który może objawiać się zarówno w sferze konfliktów, deprywacji potrze, zaniedbań opiekuńczo-wychowawczych, jak i rozbicia i patologii zachowań32.
Dysfunkcjonalność jest to pewien rodzaj niezgodności członków rodziny, który trwa w jakimś czasie i dotyczy, jak już wspomniałam wyżej, realizacji podstawowych funkcji tej rodziny, zwłaszcza dotyczących takich sfer życia, jak biopsychicznej, ekonomicznej, czy socjalizacyjnej. Dysfunkcjonalność rodziny najbardziej widoczna jest na przykładzie środowiska rodziny patologicznej, ponieważ jest to takie środowisko, w którym najczęściej
występuje zbiór wszelkich możliwych zachowań patologicznych, tzn. alkoholizmu, przestępczości, dewia-cji seksualnych, przemocy, czy nieprzestrzegania norm społecznych i obyczajowych przez jej członków. Zjawiskom tym towarzyszy najczęściej niski status społeczny takiej rodziny oraz rozbicie jej33. Tak więc każda
rodzina dysfunkcjonalna, przez swoje niedociągnięcia i wady, naraża swoich członków a przede wszystkim dzieci na różnego rodzaju stresy, zakłóca ustalony wcześniej porządek rodzinny, co sprawia, iż jej członkowie zostają wytrąceni z równowagi, a to z kolei sprzyja poszukiwaniu przez dzieci nowych ról w subkulturach lub spożywaniu alkoholu czy zażywaniu różnego rodzaju używek. Do najczęściej wymienianych przejawów dysfunkcjonalności rodziny można zaliczyć: rozwody, bezrobocie jej członków, uzależnienie od alkoholu i często się z nim wiążąca przemoc. Uzależnienia rodziców są główną przyczyną odbierania dzieci z rodzin biologicznych. Prawie 40 % dzieci zostało umieszczonych w pieczy zastępczej z tego powodu – wynika z danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.
Resort Pracy i Polityki Społecznej przygotował raport na temat funkcjonowania ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która weszła w życie z początkiem 2012 roku Pierwsza informacja o jej skutkach miała zostać przygotowana do 30 lipca 2013 roku, kolejne będą przedstawiane co roku. Ministerstwo przeprowadziło badanie na temat przyczyn umieszczania dzieci w pieczy zastępczej w 2012 roku. Zbadano ponad 77,4 tys. dzieci, przebywających w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych, co stanowiło 98,5 % tej populacji. Jako główne przyczyny wskazano: uzależnienie rodziców (39,62 %), bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (25,17 %), półsieroctwo (8,52 %), sieroctwo (4,46 %), przemoc w rodzinie (3,63 %), niepełnosprawność (3,24 %) lub długotrwała lub ciężka choroba co najmniej jednego z rodziców (3 %) a także pobyt za granicą jednego lub obojga rodziców (2,98 %). Zdecydowanie rzadziej dzieci odbierane są z powodu ubóstwa (1%.), nieodpowiednich warunków mieszkaniowych (0,9 %.) czy bezrobocia rodziców (0,46 proc.%).34
1.5. Dziecko i rodzina w systemie lokalnego wsparcia
Rodzina jest naturalnym, koniecznym i niezastąpionym środowiskiem życia, rozwoju i wychowania dziecka. Pozbawienie dziecka oparcia w rodzinie powoduje w jego rozwoju i wychowaniu groźne dla dalszego funkcjonowania zaburzenia i generuje problemy w dorosłym życiu. Dlatego ważna jest wczes-na interwencja i wsparcie rodziny, zwczes-najdującej sie w trudnej sytuacji w odbudowywaniu prawidłowych relacji międzyludzkich oraz we właściwym wypełnianiu ról społecznych przez jej członków. Udzielanie pomocy nie powinno ograniczać sie tylko do sytuacji kryzysowych i oddziaływań interwencyjnych. W systemie opieki nad dzieckiem nie powinno się jedynie tworzyć systemu instytucjonalnego wspar-cia jako wyrazu ochrony dziecka i jego praw. To przede wszystkim obowiązek podejmowania działań o charakterze prewencyjnym i profilaktycznym. Stąd wymóg pomocy rodzinie i pracy z rodziną w jej najbliższym otoczeniu i w różnorodnych formach środowiskowych bez potrzeby odrywania dziecka od rodziny. Głównym zadaniem i istotą działań pomocowych powinna być ochrona dzieci przed wkra-czaniem w zastępczy model opieki. W sytuacjach gdy rodzina ma trudności z wypełnianiem swoich zadań może skorzystać z całej gamy form pomocy.
33 Za: E. Łuczak, Wielowymiarowa dysfunkcjonalność współczesnej rodziny i jej wpływ na proces wychowania, [w:] W. Muszyński (red.), Małżeństwo
i rodzina w ponowoczesności: szanse, zagrożenia, patologie, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008., s. 307.
