Uwarunkowania zachowań gospodarstw domowych na rynku kredytów w Polsce

Pełen tekst

(1)Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Katedra Mikroekonomii. Grzegorz Wałęga. UWARUNKOWANIA ZACHOWAŃ GOSPODARSTW DOMOWYCH NA RYNKU KREDYTÓW W POLSCE Praca doktorska. Promotor prof. dr hab. Zofia Dach. Kraków 2011.

(2) Agnieszce i Markowi.

(3) Praca naukowa finansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków na naukę w latach 2010–2011 jako projekt badawczy promotorski nr N N112 551638.

(4) Spis treści. Wstęp................................................................................................................................ 6 Rozdział 1. Kredyt w teorii wyboru gospodarstwa domowego ................................ 14 1.1. Pojęcie kredytu i uwagi definicyjne .................................................................... 14 1.2. Wybór międzyokresowy gospodarstwa domowego ........................................... 20 1.2.1. Międzyokresowe ograniczenie budżetowe ............................................... 23 1.2.2. Preferencje gospodarstwa domowego ....................................................... 26 1.2.3. Optymalny plan konsumpcji w modelu dwuokresowym .......................... 30 1.3. Teoria cyklu życia i teoria dochodu permanentnego .......................................... 33 1.4. Konsumpcja gospodarstwa domowego w warunkach ograniczonej płynności....... 41 1.5. Behawioralne aspekty procesu kredytowania ..................................................... 47 Rozdział 2. Regulacja rynku kredytów dla gospodarstw domowych ...................... 56 2.1. Przyczyny zawodności rynku kredytów.............................................................. 56 2.2. Regulacje normatywne rynku kredytów ............................................................. 64 2.2.1. Ustawa o kredycie konsumenckim ........................................................... 67 2.2.2. Wymiana informacji o zobowiązaniach kredytowych konsumentów ...... 73 2.2.3. Pożyczki w systemie konsorcyjnym (argentyńskim) ................................ 76 2.2.4. Ograniczenie maksymalnej wysokości odsetek ........................................ 77 2.3. Responsible lending a samoregulacja rynku kredytów konsumpcyjnych ........... 81 2.4. Instytucjonalne aspekty ochrony konsumenta na rynku kredytów ..................... 84 2.5. Pozostałe aspekty otoczenia regulacyjnego rynku kredytów .............................. 87 2.5.1. Rekomendacja S – kredyty zabezpieczone hipotecznie ............................ 88 2.5.2. Rekomendacja T – zarządzanie ryzykiem kredytów detalicznych ........... 90 2.6. Ocena polityki regulacyjnej na rynku kredytów ................................................. 92 Rozdział 3. Zadłużenie gospodarstw domowych w Polsce w ujęciu makroekonomicznym ................................................................................................. 103 3.1. Rozwój rynku kredytów na tle systemu finansowego ...................................... 103 3.2. Źródła podaży kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych ................... 106 3.3. Zadłużenie gospodarstw domowych w monetarnych instytucjach finansowych .. 114 3.4. Segmentacja rynku kredytów ............................................................................ 118 3.5. Międzynarodowa analiza porównawcza rynku kredytów ................................. 127 3.6. Makroekonomiczne determinanty zadłużenia gospodarstw domowych........... 136 3.6.1. Stopy procentowe .................................................................................... 137 3.6.2. Wynagrodzenia ....................................................................................... 144 3.6.3. Koniunktura gospodarcza ....................................................................... 146 3.6.4. Zmiany w otoczeniu prawnym i regulacyjnym....................................... 150 3.6.5. Pozostałe czynniki................................................................................... 154. 4.

(5) Rozdział 4. Mikroekonomiczne aspekty procesu kredytowania gospodarstw domowych w Polsce .................................................................................................... 159 4.1. Przegląd dotychczasowych badań nad zadłużeniem gospodarstw domowych . 159 4.2. Źródła danych i metoda badań .......................................................................... 162 4.3. Charakterystyka zadłużonych gospodarstw domowych ................................... 165 4.3.1. Sytuacja ekonomiczna zadłużonych gospodarstw domowych ................ 169 4.3.2. Korzystanie z kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe według przekrojów społeczno-ekonomicznych ................................................... 174 4.3.3. Cechy gospodarstwa domowego a jego skłonność do korzystania z kredytów i pożyczek ............................................................................. 181 4.4. Wysokość rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek ............................... 187 4.4.1. Przekroje społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych a przeciętne wydatki związane ze spłatą kredytów i pożyczek ................................... 188 4.4.2. Ekonometryczne modelowanie wysokości rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek ................................................................................ 194 4.5. Motywy zadłużania się gospodarstw domowych .............................................. 196 4.6. Wpływ zadłużenia gospodarstw domowych na ich sytuację ekonomiczną ...... 199 4.6.1. Zmiany poziomu i struktury wydatków konsumpcyjnych ...................... 200 4.6.2. Zmiany w wyposażeniu gospodarstw domowych w niektóre dobra trwałego użytku ....................................................................................... 206 Rozdział 5. Nadmierne zadłużenie i upadłość konsumencka .................................. 213 5.1. Zarys problematyki ........................................................................................... 213 5.2. Przyczyny niewypłacalności ............................................................................. 216 5.3. Przesłanki i koncepcje regulacji niewypłacalności ........................................... 221 5.4. Modele rozwiązań instytucjonalnych w zakresie sanacji i upadłości konsumenckiej – przegląd doświadczeń międzynarodowych .................................................... 224 5.5. Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych – regulacje krajowe ...... 228 5.6. Pomiar nadmiernego zadłużenia ....................................................................... 230 5.7. Ocena skali nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych w Polsce ............................................................................................................ 235 5.7.1. Opóźnienia w spłatach zobowiązań ......................................................... 236 5.7.2. Oszacowanie odsetka gospodarstw domowych o ujemnym buforze dochodowym ........................................................................................... 241 5.7.3. Upadłość konsumencka w Polsce ............................................................ 246 Podsumowanie ............................................................................................................. 249 Aneks ............................................................................................................................ 256 Spis tabel i rysunków .................................................................................................. 265 Literatura .................................................................................................................... 270. 5.

(6) Wstęp. Rynek kredytowy od wielu lat jest przedmiotem licznych badań naukowych z uwagi na jego rolę i znaczenie dla poszczególnych podmiotów gospodarczych (aspekt mikroekonomiczny), jak również dla całej gospodarki (aspekt makroekonomiczny). Dotychczas jednak uwaga badaczy skupiała się głównie na kwestiach związanych z udzielaniem kredytów przez banki i pośredników finansowych na rzecz podmiotów gospodarczych. Prymat bankowości korporacyjnej nad detaliczną spowodował – jak dotąd – brak większego zainteresowania zagadnieniami funkcjonowania gospodarstw domowych na rynku kredytów1. W teorii ekonomii gospodarstwa domowe są postrzegane głównie przez pryzmat inwestowania nadwyżek wolnych środków na rynku finansowym. Wyrazem tego są zarówno teoretyczne, jak i praktyczne badania oszczędności gospodarstw domowych oraz analizy portfelowe. Ostatnie lata zmieniają ten, jak się wydaje, ugruntowany dotąd pogląd. Szybki rozwój rynku pośrednictwa kredytowego oraz stopniowe zmiany w percepcji zadłużania się przez gospodarstwa domowe skutkują wzrostem poziomu zadłużenia tej grupy podmiotów. Kredyty stają się coraz częściej nie tylko narzędziem pozwalającym wyrównywać poziom konsumpcji gospodarstw domowych w ich cyklu życia, ale także są ważnym instrumentem długoterminowego finansowania ich potrzeb. Z tego punktu widzenia mają one istotne znaczenie dla finansowania zakupów dóbr trwałego użytku. Możliwość zaciągania kredytów przez gospodarstwa domowe pozwala zatem nie tylko na zaspokojenie bieżących potrzeb konsumpcyjnych, ale także kształtuje ich sytuację majątkową. W literaturze można spotkać pogląd, że kredyty są w istocie uznawane za ujemne oszczędności. Należy jednak zauważyć, że z uwagi na swój charakter, proces kredytowania gospodarstw domowych różni się od procesu oszczędzania, co przesądza o tym, że procesy te powinny być analizowane odrębnie. Decyzje w zakresie zaciągania 1. Jeszcze na początku XX w. za gospodarczo uzasadnione kredyty uznawano te na cele produkcyjne. Kredyty konsumpcyjne nie był przedmiotem teoretycznych rozważań ekonomistów. Dopiero po pierwszej wojnie światowej kredyty konsumpcyjne stały się przedmiotem zainteresowań w szerszym zakresie (por. [Domaszewicz 1966, s. 21]). 6.

(7) kredytów mają charakter indywidualny, a jednostki je podejmujące różnią się między sobą nie tylko pod względem sytuacji majątkowej, ale również szeregu cech społecznodemograficznych. Z tego powodu za pożądane należy uznać badania tego zjawiska przede wszystkim na poziomie mikroekonomicznym. Wzrost poziomu zadłużenia gospodarstw domowych nie pozostaje bez wpływu na przebieg procesów gospodarczych oraz stabilność całego systemu finansowego nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Interakcje te są szczególnie widoczne w okresie występowania zjawisk kryzysowych w gospodarce. W związku z tym istnieje silna potrzeba podejmowania zarówno studiów teoretycznych, jak i badań empirycznych dotyczących zachowań gospodarstw domowych na rynku kredytowym, a także ich roli i związków z sektorem finansowym. W tym kontekście zasadna jest analiza zagadnień związanych z formami i zakresem regulacji rynku kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych. Wysoka dynamika zaciąganych kredytów przez gospodarstwa domowe w ostatnich latach, nie pozwala na marginalizowanie ich roli i znaczenia w gospodarce. Zwiększanie się poziomu zadłużenia gospodarstw domowych wpływa nie tylko na poziom wyposażenia w dobra trwałego użytku, ale także na poziom ich konsumpcji. Kluczowe znaczenie dla równowagi mikro- i makroekonomicznej ma wysokość spłat z tytułu kredytów i pożyczek. Uzasadniając wybór tematu rozprawy wskazać należy na kilka przyczyn. Po pierwsze, podjęto próbę usystematyzowania dotychczasowego dorobku teoretycznego w zakresie modelowego ujęcia problemu zaciągania kredytów przez gospodarstwa domowe, tym bardziej, że przegląd polskiej literatury przedmiotu wskazuje praktycznie na nieobecność szerszego omówienia tej problematyki. Uzupełnieniem powyższego jest analiza teoretycznych przesłanek regulacji tego rynku przez państwo (m.in. w zakresie odpowiedzialnego udzielania kredytów, przeciwdziałania lichwie, wymiany informacji o niesolidnych dłużnikach, upadłości konsumenta etc.) oraz próba oceny wpływu regulacji państwa na proces zaciągania kredytów przez gospodarstwa domowe. Szczególnie ważna jest odpowiedź na pytanie o skuteczność i efektywność regulowania maksymalnej wysokości oprocentowania kredytów gospodarstw domowych oraz postulowanego przez nadzór bankowy ograniczenia w udzielaniu kredytów walutowych. Rozważania w tym obszarze mają kluczowe znaczenie dla praktyki gospodarowania – zarówno w zakresie ochrony konsumentów, jak również zapewnienia stabilności systemu finansowego. Należy też podkreślić, że otoczenie regulacyjne istotnie 7.

(8) modyfikuje zachowania gospodarstw domowych na rynku finansowym (np. w zakresie pokusy nadużycia, dostępności niektórych rodzajów kredytów etc.). Po drugie, również praktyczne aspekty zadłużenia polskich gospodarstw domowych są – jak dotąd – w zasadzie niezbadane. Wynika to po części z braku odpowiednich zbiorów danych (np. dedykowanych badań panelowych), na podstawie których można byłoby przeprowadzić odpowiednie analizy. Istniejące zbiory danych o kredytach zaciąganych przez polskie gospodarstwa domowe w ostatnich latach, choć częściowo niekompletne i opracowywane według różnych metodyk, mogą stanowić podstawę analiz tego rodzaju zagadnień. Interesujących wniosków dostarcza analiza omawianej problematyki nie tylko w ujęciu statycznym, ale przede wszystkim w przekroju czasowym. Zainteresowanie. problematyką. kredytowania. gospodarstw. domowych. podyktowane jest również jej aktualnością, zwłaszcza jeśli chodzi o doświadczenia Polski. Z jednej strony następuje wzrost ogólnego poziomu zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów, z drugiej natomiast przeobrażeniom podlega jego struktura. Rynek kredytów dla gospodarstw domowych składa się w praktyce z kilku segmentów (m.in. kredyty konsumpcyjne, mieszkaniowe, związane z funkcjonowaniem kart kredytowych), z których każdy ma swoją specyfikę. Analiza przekrojowa umożliwi lepsze zrozumienie procesów zadłużania się polskich gospodarstw domowych. Ciekawym wydają się także badania nad czynnikami determinującymi proces zaciągania kredytów w skali całej gospodarki oraz przez poszczególne grupy społecznoekonomiczne gospodarstw domowych. Ponadto analizie warto poddać sposoby (kierunki) wykorzystania zaciągniętych kredytów. Z uwagi na – analogiczny do krajów wysokorozwiniętych – rosnący udział kredytów długoterminowych, zasadne jest także określenie, jakie niesie to skutki dla sytuacji majątkowej gospodarstw domowych w Polsce, zwłaszcza w zakresie ich wyposażenia w dobra trwałego użytku i nieruchomości. Konsekwencją rosnącego zadłużenia gospodarstw domowych jest coraz większe obciążenie ich budżetów spłatami kredytów. Pogłębionej analizy wymaga zatem pojawiający się już w Polsce problem nadmiernego zadłużenia gospodarstw domowych. Wśród przesłanek wyboru tematu można wskazać nie tylko te o charakterze poznawczym. Możliwość aplikacji wyników badań zarówno w sektorze finansowym, jak i wykorzystania sformułowanych wniosków dotyczących kształtu polityki gospodarczej w odniesieniu do rynku kredytów dla gospodarstw domowych dodatkowo uzasadnia. 8.

(9) podjęcie tej problematyki. Ogólnie praca ma na celu wypełnienie luki w zakresie badań nad zachowaniami gospodarstw domowych na rynku kredytów w Polsce. Przesłanki wyboru tematu pracy zarysowują cel pracy. W jej obszarze teoretycznym jest nim przedstawienie głównych modeli korzystania z kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe, a także przesłanek regulacji i ich wpływu na rynek kredytów detalicznych. Natomiast w obszarze praktycznym celem jest analiza procesów zaciągania kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe w Polsce oraz empiryczna weryfikacja zależności pomiędzy zaciąganiem kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe a wysokością ich wydatków konsumpcyjnych i wyposażeniem w dobra trwałego użytku. Przyjęty cel rozprawy oraz przeprowadzone studia literatury przedmiotu pozwoliły na sformułowanie głównej hipotezy badawczej, głoszącej że: korzystanie z kredytów i pożyczek przez gospodarstw domowych w Polsce determinowane jest poziomem ich dochodów oraz dążeniem do lepszego zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych. Weryfikacji powyższej hipotezy badawczej służyło poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania: 1. W jakim stopniu dynamika zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek jest skorelowana z wysokością oprocentowania? 2. Czy dynamika kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych jest uzależniona od postrzegania bieżącej i przyszłej sytuacji ekonomicznej kraju? 3. Jaki wpływ na procesy kredytowania gospodarstw domowych ma polityka regulacyjna państwa w zakresie ograniczenia maksymalnej wysokości oprocentowania oraz wielkości zaciąganych kredytów denominowanych w walutach obcych? 4. Czy polityka instytucji finansowych w zakresie kryteriów i warunków udzielania kredytów oddziałuje na tempo przyrostu zadłużenia gospodarstw domowych? 5. Czy sytuacja ekonomiczna zadłużonych gospodarstw domowych różni się od sytuacji gospodarstw, które nie korzystają z kredytów i pożyczek? 6. Jak przedstawia się zróżnicowanie korzystania z kredytów i pożyczek w głównych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych?. 9.

(10) 7. Jakie cechy gospodarstw domowych determinują skłonność (prawdopodobieństwo) do zadłużania się? 8. Przez jakie czynniki determinowany jest rozkład rozchodów gospodarstw domowych z tytułu spłat kredytów i pożyczek? 9. Jakie są najważniejsze motywy korzystania z kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe? 10. Czy obserwowany w ostatnich latach wzrost zadłużenia gospodarstw domowych wpłynął na zmianę poziomu i struktury: a) wydatków konsumpcyjnych? b) wyposażenia w dobra trwałego użytkowania? 11. Jaki jest poziom obciążenia budżetów gospodarstw domowych spłatami z tytułu kredytów i pożyczek? 12. W jakim stopniu zjawisko nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności dotyczy gospodarstw domowych? Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Bazę źródłową wykorzystywaną podczas realizacji rozprawy stanowiły studia literatury przedmiotu – zarówno polskiej, jak i zagranicznej (pozycji zwartych oraz czasopiśmienniczych). W trakcie badań posłużono się analizą opisową, przyczynowo-skutkową oraz porównawczą (m.in. krajowych i międzynarodowych regulacji prawnych odnoszących się do rynku kredytów dla gospodarstw domowych). Wykorzystano wskaźniki struktury i natężenia, wybrane statystyki opisowe (miary położenia, zmienności i asymetrii), a także współczynniki korelacji w celu określenia siły i kierunku związków pomiędzy wybranymi. zmiennymi.. Ponadto,. zastosowano. modelowanie. ekonometryczne. z wykorzystaniem modeli liniowych i nieliniowych. W przypadkach, gdy zmienna zależna miała charakter binarny do budowy modeli wyjaśniających prawdopodobieństwo wystąpienia danego zjawiska (np. zaciągnięcia przez gospodarstwo domowe kredytu lub pożyczki) posłużono się modelami logitowymi. Do realizacji celu pracy i zweryfikowania postawionych hipotez w części empirycznej. zostały. wykorzystane. dane. pochodzące. ze. statystki. publicznej. prowadzonej przez Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Bank Polski, Eurostat, Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), The European Credit Research Institute (ECRI) oraz liczne raporty z krajowych i międzynarodowych ośrodków badawczych. W części poświęconej mikroekonomicznym aspektom korzystania z kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe posłużono się 10.

(11) nieidentyfikowanymi. danymi. pochodzącymi. z. badań. dotyczących. budżetów. gospodarstw domowych w Polsce. Okres badawczy pracy obejmuje lata 2000–2009. Jego dobór podyktowany był w głównej mierze dostępnością i porównywalnością danych wykorzystywanych w analizach. Należy przy tym wspomnieć, że statystykę publiczną zawsze cechują opóźnienia w dostępności materiału badawczego2, co nie pozostaje bez wpływu na okres objęty analizą. Jednak długość przyjętego okresu (10 lat) pozwala sądzić, że uwzględnienie w badaniach danych z kolejnego roku zasadniczo nie wpłynęłoby na sformułowane w pracy wnioski. Praca składa się z pięciu rozdziałów oraz podsumowania i wniosków końcowych. Badania zagadnień dotyczących zachowań gospodarstw domowych na rynku kredytów przeprowadzono w kilku aspektach. W pierwszym rozdziale dysertacji dokonano omówienia dotychczasowego dorobku teoretycznego w zakresie modelowego ujęcia problemu zaciągania kredytów przez gospodarstwa domowe, a także podjęto próbę uporządkowania terminologii. Zaprezentowano rozszerzony model wyboru międzyokresowego. gospodarstwa. domowego. i. konsekwencje. istnienia. rynku. kredytowego dla dwukierunkowej substytucji konsumpcji. Ponadto przedstawiono teorie konsumpcji ukierunkowane na przyszłość i zaakcentowano rolę kredytów dla decyzji konsumpcyjnych. Odrębnym omówieniem objęto model konsumpcji w warunkach ograniczeń w dostępie do rynku kredytowego (liquidity constraints lub credit constraints). Pierwszy rozdział kończy prezentacja behawioralnych aspektów procesu podejmowania decyzji przez gospodarstwa domowe w odniesieniu do zaciągania kredytów i pożyczek. Uzupełnieniem rozważań z pierwszego rozdziału jest analiza teoretycznych przesłanek regulacji tego rynku przez państwo. Z uwagi na wielkość rynku kredytów dla gospodarstw domowych i ich znaczenie w gospodarce niezbędne jest korygowanie podstawowych błędów występujących na tym rynku, takich jak: asymetria informacyjna,. negatywna. selekcja. oraz. ryzyko. (pokusa). nadużycia.. Cechą. charakterystyczną jest także uprzywilejowana, co do zasady, jedna ze stron kontraktu. Na tle powyższych rozważań, które otwierają drugi rozdział, dokonano przeglądu normatywnych rozwiązań regulujących rynek kredytów w Polsce, w tym przede wszystkim dotyczących kredytu konsumenckiego, pożyczek w systemie konsorcyjnym 2. Na przykład dane z przeprowadzanego przez Główny Urząd Statystyczny badania budżetów gospodarstw domowych za dany rok dostępne są dopiero w III kwartale następnego roku. 11.

(12) (argentyńskim), wymiany informacji o zobowiązaniach kredytowych konsumentów oraz ograniczenia maksymalnej wysokości odsetek (przeciwdziałanie tzw. lichwie). Ponadto omówiono rekomendacje w zakresie walutowej i hipotecznie zabezpieczonej ekspozycji kredytowej oraz zwrócono uwagę na samoregulację rynku kredytów konsumpcyjnych oraz zasady odpowiedzialnego udzielania kredytu (responsible lending). Rozdział ten kończy ocena polityki regulacyjnej państwa na rynku kredytów. Trzeci rozdział został poświęcony zadłużeniu gospodarstw domowych w Polsce w ujęciu makroekonomicznym. Otwiera go prezentacja na podstawie wtórnych źródeł danych rynku kredytów detalicznych oraz zarys jego ewolucji od ostatniej dekady XX w. Analizę wielkości zadłużenia w monetarnych instytucjach finansowych poprzedza omówienie źródeł podaży kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych. Jednak rynek kredytów i pożyczek nie jest jednorodny i w zasadzie można wyodrębnić kilka jego części. W tym celu przeprowadzono analizę segmentową ze względu na najważniejsze kryteria, charakteryzując poszczególne rodzaje kredytów i pożyczek zaciąganych przez gospodarstwa domowe. Obraz rynku kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych w Polsce byłby niepełny bez odniesienia go innych krajów. W tym celu przeprowadzona została międzynarodowa analiza porównawcza tego rynku. W dalszej części rozdziału podjęto próbę budowy modeli ekonometrycznych wyjaśniających wpływ wybranych czynników na wielkość zadłużenia gospodarstw domowych. Nie można także było pominąć omówienia wpływu zmian w otoczeniu prawnym i regulacyjnym rynku oraz zmian warunków rynkowych udzielania kredytów na wielkość zadłużenia gospodarstw domowych. W czwartym rozdziale przedmiotem rozważań jest zadłużenie gospodarstw domowych na poziomie mikroekonomicznym. W pierwszej kolejności dokonano przeglądu dotychczasowych badań omawianej problematyki. Następnie omówiono wykorzystane w badaniach źródła danych oraz zastosowane metody badawcze. Na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych została scharakteryzowana ogólna sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych korzystających z kredytów i pożyczek na tle tych niezadłużonych. Rozważanie te uzupełniono analizą korzystania z kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe w różnych przekrojach społecznoekonomicznych. Podjęto próbę identyfikacji cech gospodarstw domowych, które mają wpływ na prawdopodobieństwo (skłonność) do zadłużania się. Następnie, przy pomocy modelowania ekonometrycznego, określono determinanty wielkości rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek. Nie można było także pominąć analizy motywów zaciągania 12.

(13) kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe. Rozważania w tym rozdziale kończy analiza wpływu zadłużenia gospodarstw domowych na poziom i strukturę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych oraz zmiany w wyposażeniu w niektóre dobra trwałego użytku. Ostatni, piąty rozdział poświęcony jest zagadnieniom nadmiernego zadłużenia i upadłości konsumenckiej. Problematyka ta nie była dotąd przedmiotem szerszego zainteresowania w krajowej literaturze. Na podstawie studiów literatury oraz badań prowadzonych w innych krajach określono grupy przyczyn niewypłacalności gospodarstw domowych. Następnie, zaprezentowano i porównano rozwiązania instytucjonalne w zakresie upadłości konsumenckiej w wybranych krajach. Analizę nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych w Polsce poprzedziło omówienie, obowiązującucj w Polsce od 2009 r., przepisów o upadłości konsumenckiej. W części empirycznej tego rozdziału zaprezentowano statystyki na temat opóźnień w regulowaniu zobowiązań przez gospodarstwa domowe (ze szczególnym uwzględnieniem spłat z tytułu kredytów i pożyczek). Podjęto też próbę oszacowania odsetka gospodarstw domowych, które posiadają ujemny bufor dochodowy i są zagrożone problemem nadmiernego zadłużenia. Na zakończenie zaprezentowano dane z Ministerstwa Sprawiedliwości na temat spraw związanych z upadłością konsumencką w Polsce. * * * Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować Pani Profesor Zofii Dach – wieloletniemu Kierownikowi Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i zarazem promotorowi niniejszej rozprawy. Wkład Pani Profesor w powstanie tej dysertacji jest nie do przecenienia. Bez Jej życzliwej reakcji na moje zainteresowanie zagadnieniami z pogranicza finansów i ekonomii, bez Jej fachowej pomocy i w końcu bez słów wsparcia oraz zachęty do wytrwałości w podjętym przeze mnie zadaniu, rozprawa, którą przedkładam, zapewne nigdy nie ujrzałaby światła dziennego. W podziękowaniach nie mogę też pominąć najbliższych mi osób, które wspierały mnie przez cały czas powstawania niniejszej dysertacji. Dziękuję zwłaszcza mojej żonie Agnieszce, która zawsze służyła mi radą i pomocą.. 13.

(14) Rozdział 1 Kredyt w teorii wyboru gospodarstwa domowego. 1.1. Pojęcie kredytu i uwagi definicyjne Słowo kredyt wywodzi się od łacińskiego credere i oznacza „wierzyć”, „ufać”. Historia kredytu rozpoczęła się wraz pojawieniem się gospodarki barterowej w pierwszych fazach rozwoju gospodarczego. Pierwsze wzmianki na temat kredytu znaleźć można w ocalałych dokumentach po imperium babilońskim w Mezopotamii datowanych na 3 tys. lat p.n.e. Natomiast w czasach starożytnej Grecji i Imperium Rzymskiego funkcjonowały kompleksowe regulacje prawne dotyczące kredytów, zarówno w odniesieniu do ich oprocentowania, jak również praw i obowiązków stron. [Finlay 2005, s. 12], [de Soto 2009, s. 18–43]. Kredyt jest stosunkiem ekonomicznym pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem. Pojęcie kredyt zwykle jest rozumiane w dwóch znaczeniach. Po pierwsze kredyt można definiować jako „formę pożyczania pieniędzy, na określony czas i pod warunkiem ich zwrotu wraz z odsetkami” [Uniwersalny słownik… 2008]. W drugim znaczeniu przez kredyt rozumie się pieniądze pożyczone na wskazanych powyżej zasadach. Niektórzy autorzy [Schaal 1996, s. 52] definiują jednak kredyt odmiennie – jako „czasowe pożyczenie siły nabywczej, przy czym wierzyciel ufa, ze kredytobiorca zwróci mu kredyt po upływie uzgodnionego terminu, w uzgodnionej formie (pieniądz, towar, świadczenie) i w uzgodnionej wysokości obejmującej odsetki i/lub disagio3 jako opłatę za gospodarcze użytkowanie kredytu w okresie na jaki został udzielony”. W takim ujęciu kredyt nie koniecznie musi być związany z gospodarką pieniężną. Szeroką definicję kredytu proponuje także K. Marecki [2008, s. 42], wyróżniając kredyty towarowe i pieniężne. Dla właściwego zdefiniowania pojęcia kredytu w polskim kontekście sięgnąć należy do art. 69 ustawy Prawo bankowe [1997]. Stanowi on, że przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu 3. Disagio przy kredycie polega na pobraniu przez kredytodawcę odsetek „z góry”. Tym samym kredytobiorcy wypłacana jest kwota niższa od wartości nominalnej. 14.

(15) kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu. W sensie ekonomicznym kredyty są aktywami finansowymi posiadanymi przez bank, który pożyczył pieniądze innym podmiotom. Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 3 powołanej powyżej ustawy jedynie banki mogą udzielać kredytów, ponieważ jest to czynność zastrzeżona tylko dla tego rodzaju jednostek organizacyjnych4. W. Srokosz [2003, s. 123] klasyfikuje udzielanie kredytów jako jedną z „naturalnych” czynności bankowych. W tym miejscu warto odnieść się do pojęcia pożyczka, które – zwłaszcza w języku potocznym – stosowane jest jako synonim słowa „kredyt”. Pożyczką nazwiemy „danie komuś albo wzięcie od kogoś pieniędzy lub jakichś rzeczy na pewien czas, z zastrzeżeniem zwrotu w określonym terminie” [Uniwersalny słownik… 2008]. Z prawnego punktu widzenia przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości [art. 720 ustawy Kodeks cywilny]. Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć, zgodnie z przeważającym poglądem w literaturze przedmiotu, że kredyt ma zawsze pieniężny charakter, natomiast w wypadku pożyczki nie jest to warunek konieczny. Jednak w niniejszej dysertacji pominięte zostaną pożyczki in natura, gdyż ich znaczenie we współczesnych systemach gospodarczych jest bardzo małe (por. [Owsiak 2002, s. 74]). Pożyczka pieniężna jest kategorią szerszą niż kategoria kredyt pieniężny. S. Owsiak [2002, s. 75] zwraca uwagę, na jeszcze jedną kwestię: „różnica pomiędzy pożyczką a kredytem polega przede wszystkim na tym, że kredyt oznacza tworzenie pieniądza, pożyczka zaś może być udzielona tylko ze środków pieniężnych wyemitowanych i wykreowanych przez banki”. Powyższe zastrzeżenie nie wyklucza jednak możliwości udzielania pożyczek przez banki, jednakże mogą one mieć wyłącznie formę pieniężną (por. [art. 5, ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo bankowe]). Natomiast z prawnego punktu widzenia instytucje parabankowe (np. lombardy lub inne podmioty niebędące bankami, ale de facto prowadzące w różnym zakresie działalność właściwą dla instytucji kredytowych), mogą udzielać wyłącznie pożyczek. 4. Pewnego rodzaju odstępstwem od tej zasady jest możliwość udzielania kredytów przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK) w myśl ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996, nr 1, poz. 2 z późn. zm.). 15.

(16) Innym ważnym atrybutem rozróżniającym obydwa rozpatrywane pojęcia jest ustawowe ograniczenie swobody dysponowania środkami. W wypadku kredytu swoboda ta zawężona jest do działań mieszczących się w granicach ustalonego przedmiotu kredytowania5. Naruszenie tego zakazu przez kredytobiorcę może rodzić negatywne skutki prawne – włącznie z rozwiązaniem umowy kredytowej przez bank (szerzej zob.: [Ofiarski 2008, s. 152–160]). Warto zauważyć, że w praktyce nie ma jednak istotnej różnicy między umową kredytową a umową pożyczki bankowej. Obydwie umowy mają pieniężny, konsensualny i dwustronnie zobowiązujący charakter oraz są odpłatne [Heropolitańska, Borowska 1996, s. 22–37]. Bank udzielając zarówno kredytu, jak i pożyczki bankowej uzależnia ich przyznanie od zdolności kredytowej kredytobiorcy, a także udostępnia środki pieniężne odpłatnie (por. [art. 70 i 78 ustawy Prawo bankowe]). Z powodu dużych podobieństw tych dwóch umów nie łatwo rozstrzygnąć, czy w konkretnej sytuacji bank udziela kredytu czy pożyczki (np. kredyt gotówkowy, pożyczka na zakup samochodu). A. Janiak stawia nawet tezę, że „występujące (…) w polskim prawie rozgraniczenie na umowy kredytowe i pożyczkowe jest sztuczne i merytorycznie nieuzasadnione” (cyt. za: [Gostomski, Penczar, Lepczyński, Barembuch 2007, s. 30 i 31]). W dorobku prawnym Unii Europejskiej (zob.: [Dyrektywa 2000/12/WE]) funkcjonuje pojęcie instytucji kredytowej, które odnosi się do przedsiębiorstwa prowadzącego działalność polegającą na przyjmowaniu od ludności depozytów lub innych środków podlegających zwrotowi oraz na udzielaniu kredytów na własny rachunek. Ustawodawca unijny nie wskazał, czy instytucje kredytowe zdefiniowane w Dyrektywie muszą mieć osobowość prawną – nie jest zatem rozstrzygnięte, czy instytucja kredytowa powinna być spółką kapitałową czy spółką osobową, czy też jednoosobowym przedsiębiorcą (szerzej zob.: [Zapadka, Niemierka 2003, s. 30]). Zgodnie z duchem ustawodawstwa europejskiego zasadnym wydaje się przedmiotowe podejście do problematyki, i traktowanie pożyczek i kredytów iunctim, dlatego na potrzeby niniejszej pracy terminy kredyt i pożyczka będą stosowane. 5. Z. Dobosiewicz [2005, s. 207] pisze z kolei: „o kredycie można mówić wówczas, gdy zostanie ustalony cel jego udzielenia, natomiast wtedy, kiedy cel taki nie został jasno ustalony, mamy do czynienia z pożyczką”. Dalej konstatuje jednak, że „przy kredytach gotówkowych, studenckich i lombardowych cel kredytu nie może jednak być wyraźnie określony, kredytobiorca ma prawo wydać otrzymane pieniądze zgodnie ze swoją wolą”. Wydaje się zatem, że trudno „celowość” kredytu uznać za cechę konstytuującą go i odróżniającą od pożyczki. 16.

(17) zamiennie. W obu przypadkach będzie chodzić bowiem o zaciąganie zobowiązania (długu) przez gospodarstwo domowe6. W celu uniknięcia nieporozumień terminologicznych, mogących pojawić się w dalszej części rozważań, warto już w tym miejscu poczynić kilka uwag na temat pojęcia kredytów (pożyczek) dla gospodarstw domowych. Podstawową ekonomiczną funkcją gospodarstwa domowego jest dążenie jego członków (konsumentów) do zaspokojenia zarówno indywidualnych, jak i wspólnych potrzeb (funkcja konsumpcyjna gospodarstwa domowego). Odbywa się to przede wszystkim poprzez zakup dóbr i usług konsumpcyjnych (por. [Dach 2002, s. 70–72]; [Świecka 2008, s. 11–15]). W powyższym aspekcie kredyty dla gospodarstw domowych można utożsamiać z kredytami konsumpcyjnymi. Taką definicję przyjmuje Z. Dobosiewicz [2007, s. 99] konstatując, że „kredyty konsumpcyjne, inaczej nazwane kredytami dla ludności, są udzielane osobom fizycznym na zaspokojenie ich szeroko rozumianych potrzeb konsumpcyjnych”. Kredyt konsumpcyjny można również zdefiniować jako rodzaj kredytu udzielanego konsumentom na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych 7 lub służący refinansowaniu zadłużenia, które zostało zaciągnięte w związku z tego rodzaju zakupami (por. [Bremond, Couet, Salort 2008, s. 359]). Z pomocą kredytu konsumpcyjnego gospodarstwa domowe finansują swoją indywidualną konsumpcję. Ten rodzaj kredytu może mieć charakter zarówno krótko-, jak i długoterminowy. Kredyty konsumpcyjne mogą być również przeznaczane na finansowanie zakupów dóbr trwałego użytku (mebli, samochodów, sprzętu RTV i AGD), a także nieruchomości (nabycie, remont, modernizacja) [Dauten 1956, s. 3]. Jednak niektórzy autorzy zwracają uwagę na odmienność kredytów konsumpcyjnych od kredytów mieszkaniowych, w tym hipotecznych (zob.: [Gostomski, Penczar, Lepczyński, Barembuch 2007, s. 19 i 20], [Gąsowska 2000, s. 12 i 13 oraz 126 i 127], [Olszak 2004, s. 9]; [Guardia 2002, s. 2 i 3]). W literaturze przedmiotu kredyty konsumpcyjne definiuje się niekiedy poprzez określenie form, w jakich mogą być one udzielane. Do podstawowych kredytów tego rodzaju zaliczyć można następujące formy: kredyt ratalny (installment credit, personal. 6. Warto zwrócić uwagę, że w przypadku innego celu badań rozróżnienie pomiędzy pożyczką a kredytem bankowym może mieć szczególne znaczenie. Ma to miejsce np. przy badaniu zjawiska monetyzacji deficytu budżetowego i długu publicznego (por. [Owsiak 2005, s. 343]). 7 Dobra i usługi konsumpcyjne pozwalają zaspakajać konsumentom ich potrzeby, w przeciwieństwie do dóbr produkcyjnych (inwestycyjnych), które przetwarzane są w kolejnych procesach (etapach) produkcji. 17.

(18) loan), kartę kredytową (credit card) oraz linię kredytową w rachunku bieżącym (overdraft credit, open-end credit). Problemem, który pojawia się w praktyce, w przypadku przedmiotowego podejścia do definicji kredytu konsumpcyjnego, jest jego właściwa klasyfikacja. Część tego rodzaju kredytów w istocie może służyć celom niekonsumpcyjnym – zakupione na kredyt dobro (np. komputer, samochód) może być przez gospodarstwo domowe wykorzystywany nie tylko na prywatne potrzeby, ale także w związku z pracą zawodową (por. [Bertola, Disney, Grant 2006, s. 13], [Finlay 2005, s. 45]). W sektorze gospodarstw domowych nie jest zatem możliwe oddzielenie funkcji produkcyjnej od konsumpcyjnej, nie. można bowiem. wyraźnie oddzielić środków i. decyzji. podejmowanych w roli konsumenta od tych w roli producenta (por. [Rachunki narodowe… 2010, s. 39]; [Statystyka społeczna… 2007, s. 136 i 137]). Innym problemem w tym wypadku, pozostaje ustalenie faktycznego przeznaczenia kredytów, które nie mają precyzyjnie określonego celu kredytowania8. Alternatywną koncepcją jest podejście podmiotowe, w którym to charakter kredytobiorcy przesądza o klasyfikacji kredytu. Tego rodzaju podział opiera się na założeniu, że konsumenci (osoby fizyczne) zaciągając kredyt finansują nim wydatki o charakterze konsumpcyjnym (niezwiązanym bezpośrednio z działalnością gospodarczą). Taka definicja została przyjęta w art. 2, ust. 1 i 4 ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (z późn. zm.). Rodzaj umowy o kredyt konsumencki został przez ustawodawcę dość szeroko zdefiniowany, ponieważ może obejmować ona: (1) umowę pożyczki, (2) umowę kredytu w rozumieniu przepisów prawa bankowego, (3) umowę o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego, (4) umowę, na mocy której świadczenie pieniężne konsumenta ma zostać spełnione później niż świadczenie kredytodawcy, (5) umowę, na mocy której kredytodawca zobowiązany jest do zaciągnięcia zobowiązania wobec osoby trzeciej, a konsument do zwrotu kredytodawcy spełnionego świadczenia. Jednocześnie w świetle omawianych przepisów za kredyt konsumencki nie uznaje się umów na kwotę przekraczającą 80 000 zł (albo równowartości tej kwoty w innej walucie niż waluta polska), a także umów przewidujących limit zadłużenia z tytułu pożyczek. 8. Coraz częściej pojawiają się również sytuacje, w których gospodarstwa domowe kredytami zabezpieczonymi na nieruchomościach finansują bieżącą konsumpcję – por. [Finlay 2005, s. 3–5], [Davey 2001, s. 100–103], [Bridges, Disney, Henley 2006, s. 147–175], [Leth-Petersen 2009, s. 6–9]. 18.

(19) i kredytów odnawialnych w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym lub w innych rachunkach oszczędnościowych innych niż rachunki kredytowe. W tym kontekście warto jednak zwrócić uwagę na niespójność stosowanej przez ustawodawcę terminologii – przez kredyt konsumencki rozumie się także umowę pożyczki (regulowanej na gruncie prawa cywilnego), która może zostać podpisana z innym przedsiębiorcą niż bank (np. lombard, agencje pośrednictwa kredytowego, etc.). Z kolei pojęcie „kredyt” ustawowo zastrzeżone jest dla instytucji działających na podstawie ustawy Prawo bankowe. W. Srokosz [2003, s. 129] twierdzi, że wprowadzenie do polskiego systemu prawnego pojęcia kredytu konsumpcyjnego jeszcze bardziej zatarło różnicę pomiędzy kredytem a pożyczką, komplikując tym samym precyzyjne zdefiniowanie analizowanych kategorii. Podobne zastrzeżenia do normatywnej definicji kredytu konsumpcyjnego zgłasza W. Szpringer [2005a, s. 19]: „nie jest możliwe zebranie dokładnych danych o rozmiarach kredytu konsumpcyjnego (…). Pojęcie kredytu konsumpcyjnego jest bowiem bardzo szerokie, obejmuje nie tylko kredyt bankowy, ale także pożyczki prawa cywilnego oraz sprzedaż ratalną, a także leasing konsumencki”. Dodatkową trudnością w precyzyjnym zdefiniowaniu kredytu konsumpcyjnego są zmiany w zakresie instrumentów (form) kredytu konsumpcyjnego, co wiąże się ze zmianami prawnymi (m.in. zakaz tworzenia konsorcjów – systemów argentyńskich), a także instytucjonalnymi (m.in. pożyczki społecznościowe). Z kolei w oficjalnych statystykach nie wyodrębnia się pojęcia konsumenta, ale operuje się definicją gospodarstwa domowego. Jest ono pojęciem szerszym niż konsument. W naukach ekonomicznych przyjmuje się, że oprócz funkcji konsumpcyjnej (zaspokajanie potrzeb), gospodarstwa domowe pełnią funkcję produkcyjną – udostępniają posiadane czynniki wytwórcze i osiągają dochody. Z uwagi na to, że współczesne systemy ekonomiczne mają charakter pieniężny, gospodarstwa domowe, jak wszystkie podmioty sfery realnej, prowadzą gospodarkę finansową – gromadzą i wydają środki pieniężne, a także lokują nadwyżki i zaciągają pożyczki [Rytelewska 2005, s. 21]. Tym samym naturalnym wydaje się uczynienie podmiotem analizy gospodarstw domowych. Podyktowane jest to dwoma przesłankami. Po pierwsze, z. uwagi. na. poczynione. wcześniej. zastrzeżenia. co. do. pojęcia. kredytów. konsumpcyjnych, obszar badawczy powinien zostać rozszerzony na cały rynek kredytów. W istocie gospodarstwa domowe korzystają nie tylko z kredytów konsumpcyjnych, ale także z tych na cele inwestycyjne (np. związane z prowadzonym gospodarstwem rolnym lub jednoosobową działalnością gospodarczą). Po drugie, 19.

(20) decyzje w zakresie dysponowania środkami, w tym zaciągania kredytów, podejmowane są raczej przez gospodarstwa domowe, traktowane jako całość, niż przez poszczególne jednostki wchodzące jego skład9. Kolejną sprawą przesądzającą o wyborze gospodarstw domowych, jako podmiotu badań, jest metodyka gromadzenia danych na temat kredytów. Zarówno w Polsce, jak i Unii Europejskiej brak jest wiarygodnych i kompletnych informacji na temat zadłużenia konsumentów. Dane te agregowane są do poziomu gospodarstwa domowego. Z tego też powodu w dalszej części pracy – o ile nie zaznaczono inaczej – podmiotem badań będą gospodarstwa domowe. 1.2. Wybór międzyokresowy gospodarstwa domowego. Gospodarstwo domowe w naukach ekonomicznych definiowane jest jako jednostka gospodarująca, której celem jest zaspokojenie wspólnych i osobistych potrzeb jego członków. Cel ten realizowany jest przede wszystkim poprzez konsumpcję dóbr i usług. Członkowie gospodarstwa domowego podejmują także decyzje związane z gromadzeniem dochodów i ich wydatkowaniem. W sferze konsumpcji gospodarstwa domowe: (1) decydują o ilości czasu pracy i czasu wolnego, (2) dokonują podziału będących w ich dyspozycji środków na sfinansowanie konsumpcji z okresie bieżącym i przyszłym (rozkład konsumpcji w czasie – wybór czasowej struktury konsumpcji), oraz (3) w danym okresie decydują o sposobie ich rozdysponowania (wybór rzeczowej struktury konsumpcji) [Milewski 2004, s. 134]. Wybór międzyokresowy odnosi się do decyzji gospodarstwa domowego co do alokacji konsumpcji i aktywów w różnych okresach10. U podstaw teorii wyboru międzyokresowego jest założenie, że gospodarstwa domowe kierują się w swoich decyzjach rynkowych zasadą racjonalnego postępowania. Oznacza to, że dążą do maksymalizacji użyteczności całkowitej (łącznej satysfakcji) czerpanej z procesu konsumpcji dóbr i usług. Zakładając, że horyzont planowania gospodarstwa domowego. 9. Badania wskazują, że decyzje w wieloosobowych gospodarstwach domowych nie powinny być traktowane jako jednoosobowe wybory, ale raczej jako wynik interakcji pomiędzy jego członkami, którzy charakteryzują się różnymi preferencjami (zob. np.: [Browning et al. 1994]). 10 Zawartą tutaj prezentację teorii wyboru międzyokresowego gospodarstwa domowego oparto na następujących pracach: [Barro 1997, s. 92–116], [Blaug 2000, s. 512–519 oraz 543–554], [Bryant, Zick 2006, s. 85–124], [Frank 2008, s. 155–162], [Hall, Taylor 2005, s. 262–264 i 286–288], [Laidler, Estrin 1991, s. 73–88], [Phlips 1974, s. 236–251], [Varian 2006, s. 205–224]. 20.

(21) jest dłuższy niż jeden okres, jego celem jest znalezienie optymalnego rozkładu konsumpcji w czasie. Wpływ na wybór międzyokresowy ma istnienie rynku finansowego, na którym gospodarstwo domowe może zaciągać pożyczki i lokować oszczędności. W literaturze wyróżnia się główne trzy powody, dla których gospodarstwo domowe zaciąga kredyty (zob. np.: [Chang 2008, s. 15–17]; [Herendeen 1974, s. 157–181]): (1) wygładzenie ścieżki konsumpcji w sytuacji, gdy istnieje znaczna dysproporcja w wysokości dochodów pomiędzy okresami, (2) przyspieszenie aktu konsumpcji względem wysokości uzyskiwanych dochodów (w sytuacji niecierpliwości konsumenta) oraz (3) zainwestowanie pożyczonych środków w przedsięwzięcie o wyższej stopie zwrotu niż oprocentowanie kredytu konsumpcyjnego (dotyczy to gospodarstw domowych, których członkowie, będąc przedsiębiorcami, mogą finansować działalność inwestycyjną kredytami konsumpcyjnymi). G. Rytelewska [2005, s. 23 i 26] oraz C.A. Dauten [1956, s. 3–5] zwracają ponadto uwagę, że aktywność gospodarstw domowych na rynku kredytów wynika z konieczności finansowania wydatków o charakterze losowym, a także możliwości odraczania momentu zapłaty za dobra względem momentu ich konsumpcji (wykorzystanie kart kredytowych jako instrumentu płatniczego). Wybór poziomu konsumpcji w każdym okresie zależy od ograniczenia budżetowego gospodarstwa domowego. W sytuacji występowania rynku kredytowego gospodarstwo domowe w niektórych okresach może wydawać więcej niż wynosi jego aktualny dochód rozporządzalny. Konsumpcja większa niż dochód rozporządzalny nie może jednak trwać w nieskończoność, ponieważ gospodarstwo domowe albo wyczerpie zasób swoich aktywów, albo możliwości kredytowych. Wielkość konsumpcji gospodarstwa domowego (c) w okresie t można opisać równaniem: (1.1) gdzie: y – wysokość dochodów z pracy gospodarstwa domowego, a – wielkość aktywów finansowych netto posiadanych przez gospodarstwo domowe, r – stopa procentowa, po której gospodarstwo domowe może pożyczać lub inwestować (lokować) aktywa finansowe, m – ilość gotówki w dyspozycji gospodarstwa domowego, ds – zasób dóbr trwałego użytku i nieruchomości. Subskrypt t przy powyższych kategoriach oznacza ich wartość w okresie bieżącym, natomiast t –1 w okresie poprzednim.. 21.

(22) Dla przejrzystości prezentowanego w dalszej części rozdziału modelu przyjmijmy, że stopa procentowa (r) jest (por. [Matthews, Thompson 2007, s. 32]): (1) kształtowana na doskonale konkurencyjnym rynku (pojedyncze gospodarstwo domowe nie ma wpływu na jej wysokość)11, (2) stała w każdym z rozpatrywanych okresów i (3) homogeniczna, czyli w jednakowej wysokości dla pożyczkodawców i pożyczkobiorców. Ponadto aby uniknąć dodatkowych komplikacji załóżmy, że zasób dóbr trwałego użytku i nieruchomości (ds) nie podlega deprecjacji w czasie oraz nie występują podatki. Na aktywa finansowe netto (a) składają się depozyty bankowe, obligacje i akcje, a zatem te instrumenty, które mogą przynosić gospodarstwu domowemu dochód (co w uproszczeniu odpowiada poziomowi oszczędności gospodarstwa domowego), skorygowane o wielkość zadłużenia gospodarstwa domowego z tytułu zaciągniętych kredytów i pożyczek. Ilość gotówki w dyspozycji gospodarstwa domowemu (m) nie może być ujemna i, w przeciwieństwie do innych aktywów, nie przynosi odsetek. W podstawowym modelu zakłada się, że mt = mt–1 jest stałe w czasie (por. [Barro 1997, s. 93 i 96]). Aktywa finansowe netto mogą przyjmować wartość ujemną – wówczas gospodarstwo domowe jest dłużnikiem netto, co oznacza, że wartość jego zobowiązań przekracza wartość jego aktywów finansowych (oszczędności). Wyrażenie at – at-1 w równaniu (1.1) opisuje zmianę wielkości aktywów finansowych pomiędzy okresami. Jeżeli at > at–1 oznacza to, że gospodarstwo domowe zwiększa oszczędności (lub zmniejsza zadłużenie). W tej sytuacji bieżąca konsumpcja jest mniejsza od bieżącej wielkości dochodów z pracy i kapitału. Natomiast jeśli at < at-1 następuje zmniejszenie poziomu oszczędności (lub zwiększenie poziomu zadłużenia). Implikuje to rozmiary konsumpcji w rozpatrywanym okresie większe niż aktualne dochody gospodarstwa domowego. W sytuacji gdy at = at–1 wysokość aktywów finansowych netto gospodarstwa domowe nie ulega zmianie, co oznacza, że wielkość konsumpcji odpowiada wysokości dochodów. Sytuację, gdy gospodarstwo domowe posiada dodatnią łączną wielkość aktywów netto (ds + m + a > 0) należy uznać za korzystną. Zaciąganie kredytów np. na zakup nieruchomości powoduje zmniejszenie wielkości aktywów finansowych (a), a zwiększenie 11. O zastrzeżeniach do tego założenia pisze M. Blaug [2000, s. 546–549], lecz nawet przyjęcie ich nie modyfikuje głównego toku rozumowania w dalszej części tego podrozdziału (por. [Laidler, Estrin 1991, s. 86–88]). 22.

(23) zasobu dóbr trwałego użytku (ds). Finansowanie zakupów przez gospodarstwo domowe za pomocą pożyczek jest posunięciem praktycznym. Odmiennie wygląda przypadek gospodarstwa domowego, które zaciąga kredyt, gdy jego łączna wielkość aktywów netto jest ujemna12. Oznacza to, że wartość aktywów finansowych netto jest ujemna (gospodarstwo domowe jest pożyczkobiorcą netto) i większa od zasobu dóbr trwałego użytku i nieruchomości oraz posiadanej gotówki (ds + m < a i a < 0). Taka sytuacja jest wyjątkiem i możliwa jest właściwie tylko w wypadku tych gospodarstw domowych, których oczekiwana wysokość przyszłych dochodów jest korzystna (np. studenci medycyny) i będzie pozwalać na spłatę kredytu (por. [Hall, Taylor 2005, s. 263 i 264], [Grant 2007, s. 601]). Można również rozpatrzyć inny przypadek, w którym gospodarstwo domowe może zmniejszyć posiadany zasób dóbr trwałego użytku i nieruchomości (dst – dst–1<0), a uzyskane ze sprzedaży środki przeznaczyć na przykład na zwiększenie poziomu konsumpcji (ct) lub zmianę poziomu aktywów finansowych netto (at) – zwiększenie poziomu oszczędności lub zmniejszenie poziomu zadłużenia. 1.2.1. Międzyokresowe ograniczenie budżetowe Wybór międzyokresowy gospodarstwa domowego zostanie przedstawiony za pomocą dwuokresowego modelu. Przyjmijmy, że gospodarstwo domowe dysponuje dochodem rozporządzalnym równym (oraz dodatkowo, że. =. w okresie bieżącym i. w okresie przyszłym. ), który może przeznaczyć na konsumpcję w okresie. bieżącym ( ) i przyszłym ( ). W celu uniknięcia dodatkowych komplikacji w prezentacji tego modelu przyjmijmy również, że ceny dóbr równe są 1. Linię międzyokresowego ograniczenia budżetowego (rys. 1) dla przypadku z dwoma okresami można opisać równaniem: , gdzie:. ,. (1.2). – zagregowana wielkość konsumpcji gospodarstwa domowego. w kolejnych dwóch okresach,. – łączna wysokość dochodów, które są. przeznaczone na zakup dóbr i usług. 12. Należy pamiętać, że w rzeczywistości – z uwagi na wstępowanie kosztów transakcyjnych, różnych typów aktywów, jak i również różnych rodzajów długu – możliwe jest jednoczesne posiadanie zarówno dodatnich aktywów (np. akcje, nieruchomości), jak i ujemnych aktywów (np. kredyt) – por. [Crook 2006, s. 71]. Zaciąganie przez gospodarstwo domowe kredytów w sytuacji, gdy posiadają one oszczędności nie jest pozbawione racjonalnych przesłanek, ponieważ w ten sposób „samoubezpieczają się” przed niekorzystnymi przyszłymi zdarzeniami (zob.: [Livingstone, Lunt 1992, s. 115]). 23.

(24) C2 F2. Y2. E1. C2*. E2. C1*. Y1. F1. C1. Rys. 1. Międzyokresowe ograniczenie budżetowe gospodarstwa domowego Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Varian 2006, s. 208].. Na linii międzyokresowego ograniczenia budżetowego zlokalizowane są wszystkie punkty przedstawiające różne kombinacje poziomów konsumpcji w obu okresach, które pozostają do dyspozycji gospodarstwa domowego. Wyposażenie początkowe (zasób początkowy) gospodarstwa domowego reprezentuje. pkt. E1. o. współrzędnych. stanowiących. wysokość. dochodu. rozporządzalnego uzyskanego przez ten podmiot w każdym z dwóch rozpatrywanych okresów. Przedstawia on zatem taką strukturę konsumpcji, przy której gospodarstwo domowe zarówno w okresie bieżącym, jak i przyszłym przeznaczałoby na konsumpcję dokładnie tyle środków, ile wynosi jego dochód rozporządzalny w danym okresie. W wypadku występowania rynku kredytowego możliwy jest transfer dochodu przyszłego do teraźniejszości (poprzez zaciąganie pożyczek)13. Zwiększenie poziomu konsumpcji w okresie bieżącym może zostać osiągnięte przez ograniczenie jej poziomu w okresie przyszłym. W takim wypadku gospodarstwo domowe staje się kredytobiorcą (C1>Y1). Na rys. 1 sytuację tę reprezentują wszystkie punkty położone na linii ograniczenia budżetowego na prawo (poniżej) od pkt E1. Przykładem planu konsumpcyjnego (C1* , C2*), w którym gospodarstwo domowe zaciągnęło kredyt na zwiększenie konsumpcji ponad poziom aktualnego dochodu (C1* > Y1) w okresie bieżącym jest pkt E2. 13. W sytuacji braku rynku kredytowego gospodarstwo domowe mogłoby zwiększyć przyszłą konsumpcję jedynie poprzez ograniczenie bieżącej konsumpcji (substytucja jednokierunkowa). Jednocześnie nie mogłoby ono zwiększyć rozmiarów konsumpcji w bieżącym okresie ponad wysokość uzyskiwanych w tym okresie dochodów. Wówczas linię międzyokresowego ograniczenia budżetowego reprezentowałby odcinek E1F1. 24.

(25) Oczywiście możliwa jest sytuacja odwrotna – wyższy poziom konsumpcji przyszłej gospodarstwo domowe może osiągnąć dzięki ograniczeniu jej poziomu w okresie bieżącym. Wówczas jest ono kredytodawcą (lokującym oszczędności za pomocą rynku kredytowego. Sytuację tę graficznie przedstawiają punkty zlokalizowane na linii ograniczenia budżetowego na lewo (powyżej) od pkt E1. Transfer dochodu pomiędzy okresami odbywa się za wynagrodzeniem. W gospodarce rynkowej jest nim dodatnia stopa procentowa (r). Stopa procentowa jest czynnikiem określającym konsumpcję, ponieważ wpływa na cenę przyszłej konsumpcji w relacji do ceny konsumpcji bieżącej. W rzeczywistości realna stopa procentowa jest względną różnicą między ceną konsumpcji bieżącej i przyszłej [Taylor, Hall 2005, s. 279]. Na rys. 1 maksymalne możliwe rozmiary konsumpcji w okresie bieżącym (F1) określone są przez wysokość dochodu uzyskanego w tym okresie ( ) oraz dochodu spodziewanego dyskontującym. w. okresie. przyszłym. ( ),. skorygowanego. współczynnikiem. . Maksymalny potencjalny poziom konsumpcji w okresie. przyszłym (F2) równy jest wysokości dochodu osiągniętego w tym okresie ( ) oraz dochodu z okresu poprzedniego, powiększonego współczynnikiem pomnażającym. .. W przypadku okresu bieżącego wyższy poziom konsumpcji od tego, jaki mógłby zostać osiągnięty wyłącznie dzięki dochodowi uzyskiwanemu w tym okresie, jest możliwy tylko w wyniku zaciągnięcia na rynku kredytowym pożyczki. Wiąże się to jednak z koniecznością jej spłaty, co pomniejsza wysokość dochodu rozporządzalnego w przyszłości nie tylko o jej kwotę, ale również o wysokość należnych od niej odsetek. A zatem ograniczenie budżetowe można opisać równaniem: . Jeśli Gdyby natomiast. (1.3). to gospodarstwo domowe płaci odsetki od swojej pożyczki. było dodatnie, to gospodarstwo domowe otrzymywałoby. odsetki od swoich oszczędności. Przekształcenie wyrażenia (1.3) pozwala na przedstawienie międzyokresowej linii ograniczenia budżetowego w kategoriach wartości obecnej (1.4) lub wartości przyszłej (1.5): (1.4) oraz .. 25. (1.5).

(26) Warto zauważyć, że linia międzyokresowego ograniczenia budżetowego musi przechodzić przez punkt reprezentujący wyposażenie początkowe (zasób początkowy) gospodarstwa domowego, a jej nachylenie wyznaczane jest przez poziom rynkowej stopy procentowej i wynosi. .. 1.2.2. Preferencje gospodarstwa domowego Na wybór planu konsumpcji wpływają także preferencje gospodarstwa domowego. Mają one subiektywny charakter, w przeciwieństwie do wcześniej rozpatrywanych kategorii (dochody, stopa procentowa), które są obiektywnymi zmiennymi. Preferencje gospodarstwa domowego reprezentują jego krzywe obojętności (U). Rozpatrując krzywą obojętności gospodarstwa domowego należy założyć, że różne preferencje jego członków można zagregować do jednej, wspólnej krzywej. Dla dwuokresowego modelu krzywe obojętności wskazują różne kombinacje obecnej i przyszłej konsumpcji, które w ocenie danego gospodarstwa domowego przynoszą mu jednakowy poziom zaspokojenia jego potrzeb, a więc charakteryzują się jednakowym poziomem użyteczności całkowitej. Kształt krzywych obojętności wskazuje na preferencje gospodarstwa domowego co do spożycia w różnych okresach [Varian 2006, s. 208]. W podstawowym modelu krzywe obojętności są wypukłe względem początku układu współrzędnych i mają nachylenie ujemne. Przykładem krzywej obojętności, która charakteryzuje się takimi właściwościami jest funkcja użyteczności Cobba-Douglasa (por. [Varian 2006, s. 91–93 i 100]: , gdzie:. ,. (1.6). – konsumpcja odpowiednio w okresie bieżącym i okresie przyszłym,. θ – parametr określający zagregowane gusty członków gospodarstwa domowego (ich względny stosunek do ryzyka) przy założeniu, że. .. Ujemne nachylenie krzywej obojętności oznacza, że rezygnacja z pewnej części konsumpcji w danym okresie, a więc zmniejszenie poziomu użyteczności całkowitej, musi zostać zrekompensowana przez zwiększenie konsumpcji w drugim okresie (zwiększenie użyteczności całkowitej), tak aby poziom łącznej użyteczności nie uległ zmianie. Powyższą zależność można wyrazić za pomocą wzoru:. 26.

(27) , gdzie: MU – użyteczność krańcowa. (1.7). ).. Zmiana rozmiarów konsumpcji w którymkolwiek z tych okresów, która nie wiąże się z przeciwkierunkową zmianą poziomu konsumpcji w innym okresie, powoduje zmianę stopnia osiąganej użyteczności całkowitej, a więc przejście na inną krzywą obojętności i zmianę poziomu łącznej użyteczności całkowitej. Im krzywa obojętności jest położona dalej względem początku układu współrzędnych, tym większy poziom użyteczności całkowitej opisywanych przez nią koszyków konsumpcji bieżącej i przyszłej (i vice versa)14. Wypukłość krzywych obojętności względem początku układu współrzędnych determinowana jest malejącą użytecznością krańcową konsumpcji zgodnie z I prawem Gossena (zob. np.: [Bywalec 2007, s. 119 i 120]. Taki ich przebieg oznacza, że każda dodatkowa jednostka konsumpcji w danym okresie przynosi gospodarstwu domowemu mniejszą satysfakcję. Jednocześnie jednostka konsumpcji w danym okresie jest tym wyżej subiektywnie wyceniana, im mniejszy jest poziom konsumpcji w tym okresie (i vice versa). Nachylenie krzywej wyraża wielkość konsumpcji w kolejnym okresie, z której gospodarstwo domowe musi zrezygnować, jeśli zwiększy swoją konsumpcję w tym okresie o jedną jednostkę. Stosunek ten zwany jest krańcową stopą substytucji pomiędzy konsumpcją bieżącą a przyszłą (marginal rate of substiution – MRS). Dla funkcji użyteczności Cobba-Douglasa, określonej wzorem (1.6), krańcową stopę międzyokresowej substytucji konsumpcji (MRS) można określić równaniem: (1.8) Krzywe obojętności są funkcjami nieliniowymi charakteryzują się w każdym punkcie swojego przebiegu różnym stopniem nachylenia. W przypadku funkcji użyteczności Cobba-Douglasa nachylenie krzywych obojętności zmniejsza się w miarę przesuwania się po nich w dół, stąd krańcowa stopa międzyokresowej substytucji konsumpcji wykazuje tendencję malejącą. Oznacza to, że aby zachować niezmieniony poziom użyteczności całkowitej, gospodarstwo domowe będzie skłonne rezygnować z coraz to mniejszej ilości jednostek konsumpcji w jednym okresie na rzecz zwiększenia 14. Zgodnie z zasadą, że konsument woli mieć więcej niż mniej. 27.

(28) konsumpcji o dodatkową jednostkę w innym okresie. Warto zatem zauważyć, że skoro użyteczność krańcowa maleje, to absolutna awersja do ryzyka gospodarstwa domowe musi rosnąć – wielkość konsumpcji, z której skłonne jest ono zrezygnować, aby uniknąć niepewności co do jej poziomu, rośnie wraz ze wzrostem jego zamożności. Z tego powodu, skoro krzywe obojętności mają wypukły kształt względem początku układu współrzędnych, a gospodarstwo domowe – co do zasady – odrzuci skrajne warianty planów konsumpcyjnych.. C2 C1 = C2. E1 U1. α. 45º. C1 Rys. 2. Krzywa objętości gospodarstwa domowego i właściwa stopa preferencji czasowej Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Cullis, Jones 2009, s. 285].. Wartość nachylanie krzywej obojętności w punkcie, w którym C1 = C2, w więc w punkcie przecięcie linii jednakowego strumienia konsumpcji, określa stopę preferencji czasowej gospodarstwa domowego – na rys. 2 jest to pkt E1, w którym półprosta wychodząca z początku układu współrzędnych jest nachylona względem osi odciętych pod kątem 45°. Stopa preferencji czasowej informuje z ilu jednostek C2 gospodarstwo domowe będzie gotowe zrezygnować dla jednej jednostki C1 przy założeniu, że konsumpcja w obydwu okresach byłaby jednakowa i dostępna na tych samych warunkach. Krańcowa stopa międzyokresowej substytucji konsumpcji (MRS) pozwala określić nie tylko nachylenie krzywej obojętności, ale także określić właściwą stopę preferencji czasowej gospodarstwa domowego ( ): .. (1.9). Podstawiając równanie (1.9) do wyrażenia (1.8), otrzymujemy (dla C1 = C2):. 28.

(29) (1.10) Rozumując odwrotnie, warto zauważyć, że krańcowa stopa międzyokresowej substytucji konsumpcji może być z kolei wyrażona dla dowolnego punktu na krzywej obojętności poprzez stopę preferencji czasowej równaniem: ,. (1.11). co prowadzi do wniosku, że stopa preferencji czasowej obrazuje stopień, w jakim gospodarstwo domowe subiektywnie dyskontuje przyszłą konsumpcję (satysfakcję) [Gravelle, Rees 2004, s. 230]. Zazwyczaj uznaje się, że ϱ ma wartość dodatnią, co oznacza, że ludzie bardziej preferują konsumpcję bieżącą niż przyszłą. Czym wyższa wartość ϱ tym silniej preferowana jest bieżąca konsumpcja. Neutralna stopa preferencji czasowej, oznaczająca preferowanie równej ilości dóbr i usług konsumpcyjnych w każdym okresie przez gospodarstwo domowe, występuje gdy ϱ=0 (rys. 2). Ujemna stopa preferencji czasowej, charakteryzująca osoby przedkładające konsumpcję przyszłą nad bieżącą, występuje natomiast, gdy bezwzględna wartość nachylenia krzywej obojętności w punkcie przecięcia z linią jednakowego strumienia konsumpcji (C1 = C2) jest mniejsza od jedności [Lord 2002, s. 5]; [Antonides, van Raaij 2003, s. 458–459]. Jako uzasadnienie dodatniej stopy preferencji czasowej można wskazać odmienne warunki zapotrzebowania na dobra w teraźniejszości i przyszłości. Wzrost strumienia dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwo domowe w całym okresie jego aktywności zawodowej, oznaczać to będzie, w świetle prawa malejącej użyteczności krańcowej, że każda dodatkowo uzyskiwana jednostka dochodu prowadzi do coraz mniejszych przyrostów satysfakcji, uzyskiwanych z tego tytułu przez gospodarstwo domowe (czyli użyteczność krańcowa przyszłej konsumpcji będzie mniejsza niż użyteczność krańcowa bieżącej konsumpcji). Z tego powodu gospodarstwo domowe będzie skłonne – w okresach o dochodach niższych od szacowanego ich poziomu przeciętnego – do zwiększania konsumpcji bieżącej (i vice versa), tak aby zasada ekwimarginalności konsumpcji międzyokresowej została zachowana. Innym wyjaśnieniem przyczyny istnienia dodatniej stopy preferencji czasowej jest naturalna (wrodzona) niecierpliwość ludzi, w wyniku czego przyszła konsumpcja charakteryzuje się w ich ocenie mniejszą użytecznością krańcową niż konsumpcja bieżąca. J.Cullis i P. Jones. 29.

(30) [2009, s. 289] wskazują na bardziej ogólną przyczynę występowania pozytywnej stopy preferencji czasowej, mianowicie ryzyko i niepewność towarzyszące gospodarstwom domowym będą je skłaniać do wyboru określonej (pewnej) dzisiejszej konsumpcji niż niepewnej przyszłej15. Co do zasady, bieżąca konsumpcja jest przez nie wyżej wycenia niż taka sama jej wielkość w przyszłości. W.K. Bryant i C.D. Zick [2006, s. 94 i 95] jako przyczynę dodatniej stopy preferencji czasowej wskazują różnice cen dóbr pomiędzy okresami – w przypadku spodziewanego wzrostu cen w przyszłości, gospodarstwo domowe będzie skłonne zadłużyć się w celu zwiększanie konsumpcji bieżącej lub w odwrotnej sytuacji zwiększyć obecnie oszczędności, aby osiągnąć wyższy poziom konsumpcji w okresie przyszłym. Mając na uwadze powyższe, nie można zapominać, że w warunkach istnienie rynku kredytowego istotnym czynnikiem determinującym zachowania gospodarstwa domowego w zakresie międzyokresowego rozkładu ich konsumpcji jest poziom stopy procentowej. Wysoka stopa procentowa będzie raczej zniechęcać do zadłużania się, a stymulować oszczędzanie (i vice versa). Aby gospodarstwo domowe było skłonne odroczyć swoją konsumpcję (lub innymi słowy udostępnić swój bieżący dochód innym podmiotom), musi występować dodatni poziomu stopy procentowej, a zatem stopa preferencji czasowej musi być również dodatnia. 1.2.3. Optymalny plan konsumpcji w modelu dwuokresowym Optymalny plan konsumpcji gospodarstwa domowego (C1*, C2*) oznacza maksymalizację użyteczności całkowitej z wybranego planu konsumpcji przy danym międzyokresowym ograniczeniu budżetowym – zob. rys. 3. Gospodarstwo domowe dąży do osiągnięcia krzywej obojętności możliwie najdalej położonej względem początku układu współrzędnych – przechodzenie na kolejne, wyżej położone krzywe obojętności zwiększa użyteczność całkowitą. Wybór planu konsumpcji ogranicza jednak linia międzyokresowego ograniczenia budżetowego.. 15. Problem ten doskonale obrazuje przysłowie „lepszy wróbel w garści, niż gołąb na dachu”, które funkcjonuje nie tylko w języku polskim (np. ang. a bird in the hand is worth two in the bush). 30.

(31) C2 F2. Y2. E1. C2*. E2. C1*. Y1. U3 U2 U1 C1 F1. Rys. 3. Międzyokresowy wybór konsumpcji Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro 1997, s. 103].. Graficznie optymalnym planem konsumpcji jest punkt styczności (E2) linii ograniczenia budżetowego (F1F2) z najwyżej położoną spośród dostępnych krzywą obojętności (U2). Warunkiem dla tego optimum jest jednakowa wartość nachylenia obydwu rozpatrywanych funkcji w pkt E2, a zatem: ,. (1.12). lub wstawiając równanie (1.11) w miejsce lewej strony wyrażania (1.12) i przekształcając: (1.13) Z równania (1.13) wynika, że im r jest mniejsze, tym gospodarstwo domowe będzie skłonne do zwiększania bieżącej konsumpcji. Natomiast w przypadku stopy preferencji czasowej danego gospodarstwa domowego ( ) – im wyższa jej wartość, tym gospodarstwo domowe będzie bardziej „niecierpliwe”, co zachęcać będzie je do nieodkładania konsumpcji na kolejne okresy. Zmiana poziomu tej stopy powodować będzie obrót linii międzyokresowego ograniczenia budżetowego wokół punktu reprezentującego zasób początkowy gospodarstwa domowego. Wzrost stopy procentowej będzie prowadził do zwiększenia potencjalnego poziomu konsumpcji przyszłej i zmniejszenia jej poziomu bieżącego lub – z przeciwnym przypadku – spadek stopy procentowej będzie prowadził do wzrostu potencjalnej konsumpcji bieżącej i spadku przyszłej. 31.

(32) C2 F2. F2’ Y2 E2 C2*. E1. U2. U1 Y1 C1*. F1. F1’ C1. Rys. 4. Międzyokresowy wybór konsumpcji a zmiana stopy procentowej Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Varian 2006, s. 209–212].. W przypadku spadku stopy procentowej (rys. 4) gospodarstwo domowe będące pożyczkobiorcą nadal nim pozostaje – jego pozycja polepsza się, ponieważ koszt obsługi pożyczki zmniejsza się. Zmiany planu konsumpcji można szczegółowo przeanalizować dokonując dekompozycji zmiany stopy procentowej na efekt substytucyjny i dochodowy. Obniżenie stopy procentowej (zmiana położenia linii ograniczenia budżetowego z F1F2 do F1’F2’) działa analogicznie, jak obniżenie ceny konsumpcji bieżącej w porównaniu z przyszłą. Efekt substytucyjny zawsze działa w kierunku przeciwnym do zmiany ceny, co oznacza wzrost konsumpcji bieżącej (substytucja konsumpcji dobra droższego tańszym). Spadek ceny prowadzi jednocześnie do zwiększenia siły nabywczej gospodarstwa domowego. Zakładając, że zarówno konsumpcja bieżąca, jak i przyszła są dobrami normalnymi, wzrost dochodu prowadzić będzie do wzrostu konsumpcji w obydwu okresach. Z uwagi na to, że obydwa efekty działają w tym samym kierunku efekt łączny zmiany stopy procentowej na rys. 4 został przedstawiony jako przejście do pkt E2. Natomiast wzrost stopy procentowej może zachęcać pożyczkobiorcę do przyjęcia roli pożyczkodawcy [Varian 2006, s. 210 i 211], [Salvatore 2003, s. 522–527]. W tym wypadku sytuacja gospodarstwa domowego pogorszy się, ponieważ nowy plan konsumpcyjny będzie musiał znaleźć się „wewnątrz” starego zbioru ograniczenia budżetowego [Herendeen 1974, s. 160]. Bieżąca konsumpcja zmniejszy się. Wzrost. 32.