Pozostałe czynniki

Umowa kredytu, pomimo standaryzacji jej głównych cech, jest kontraktem negocjowanym indywidualnie [Szpringer 2005a, s. 20 i 21], [Dobosiewicz 2007, s. 100]. Zanim gospodarstwo domowe zaciągnie kredyt lub pożyczkę (albo – patrząc z drugiej strony – zanim zostanie on udzielony) musi ono uzgodnić z kredytodawcą m.in. jego wielkość, maksymalny czas trwania i zabezpieczenie. Zatem na decyzję gospodarstwa domowego odnośnie zaciągania kredytów i pożyczek, oprócz analizowanej w podrozdziale 3.6.1 wysokości stóp procentowych, mają wpływ także inne czynniki.

Wśród nich wymienić można warunki i kryteria udzielania kredytów przez kredytodawców. Informacje na ten temat, z uwagi na ich charakter, nie są jednak bezpośrednio obserwowane w gospodarce. W praktyce możliwa jest jednak analiza tendencji zmian polityki kredytowej instytucji finansowych.

Źródłem tych danych są informacje z ankiet skierowanych do przewodniczących komitetów kredytowych99

na temat sytuacji na rynku kredytowym. Jest to kwartalne badanie ankietowe przeprowadzane przez Departament Systemu Finansowego NBP od 2004 r. wśród największych banków działających na polskim rynku.

Celem ankiety jest określenie kierunku zmian polityki kredytowej (kryteriów i warunków udzielania kredytów) oraz zmian popytu na kredyty. Kryteria udzielania kredytów to ustalone przez bank minimalne standardy zdolności kredytowej, które musi spełnić kredytobiorca, aby mógł uzyskać kredyt. Natomiast przez warunki udzielania kredytów należy rozumieć cechy umowy kredytu uzgadniane przez bank i kredytobiorcę takie jak: marża odsetkowa i pozaodsetkowe koszty kredytu, maksymalna kwota kredytu, wymagane zabezpieczenia i maksymalny okres kredytowania.

Badanie w zakresie kredytów dla gospodarstw domowych opiera się na pytaniach zamkniętych wyrażonych na skali porządkowej. Pytania podzielone są na grupy, które dotyczą [Ankieta do przewodniczących… 2004, s. 5–9] zmian w polityce kredytowej banku w okresie ostatnich trzech miesięcy oraz przyczyn dokonanych zmian. W tym obszarze analizowane są m.in.:

 zmiany kryteriów przyznawania kredytów,

99 Komitety kredytowe są ciałem opiniodawczym w procesie oceny wniosków kredytowych oraz ich klasyfikacji pod kątem ryzyka ponoszonego przez bank.

 zmiany warunków udzielania kredytów.

Dla każdej odpowiedzi obliczany jest tzw. procent netto, będący różnicą między odsetkiem odpowiedzi pokazujących przeciwne kierunki zmian. Wielkość ta przedstawia ogólną tendencję w danym segmencie rynku. Jednocześnie odpowiedzi banków są ważone udziałem danego banku w segmencie rynku, którego dotyczy pytanie.

Na podstawie syntetycznych wyników ankiet do przewodniczących komitetów kredytowych zbadano korelację pomiędzy zmianami wielkości kredytów dla gospodarstw domowych a zmianami sytuacji na rynku kredytowym. Wyniki obliczeń prezentuje tabela 15.

Tabela 15. Współczynniki korelacji pomiędzy zmianami wielkości kredytów mieszkaniowych i dla gospodarstw domowych a zmianami kryteriów i warunków ich udzielania (dane kwartalne za okres od IV kw. 2003 r. do IV kw. 2009 r.)

Wyszczególnienie ^Kredyty

mieszkaniowe

Kredyty konsumpcyjne

Kryteria przyznawania kredytów –0,61 –0,47 Warunki udzielania kredytów, w tym:

Marża kredytowa –0,69 –0,60

Marża kredytowa dla kredytów obarczonych większym ryzykiem –0,64 –0,53 Pozaodsetkowe koszty kredytu –0,54 –0,21 Wymagane zabezpieczenia –0,14 –0,39 Wymagany udział własny kredytobiorcy w inwestycji –0,83 – Maksymalny okres kredytowania 0,32 0,50 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych NBP.

Zaostrzenie kryteriów przyznawania kredytów (zwiększenie wymaganej zdolności kredytowej) wpływa na zmniejszenie przyrostów wielkości kredytów dla gospodarstw domowych, przy czym silniejsza korelacja obserwowana jest w przypadku kredytów mieszkaniowych (–0,61) niż w przypadku kredytów konsumpcyjnych (–0,47). Warunki udzielania kredytów również skorelowane są ze zmianami poziomu zadłużenia gospodarstw domowych. W przypadku wymaganego udziału własnego kredytobiorcy w inwestycji oraz marży kredytowej stopień skorelowania jest największy.

W analizowanym okresie wśród determinant sprzyjających zwiększaniu zadłużenia można wymienić także wydłużenie maksymalnego okresu kredytowania. W ofercie banków pojawiły się kredyty o bardzo długim okresie spłaty (nawet do 50 lat). Konkurencja wśród instytucji bankowych wymusiła nie tylko zwiększenie liczby kanałów dystrybucji i ich unowocześnienie (infolinie, internet, mobilni konsultanci), ale

także przyspieszenie procedur rozpatrywania wniosków kredytowych, których czas w przypadku kredytów konsumpcyjnych został skrócony nawet do 15 minut, a w przypadku kredytów mieszkaniowych do kilku dni [Rozwój… 2008b, s. 92].

Duży popyt wśród gospodarstw domowych na kredyty związane z nieruchomościami w ostatnich latach (do 2008 r.) wynikał m.in. z utrzymującego się niedoboru mieszkań w Polsce i relatywnie łagodnych warunków kredytowania przez banki (por. [Rozwój… 2010a, s. 84]; [Białowolski, Dudek 2007, s. 25 i 26]). Dodatkowo, szybko wzrastające ceny nieruchomości w Polsce (do połowy 2008 r.) i oczekiwania związane z utrzymaniem się tej tendencji, z jednej strony przyspieszały decyzje wielu gospodarstw domowych o zakupie własnego mieszkania, a z drugiej zaś – umacniały motyw inwestycyjny zakupu nieruchomości100. Motyw ten występował również wśród inwestorów zagranicznych, którzy zwiększyli zainteresowanie nabywaniem nieruchomości w Polsce [Rozwój… 2006, s. 72].

Przyrost wartości kredytów detalicznych, który nastąpił na przełomie 2003/2004 r. i później był także w pewnej mierze skutkiem impulsu popytowego towarzyszącego wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Impuls ten wiązał się z obawami przed wzrostem stawek podatków pośrednich, a w rezultacie również cen [Rozwój… 2005, s. 57].

Ponadto, jak wskazują eksperci, kredyty mieszkaniowe silnie oddziałują również na inne typy kredytów (np. zakupy ratalne wyposażenia mieszkań, sprzętu AGD/RTV, kredyty związane z kartami kredytowymi). Znajduje to odzwierciedlenie w oficjalnych statystykach dotyczących kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych. Na powyższy proces nakłada się systematyczna zmiana stylu życia konsumentów, wyrażająca się stopniowym skracaniem cyklu użytkowania sprzętu trwałego użytku [Rozwój… 2006, s. 70].

Wysokiemu tempu wzrostu kredytów konsumpcyjnych sprzyjała również aktywna polityka promocyjna banków i stosowana przez nie sprzedaż krzyżowa (cross-selling). Karty kredytowe są bowiem często oferowane przy sprzedaży innych produktów (np. kredytów mieszkaniowych). W ostatnich latach kredyty w rachunku bieżącym wzrastały znacznie wolniej niż zadłużenie na kartach kredytowych (w latach

100 Występował tu mechanizm sprzężenia zwrotnego – wzrost cen nieruchomości zachęcał gospodarstwa domowe do zaciągania kredytów na sfinansowanie tego rodzaju zakupów, co w konsekwencji nakręcało spiralę dalszego wzrostu cen. Wpływ sytuacji na rynku nieruchomości (cen i zmiany liczby mieszkań) na rynek finansowy w Polsce znaleźć można m.in. w: [Przegląd stabilności… 2007]; [Przegląd stabilności… 2008]; [Raport o stabilności… 2009].

2000–2009 średnioroczne tempo zmian to odpowiednio: 7,7% i 46,8%). Wskazuje to na upowszechnianie się kart kredytowych wśród konsumentów w Polsce i może oznaczać stopniowe wypieranie przez nie kredytów w rachunku bieżącym [Rozwój… 2010a, s. 86].

* * *

Pierwsza dekada nowego stulecia to okres dynamicznego rozwoju rynku kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych w Polsce. Równolegle, systematycznie następował także rozwój instytucjonalny rynku finansowego w Polsce. Postęp technologiczny oraz rozwój kanałów dystrybucji spowodował, że dostęp do kredytów stał się łatwiejszy. Wynikiem tych procesów jest obserwowany wzrost udziału kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych w gospodarce, co potwierdzają wszystkie wskaźniki. Na rynku kredytów oprócz zmian o charakterze ilościowym dokonały się głębokie zmiany w jego strukturze. Wśród najważniejszych z nich w latach 2000–2009 wymienić należy:

 zwiększenie udziału kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych w strukturze aktywów monetarnych instytucji finansowych (od 2005 r. ich wartość trwale przekracza wartość kredytów udzielonych sektorowi przedsiębiorstw),  silniejszy wzrost zadłużenia podsektora osób prywatnych niż pozostałych

podsektorów gospodarstw domowych (przedsiębiorstw indywidualnych i rolników indywidualnych),

 większą dynamikę kredytów mieszkaniowych niż kredytów konsumpcyjnych,  wydłużenie z trzech do ponad dziesięciu lat przeciętnego okresu, na który są

zaciągane kredyty przez gospodarstwa domowe,

 wzrost udziału kredytów walutowych w kredytach ogółem dla gospodarstw domowych (z 10,7% na koniec 2000 r. do 36,6% w 2009 r.),

Jednocześnie międzynarodowe analizy porównawcze wskazują na znaczny potencjał rynku kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce. Można stwierdzić, że ten segment rynku, po zakończeniu początkowego stadium rozwoju (charakteryzującego się znacznym udziałem kredytów konsumpcyjnych), przechodzi do fazy dojrzałej, w której większe znaczenie odgrywają kredyty związane z nieruchomościami.

Przeprowadzone analizy dotyczące czynników determinujących zmianę poziomu zadłużenia gospodarstw domowych (na poziomie makroekonomicznym) wykazały ograniczony wpływ poziomu oprocentowania na tempo zaciągania kredytów przez gospodarstwa domowe (co można zaobserwować zwłaszcza w przypadku kredytów w PLN). Wzrost zainteresowania gospodarstw domowych kredytami

walutowymi można wyjaśniać istnieniem dysparytetu pomiędzy stopami procentowanymi na krajowym i międzynarodowym rynku finansowym. Jednocześnie poprawa sytuacji materialnej gospodarstw domowych (mierzonej dla tego poziomu agregacji w uproszczeniu dynamiką wynagrodzeń) oraz optymistyczne oczekiwania względem sytuacji ekonomicznej (właściwie przez cały analizowany okres aż do 2008 r.) również zachęcały gospodarstwa domowe do zwiększenia poziomu zadłużenia. Ponadto, sygnały płynące z otoczenia ekonomicznego (m.in. łagodzenie przez kredytodawców kryteriów i warunków udzielania kredytów oraz hossa na rynku nieruchomości) także nie pozostawały bez wpływu na przyspieszenie procesów zadłużania się gospodarstw domowych.

Sytuacja na rynku kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych w okresie objętym analizą była również przedmiotem troski ze strony organów ustawodawczych i regulacyjnych. Wynikiem tego było m.in. próby ograniczenia dynamiki kredytów walutowych oraz ochrona konsumentów przed nadmiernym oprocentowaniem. Oddziaływanie regulacji na rozmiary kredytu dla gospodarstw domowych okazało się jednak mało skuteczne. Jak wskazuje praktyka funkcjonowania gospodarki rynkowej, w okresie dobrej koniunktury (wzrost dochodów, boom na rynku nieruchomości) silne bodźce do zwiększania konsumpcji są transmitowane na rynek kredytowy. Stąd w literaturze przedmiotu niekiedy spotyka się w takiej sytuacji postulat ilościowego ograniczania kredytów (pułapy kredytowe) [Rytelewska, Huszczonek 2004, s. 16]. Pokłosiem silnego wzrostu zadłużenia gospodarstw domowych w walutach obcych w ostatnich latach było wprowadzenie rekomendacji T (por. podrozdział 2.5.2). Na ocenę efektów tej regulacji jest jednak jeszcze za wcześnie.

Zastrzec jednak należy, że pomimo starań, z uwagi na relatywnie krótki szereg czasowy, liczne zmiany w metodyce zbierania danych i ich częściową fragmentaryczność, a także wyjątkową w pewnym sensie sytuację w Polsce (boom na rynku nieruchomości, akcesja Polski do struktur Unii Europejskiej) wnioski wyprowadzone z analizy należy traktować z ostrożnością.

Wyjaśnienie zmian poziomu zadłużenia gospodarstw domowych za pomocą zmiennych opartych na danych zagregowanych na poziomie makroekonomicznym jest z natury rzeczy niepełne i wymaga uzupełnienia. Zasadnym zatem jest analiza zachowań gospodarstw domowych na rynku kredytów na poziomie mikroekonomicznym. Wpływ czynników społeczno-ekonomicznych charakterystycznych dla danego gospodarstwa domowego na poziom zadłużenia będzie przedmiotem kolejnego rozdziału.

Rozdział 4

Mikroekonomiczne aspekty procesu kredytowania

gospodarstw domowych w Polsce

4.1. Przegląd dotychczasowych badań nad zadłużeniem gospodarstw