Międzynarodowa analiza porównawcza rynku kredytów

Prezentacja rynku kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce, przedstawiona we wcześniejszych podrozdziałach, byłaby niepełna bez przeprowadzenia międzynarodowych analiz i porównań84

. Za punkt odniesienia posłużyły wybrane kraje rozwinięte (co pozwoliło na określenie stopnia rozwoju rynku kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce) oraz – o ile było to możliwe – kraje o podobnym stopniu rozwoju społeczno-gospodarczego.

Dla określenia wielkości rynku kredytów w gospodarce można zastosować szereg wskaźników, które umożliwią zbadanie jego relatywnego znaczenia. Wśród nich wymienić można stosunek kredytów dla gospodarstw domowych do: produktu krajowego brutto, dochodów do dyspozycji, czy wydatków konsumpcyjnych. Do innych mierników wykorzystywanych w międzynarodowych analizach porównawczych można zaliczyć na przykład wielkość kredytów dla gospodarstw domowych per capita.

W latach 2000–2009 we wszystkich krajach Unii Europejskiej (oprócz Niemiec) nastąpił realny wzrost rynku kredytów dla gospodarstw domowych (por. rys. 16). Największą dynamiką zmian charakteryzowały się państwa Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie rynek kredytów dla gospodarstw domowych rozwijał się w tempie ponad 30% w skali roku (w ujęciu realnym). Największą średnioroczną dynamikę zanotowano w Rumunii, Bułgarii i krajach nadbałtyckich. Natomiast w krajach „piętnastki” (EU–15) wzrost ten był zdecydowanie niższy i nie przekraczał 10% rocznie.

84 O ile nie zaznaczono inaczej wszystkie przytaczane w tekście dane pochodzą bezpośrednio lub pośrednio ze statystyk Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz European Credit Research Institute (ECRI) działającego przy Centre for European Policy Studies (CEPS).

Rys. 16. Średnioroczne realne tempo zmian rynku kredytów dla gospodarstw domowych w wybranych krajach Europy w latach 2000–2009 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lending to Households in Europe… 2010].

W analizowanej dekadzie można zauważyć systematyczny wzrost udziału kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych w produkcie krajowym brutto we wszystkich krajach (wyjątek stanowią Niemcy). W krajach „piętnastki” w 2009 r. relacja ta wynosiła blisko 68% i była większa o 18 punktów procentowych niż w 2000 r. Wielkość rynku kredytów dla gospodarstw domowych w relacji do wielkości gospodarki (mierzonej wielkością PKB) w poszczególnych krajach jest znacznie zróżnicowana. Największa wartość tego wskaźnika obserwowana jest w Wielkiej Brytanii, Holandii i Danii (w 2009 r. ponad 100%), a do grupy krajów o najmniejszym udziale kredytów dla gospodarstw domowych należą Grecja i Włochy. Warto zwrócić uwagę, że największą dynamikę przyrostu kredytów dla gospodarstw domowych (w stosunku do PKB) w latach 2000–2009 zanotowano w Grecji, Irlandii, Finlandii i Hiszpanii, a więc w krajach, w których po wejściu do Unii Europejskiej efekt doganiania wystąpił najsilniej (por. tabela 6).

-2 - 10 10 - 20 20 - 30 30 - 60

Tabela 6. Relacja (w %) kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym do produktu krajowego brutto w wybranych krajach wysokorozwiniętych w latach 2000–2009

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

„Stare” kraje Unii Europejskiej (EU 15)

Austria 27,52 28,32 29,32 29,86 39,22 43,59 43,05 42,98 43,60 44,92 Belgia 41,32 39,91 40,10 40,97 41,97 44,15 46,78 48,81 51,38 55,51 Dania 83,22 87,50 91,01 96,50 100,63 109,22 116,80 125,22 128,20 138,77 Finlandia 27,15 30,58 32,58 36,46 39,43 43,88 47,05 48,21 50,70 57,52 Francja 33,04 33,42 34,38 36,53 38,41 41,04 43,57 45,97 47,29 49,39 Grecja 12,45 16,18 20,01 23,33 28,16 35,13 40,67 45,84 48,87 50,22 Hiszpania 44,28 45,81 48,50 52,20 57,11 68,06 75,88 79,83 80,88 83,09 Holandia 64,01 65,55 69,25 80,07 85,43 89,81 93,42 93,95 94,96 102,13 Irlandia 37,42 38,99 43,30 49,04 61,01 71,17 75,84 78,33 76,18 79,48 Luksemburg 34,34 36,35 36,40 38,58 40,00 40,49 40,22 43,86 44,96 51,50 Niemcy 66,84 66,22 66,08 65,93 64,76 63,99 61,71 58,31 56,35 58,55 Portugalia 56,28 58,74 61,46 61,01 62,73 66,92 73,97 78,06 79,65 84,33 Szwecja • 45,00 47,10 49,90 53,29 57,70 61,05 64,04 67,64 75,21 Wielka Brytania ^{72,26 76,34 82,42 87,88 93,66 96,75 100,51 103,94 104,21 108,24} Włochy 21,99 22,07 23,14 24,49 26,86 29,42 31,40 32,95 33,15 36,28 EU 15 50,23 51,63 52,85 55,32 57,93 61,69 64,57 64,45 62,30 67,84

Kraje-członkowie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA)

Szwajcaria 80,97 83,98 85,74 89,79 92,25 95,37 106,88 103,79 101,99 107,35 Norwegia 43,78 47,40 52,81 57,16 59,08 60,31 62,05 65,45 62,47 66,01

Pozostałe kraje-członkowie Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

Australia 58,55 63,03 68,60 76,89 83,88 87,27 91,75 94,60 92,33 96,78 Kanada 59,05 60,39 62,67 65,08 67,94 71,02 74,11 78,27 82,01 92,55 Japonia 22,92 23,59 24,51 25,85 25,32 25,86 25,16 25,10 26,24 27,78 USA 67,87 72,05 77,35 82,59 86,52 90,14 93,60 95,04 92,72 92,15 Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lending to Households in Europe… 2010].

W ostatnich latach można zaobserwować wysoką dynamikę rozwoju rynków kredytów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (zob. tabela 7). Udział kredytów dla gospodarstw domowych w PKB najbardziej zwiększył się w Estonii, Łotwie i na Litwie (w 2009 r. było on większy niż w 2000 r. odpowiednio o 46,9 pkt procentowych, 41,82 i 29,95). Na tle tej grupy krajów wartość tego wskaźnika dla Polski nie odbiegała istotnie od średniej, choć porównując do średniej dla krajów poszerzonej Unii Europejskiej (EU 27) jest ona ponad dwa razy mniejsza. Na tej podstawie można wnioskować, że w najbliższych latach rynek kredytów dla gospodarstw domowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej będzie dalej rozwijał się.

Tabela 7. Relacja (w %) kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym do produktu krajowego brutto w wybranych „nowych” krajach Unii Europejskiej w latach 2000– 2009

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

„Nowe” kraje Unii Europejskiej

Bułgaria 2,31 3,14 4,27 7,23 11,27 16,19 18,32 24,36 27,11 28,89 Czechy 3,83 4,03 7,37 9,22 11,20 14,00 16,78 20,54 23,86 26,48 Estonia 7,12 8,44 10,64 14,05 19,22 28,15 38,79 43,97 47,47 53,99 Litwa 1,31 1,55 2,47 4,48 7,99 12,98 19,13 25,37 27,14 31,26 Łotwa 4,14 4,60 7,51 11,91 17,91 27,06 38,52 40,52 39,34 45,97 Polska 9,49 10,34 10,77 11,73 11,93 13,92 17,35 21,65 29,01 30,80 Rumunia 0,43 0,68 1,37 3,80 4,80 7,40 11,39 17,19 19,28 20,40 Słowacja • • • 5,59 7,32 9,68 12,55 14,71 18,75 22,01 Słowenia • • • • 12,53 14,77 17,33 19,72 21,08 23,81 Węgry 4,51 5,81 8,56 12,58 14,47 17,31 20,11 23,38 29,20 30,25 EU 27 48,34 49,62 50,76 53,07 55,46 58,89 61,65 61,55 59,39 65,11 Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lending to Households in Europe… 2010].

O wielkości rynku kredytów dla gospodarstw domowych może świadczyć nie tylko jego relacja do PKB, ale także do wielkości aktywów sektora finansowego⁸⁵. We wszystkich systemach finansowych państw wysokorozwiniętych kredyty dla gospodarstw domowych odgrywają wiodącą rolę. Udział kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce w udzielonych kredytach ogółem dla sektora niefinansowego w 2009 r. wyniósł blisko 66% i był jednym z największych w Europie (średnia dla 27 krajów członkowskich to 58,7%). W 2009 r. tego typu kredyty miały większy udział tylko w Wielkiej Brytanii (75,9%) oraz Danii (68,1%). Wskaźnik ten dla Czech, Słowacji, Rumunii i Węgier oscylował w przedziale 50–55%, natomiast dla Bułgarii i Słowenii był niższy i wynosił odpowiednio 38,2% i 28,8%. Warto zauważyć, że zróżnicowany udział kredytów dla gospodarstw domowych wynika w pewnej mierze z historycznie odmiennego podejścia do zaciągania kredytów zwłaszcza przez przedsiębiorstwa [Baka 2005, s. 261–265]; [Rozwój… 2004, s. 14–18], [Rozwój… 2008b, s. 13–18].

Interesujących informacji dostarcza także analiza struktury kredytów dla gospodarstw domowych według ich rodzajów (zob. rys. 17). Jest ona odmienna dla krajów wysokorozwiniętych i krajów Europy Środkowo-Wschodniej. W pierwszej grupie krajów dominują kredyty na nieruchomości. W krajach o najwyższym udziale kredytów

dla gospodarstw domowych w PKB (por. tabela 6) udział kredytów związanych z nieruchomościami w 2009 r. przekraczał 80% ogółu kredytów dla sektora gospodarstw domowych. Najwięcej, bo ponad 92% ogółu kredytów w Holandii przeznaczanych jest na finansowanie wydatków związanych z nieruchomościami. W przypadku „nowych” krajów Unii Europejskiej odnotować można znaczny odsetek kredytów o charakterze konsumpcyjnym – w 2009 r. w Rumunii, Bułgarii i na Węgrzech stanowiły one odpowiednio 72,7%, 51,1% i 44,5% ogółu kredytów dla gospodarstw domowych. Również dla Polski udział ten ciągle przekracza jedną trzecią ogółu kredytów. Analiza danych historycznych pozwala sądzić, że w krajach postsocjalistycznych – po początkowym szybkim wzroście popytu na kredyty konsumpcyjne – udział kredytów na nieruchomości będzie stopniowo wzrastał. Tym samym struktura rodzajowa kredytów dla gospodarstw domowych w tych państwach upodobni się do struktury w państwach wysokorozwiniętych.

Rys. 17. Udział (w %) kredytów dla gospodarstw domowych w kredytach ogółem oraz struktura kredytów dla gospodarstw domowych w wybranych krajach Europy w 2009 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lending to Households in Europe… 2010].

Międzynarodowe porównanie danych dotyczących wielkości zadłużenia gospodarstw domowych w relacji do ich nominalnych dochodów do dyspozycji

Udział (%) kredytów dla gospodarstw domowych:

28 - 41 41 - 52 52 - 64 64 - 76 Rodzaj kredytu: konsumpcyjne na nieruchomości pozostałe

w wybranych krajach OECD w ostatniej dekadzie wskazuje, że zasadniczo w większości krajów rozwiniętych poziom zadłużenia gospodarstw domowych zwiększył się (wyjątkiem są tu Niemcy i Japonia, gdzie odnotowano spadek – por. tabela 8). Szczególnie widoczne jest to w przypadku Stanów Zjednoczonych, Kanady i Wielkiej Brytanii – w tych krajach analizowany wskaźnik wzrósł w latach 2000–2009 odpowiednio o 27 punktów procentowych (do 128%), 36 punktów procentowych (do 148%) oraz aż o 54 punkty procentowe (do 171%) [OECD Economic Outlook 2010, s. 334]. W pozostałych krajach „starej” Unii Europejskiej relacja wielkości kredytów dla gospodarstw domowych do dochodów brutto do dyspozycji jest również wysoka i przekracza 75%, przy czym w Danii, Holandii, Irlandii, Szwecji, Hiszpanii i Portugalia wskaźnik ten przekracza 100% [Lending to Households in Europe… 2010].

Tabela 8. Zadłużenie gospodarstw domowych w relacji do nominalnych dochodów do dyspozycji w wybranych krajach OECD w latach 2000–2009 (w %)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kanada 112,6 114,1 117,1 120,6 124,3 129,4 131,8 137,3 141,7 148,4 Francja 76,8 78,0 75,6 79,7 83,7 91,0 96,5 100,3 102,3 106,6 Niemcy 114,5 111,8 112,1 110,9 109,6 107,1 104,8 101,7 97,5 98,6 Włochy 52,8 52,3 58,3 62,3 66,7 71,9 75,7 79,2 79,8 • Japonia 134,5 135,9 133,6 133,6 131,4 131,8 130,4 127,4 127,2 • Wielka Brytania 117,1 121,4 134,0 145,0 160,0 162,3 176,0 183,6 177,6 170,6 Stany Zjednoczone 100,7 104,7 109,9 117,8 124,1 131,3 135,6 137,8 130,3 127,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie: [OECD Economic Outlook 2010, s. 334].

Tabela 9. Relacja (w %) kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym do dochodów do dyspozycji brutto w wybranych „nowych” krajach Unii Europejskiej w latach 2000–2009 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bułgaria 4,2 5,5 • • 19,0 28,7 34,1 46,1 • • Czechy 6,7 7,2 13,3 16,7 21,2 26,5 31,8 39,0 43,6 • Estonia 12,5 14,9 18,8 25,9 36,6 54,1 73,5 81,9 84,5 • Litwa 1,9 2,3 3,7 6,8 12,2 20,0 29,6 41,9 42,8 • Łotwa 6,5 7,4 12,0 18,7 27,3 42,9 61,7 69,4 61,0 • Polska 13,1 13,9 14,7 16,4 17,1 20,5 26,1 33,7 45,4 • Rumunia 0,6 1,0 2,0 6,3 7,4 11,9 18,9 28,7 • • Słowacja • • • 9,2 12,0 16,0 21,2 24,9 31,5 • Słowenia • • • • 19,5 22,7 27,3 31,9 33,6 • Węgry 7,5 9,6 14,3 20,8 24,1 28,7 33,9 40,3 51,2 • Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lending to Households in Europe… 2010].

Na tym tle wskaźniki zadłużenia gospodarstw domowych w relacji do dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych w Polsce są jeszcze na relatywnie niskim poziomie, choć ich dynamika jest wysoka (por. rys. 11 i tabela 9). Podobne tendencje można zaobserwować dla pozostałych „nowych” krajów Unii Europejskiej. W przypadku Estonii i Łotwy stosunek wielkości kredytów dla gospodarstw domowych do ich dochodów do dyspozycji w ciągu 10 lat zbliżył się do średniej dla państw „piętnastki” (EU–15).

Cechą charakterystyczną rynku kredytów w Polsce jest obserwowany po 2000 r. wzrost udziału denominowanych w walutach obcych kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe (por. podrozdział 3.4). Zasadnym zatem wydaje się porównanie w analogicznym przekroju tego segmentu rynku kredytów w innych krajach. Problem kredytów w walutach innych niż narodowa nie występuje praktycznie w ogóle w państwach członkowskich strefy euro, gdzie kredyty w walutach obcych stanowią znikomą część rynku. Inaczej wygląda natomiast sytuacja w przypadku krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Tabela 10 zawiera dane na temat udziału podstawowych typów kredytów (tj. konsumpcyjnych, na nieruchomości i pozostałych) zaciąganych przez gospodarstwa domowe w walucie innej niż narodowa w wybranych „nowych” krajach Unii Europejskiej w latach 2000–2009. W ramach tej grupy państw można wskazać takie, w których kredyty walutowe nie odgrywają praktycznie żadnej roli (Czechy, Słowacja) oraz takie, w których kredyty walutowe stanowią zdecydowaną większość kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe. Na tym tle Polska plasuje się pośrodku tych dwóch skrajnych sytuacji – w naszym kraju (podobnie, jak w Bułgarii i Słowenii) kredyty walutowe większy udział mają jedynie w przypadku kredytów związanych z nieruchomościami, natomiast kredyty konsumpcyjne i pozostałe są udzielane w walucie narodowej.

Jako podstawową przyczynę takiego zróżnicowania pomiędzy „nowymi” krajami Unii Europejskiej można wskazać dysparytet pomiędzy podstawowymi stopami procentowymi w danym kraju i na międzynarodowym rynku kredytowym, a zatem w odniesieniu do oprocentowania kredytów w euro (EUR), dolarze amerykańskim (USD), franku szwajcarskim (CHF) oraz jenie japońskim (JPY). Generalnie można przyjąć, że im większa jest różnica pomiędzy oprocentowaniem kredytów w walucie narodowej i walucie zagranicznej tym większy jest udział kredytów walutowych zaciąganych przez gospodarstwa domowe. Wyjaśnia to m.in. strukturę walutową kredytów zaciąganych w Czechach i na Węgrzech. Z kolei wysoki udział kredytów

walutowych (głównie w euro) w krajach nadbałtyckich (Litwa, Łotwa i Estonia) wynika ze ścisłego powiązania ich walut narodowych ze wspólną walutą europejską (co ma znaczenie z punktu widzenia ryzyka kursowego). Ponadto, na to w jakim zakresie gospodarstwa domowe korzystają z kredytów walutowych wpływ mają lokalne uwarunkowania, których szersza analiza, z uwagi na ograniczoność i tematykę niniejszej dysertacji, zostanie w tym miejscu pominięta.

Tabela 10. Udział (w %) podstawowych typów kredytów zaciąganych w walucie innej niż narodowa w wybranych „nowych” krajach Unii Europejskiej w latach 2000–2009

Typ 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Bułgaria A 1,08 1,09 1,48 1,91 2,38 4,59 6,26 5,99 12,70 14,18 B 7,82 13,08 15,61 17,75 24,67 33,37 34,73 37,29 48,67 51,16 C 16,76 20,59 28,80 33,90 31,57 30,87 27,97 23,44 31,69 36,46 Czechy A 0,55 0,27 0,38 0,80 0,08 0,08 0,04 0,04 0,05 0,06 B 1,95 1,07 0,31 0,23 0,17 0,10 0,06 0,08 0,05 0,04 C 2,72 10,17 2,91 1,78 1,73 1,79 1,63 0,91 0,79 0,82 Estonia A 63,92 55,65 37,41 20,71 13,12 22,30 32,34 36,89 38,86 37,12 B 88,04 92,33 95,88 82,86 79,02 87,00 87,57 86,62 91,75 93,34 C 6,15 5,05 4,70 4,75 4,89 16,72 31,68 38,70 47,79 48,05 Litwa A • • • • 20,86 24,22 24,17 31,34 40,10 50,63 B • • • • 52,75 68,42 54,32 58,92 71,19 78,46 C • • • • 20,85 24,23 24,17 31,34 40,10 50,63 Łotwa A 31,74 39,85 30,81 37,00 37,68 43,53 46,30 37,68 34,74 40,40 B 35,63 47,74 53,11 60,83 68,52 72,70 81,23 92,36 94,95 96,99 C 62,94 62,68 74,27 71,63 78,18 82,45 87,60 92,41 93,62 92,26 Polska A 8,76 11,30 11,19 15,33 8,56 9,11 8,33 6,46 8,41 6,86 B 22,66 49,58 58,54 63,05 56,52 63,49 63,81 55,16 69,45 64,95 C 19,21 19,35 17,15 15,60 8,27 6,67 6,08 4,14 7,90 7,91 Rumunia A • • • • • 30,06 29,57 43,26 48,60 50,52 B • • • • • 88,92 84,48 89,70 92,12 92,97 C • • • • • • • 61,92 69,36 65,92 Słowacja A • • • 0,20 8,61 0,41 0,26 0,01 0,01 0,01 B • • • 0,01 5,67 0,83 1,71 3,28 2,78 0,00 C • • • 2,86 20,57 2,48 2,67 3,90 3,39 0,48 Słowenia A • • • • 12,44 22,37 30,82 7,34 8,38 5,96 B • • • • 44,86 63,72 69,58 28,99 33,40 26,64 C • • • • 24,28 31,84 36,79 4,36 4,72 3,45 Węgry A • • • 8,21 18,93 45,57 58,20 68,42 76,02 73,03 B • • • 1,20 7,60 20,69 33,75 46,48 60,56 62,37 C • • • 14,86 27,88 28,70 35,40 38,92 46,60 44,99 Oznaczenie typu kredytu: A – kredyty konsumpcyjne, B – kredyty na nieruchomości, C – pozostałe kredyty udzielane gospodarstwom domowym.

Rys. 18. Kredyty i pożyczki per capita oraz wydatki konsumpcyjne per capita dla gospodarstw domowych w wybranych krajach w 2009 r. (w tys. euro)

Kodowania nazw krajów według standardu ISO 3166-1: AT – Austria, BE – Belgia, BG – Bułgaria, CY – Cypr, CZ – Czechy, DE- Niemcy, DK – Dania, EE – Estonia, EL – Grecja, ES – Hiszpania, FI – Finlandia, FR – Francja, HU – Węgry, IE – Irlandia, IT – Włochy, LT – Litwa, LU – Luksemburg, MT – Malta, NL – Holandia, PL – Polska, PT – Portugalia, RO – Rumunia, SE – Szwecja, SI – Słowenia, SK – Słowacja, UK – Wielka Brytania, CH – Szwajcaria, IS – Islandia, LI – Liechtenstein, NO – Norwegia, CAN – Kanada, JP – Japonia, US – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lending to Households in Europe… 2010].

Na zakończenie międzynarodowych analiz porównawczych kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe zestawiono wielkości kredytów per capita oraz wielkości wydatków konsumpcyjnych per capita (rys. 18). Ostatnia z wymienionych zmiennych może być uznana za jeden z mierników charakteryzujących sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych w poszczególnych krajach. Na podstawie powyższych danych można zauważyć zależność, że im wyższe wydatki konsumpcyjne per capita, tym większa jest kwota zaciągniętych kredytów per capita (i vice versa). Dla powyższych danych zbudowano model potęgowy (linię regresji zamieszczono na rys. 18), którego dopasowanie do danych empirycznych (R²) wynosi około 85%. Oszacowany parametr modelu wskazuje, że 1-procentowe zwiększenie wydatków konsumpcyjnych per capita przekłada się na wzrost wielkości zaciągniętych przez gospodarstwa domowe kredytów średnio o 1,64%. Można zatem przypuszczać, że wraz ze wzrostem wydatków konsumpcyjnych (polepszeniem sytuacji materialnej) w Polsce będzie zwiększać się wartość kredytów zaciągniętych przez gospodarstwa domowe, podobnie jak ma to miejsce w przypadku krajów najwyżej rozwiniętych (np. Szwajcaria, Norwegia, Luksemburg).