Konsumpcja gospodarstwa domowego w warunkach ograniczonej płynności

We wcześniej analizowanych modelach zakładano, że gospodarstwa domowe mogą bez ograniczeń zaciągać pożyczki, dopóki będą spłacać swoje długi. Założenie to może nie być zgodne z rzeczywistością – część z nich może napotkać na ograniczenia płynności (liquidity constraints lub credit constraints)23

. Gospodarstwa domowe posiadające płynne zasoby mogę wyrównywać swoją konsumpcję poprze zmniejszenie tych zasobów, zamiast zaciągać pożyczki. Pozostała część gospodarstw domowych jest zmuszona korzystać w tym celu z rynku kredytowego i tej grupy gospodarstw domowych dotyczyć mogą ograniczenia płynności.

W literaturze przedmiotu można spotkać różne definicje ograniczenia płynności [Hall 1978, s. 977 i 978], [Hayashi 1987, s. 91–120], [Crook 1996, s. 477–485]. Mogą przejawiać się one w: (1) występowaniu górnego pułapu kwoty zadłużenia, które mogą zaciągnąć, (2) istnieniu wyższej stopy procentowej dla pożyczanych środków niż dla lokowanych, (3) wzroście stopy procentowej wraz ze zwiększaniem się pożyczanej kwoty. Powoduje to, że łączna kwota, którą może przeznaczyć gospodarstwo domowe na sfinansowanie konsumpcji jest ograniczona i mniejsza od analogicznej kwoty we wcześniej rozpatrywanych modelach konsumpcji zorientowanych na przyszłość. J.N. Crook [2006, s. 72] za gospodarstwo domowe doświadczające ograniczeń w dostępie do rynku kredytowego uważa takie, którego pożądany rozmiar długu jest większy od maksymalnej kwoty, którą chcą mu pożyczyć kredytodawcy (przy stopie procentowej uwzględniającej aktualny poziom ryzyka gospodarstwa domowego). W szerszym znaczeniu ograniczenie płynności gospodarstwa domowego to sytuacja, w której odmówiono przyznania mu kredytu lub zostało ono „zniechęcone” przez kredytodawcę do zaciągnięcia kredytu [Jappelli 1990, s. 220]. Ograniczenia w dostępie do rynku kredytowego dla gospodarstwa domowych mogą mieć albo charakter cenowy, albo ilościowy [Zeldes 1989, s. 310].

23

W dalszej części pracy zamiennie będą stosowane pojęcia ograniczenie płynności i ograniczenie (utrudnienie) w dostępie do rynku kredytowego. Omówienie modelu ograniczenia płynności gospodarstw domowych można znaleźć m.in. w pracach [Carroll 1992, s. 61–156], [Deaton 1992, s. 194–213], [Hayashi 1985, s. 183–206] oraz [Zeldes 1989, s. 605–346].

Występowanie ograniczeń płynności można wyjaśnić odwołując się także do ram instytucjonalnych rynku kredytowego. Kredytodawcy uzależniają udzielenie pożyczki od możliwości jej spłaty w przyszłości. W praktyce sprowadza się to do badania zdolności kredytowej gospodarstwa domowego. Aby uzyskać założoną stopę zwrotu, instytucja udzielająca kredytu będzie skłonna udzielić kredytu po określonej stopie procentowej, której wysokość zależy m.in. od klasy ryzyka pożyczkobiorcy. W związku z tym, że w wielu krajach (w tym w Polsce, o czym będzie mowa w kolejnym rozdziale) występują normatywne uregulowania w zakresie maksymalnego oprocentowania kredytów, dla pewnej grupy gospodarstw domowych wysokość oprocentowania żądana przez kredytodawców przekroczy górny, prawnie dopuszczalny pułap. Tym samym gospodarstwa te spotkają się z odmową przyznania kredytu – ich pożądany rozmiar zadłużenia z tytułu kredytu przy rynkowej stopie procentowej będzie większy od wielkości kredytu, którą kredytodawcy będą skłonni im udzielić. W tej sytuacji dochodzi do racjonowania wielkości kredytów.

Ograniczenia w dostępie do rynku kredytowego można przedstawić za pomocą następujących wyrażeń [Jappelii 1990], [Crook 1996]:

, (1.18)

, (1.19)

, (1.20)

, (1.21) gdzie: indeks i oznacza kolejne, i-te gospodarstwo domowe, a indeks t oznacza kolejne jednostki czasu, – konsumpcja gospodarstwa domowego, – wektor zmiennych charakteryzujących gospodarstwo domowe (np. dochód bieżący, wielkość majątku, wiek, etc.), – składnik losowy obrazujący zmienne mające wpływ na popyt, lecz nieujęte (nieobserwowalne) w modelu, – pożądany przez gospodarstwo domowe rozmiar kredyt, – dochód z pracy gospodarstwa domowego, – aktywa netto (majątek w formie materialnej), – stopa procentowa, – wielkość podaży kredytu oferowana gospodarstwu domowemu, – wektor zmiennych charakteryzujących gospodarstwo domowe, które są brane pod uwagę przez kredytodawcę²⁴, – składnik

24 Zakłada się, że wektory x i z zawierają wszystkie, lub przynajmniej część tych samych zmiennych opisujących gospodarstwo domowe (por. [Crook 1996, s. 478]).

losowy obrazujący zmienne mające wpływ na podaż, lecz nieujęte (nieobserwowalne) w modelu.

T. Jappelli [1990, s. 220 i 226] zaproponował zestaw zmiennych (wektory zmiennych x i z) charakteryzujących gospodarstwo domowe, które mogą wpływać na możliwość wystąpienia ograniczeń w dostępie do rynku kredytowego. Są to: wysokość bieżących zasobów, oczekiwania co do przyszłych dochodów, czynniki społeczno-demograficzne, dotychczasowa historia kredytowa gospodarstwa domowego oraz czynniki instytucjonalne.

Jeśli wielkość popytu na kredyt (CD) przewyższa rozmiary jego podaży (CS), wówczas gospodarstwo domowe doświadcza ograniczeń w dostępie do kredytu. W sytuacji, gdy gospodarstwo domowe nie jest w stanie zaciągać pożyczek, a jego bieżący dochód jest mniejszy od trwałego dochodu, to konsumpcja jest określana przez bieżący dochód [Romer 2000, s. 353]. Gospodarstwo domowe może też zrezygnować z zaciągnięcia pożyczki na wygładzenie swojej ścieżki konsumpcji, w przypadku gdy jej oprocentowanie będzie wysokie i jednocześnie będzie ono dysponowało niskimi zasobami.

Możliwość wystąpienia ograniczeń w dostępie do rynku kredytowego wpływa na plany konsumpcyjne gospodarstwa domowego, a także na wielkość jego bogactwa w ciągu życia. Z mikroekonomicznego punktu widzenia wystąpienie ograniczeń w dostępie do kredytu prowadzi do załamania linii międzyokresowego ograniczenia budżetowego (rys. 7), którą w tym przypadku można opisać linią F2E2Y1. Brak dostępu do rynku kredytowego, a tym samym niemożność dwustronnej międzyokresowej substytucji konsumpcji powoduje, że gospodarstwo domowe może skonsumować maksymalnie dokładnie tyle ile wynoszą jego bieżące dochody (Y1). Zmiana kształtu linii międzyokresowego ograniczenia budżetowego wymusza na gospodarstwie domowym przejście z pierwotnego punktu równowagi E1 do punktu E2, co prowadzi do zmniejszenia użyteczności całkowitej gospodarstwa domowego z realizowanej ścieżki konsumpcji (przejście z krzywej obojętności U1 na niżej położoną krzywą U2). Dla gospodarstwa domowego z ograniczeniami w dostępie do rynku kredytowego optymalny plan konsumpcji to (C1, C2), gdzie C1=Y1 i C2=Y2, zamiast wcześniejszego (C1^*, C2^* ).

Rys. 7. Załamana linia międzyokresowego ograniczenia budżetowego i wybór gospodarstwa domowego w warunkach występowania ograniczenia płynności

Źródło: opracowanie własne.

Warto zwrócić uwagę, że ograniczenia płynności gospodarstwa domowego determinują nie tylko konsumpcję w momencie ich występowania, ale także wówczas, gdy gospodarstwo domowe ich nie doświadcza (zob.: [Gross, Souleles 2002, s. 149]). Możliwość ich wystąpienia jest antycypowana przez gospodarstwa domowe i oddziałuje na ścieżkę (wzorce) konsumpcji w cyklu życia [Ludvigson 1999, s. 444 i 445]. Wpływ ograniczenia możliwości zaciągania kredytów na konsumpcję jest wzmacniany dodatkowo chęcią utrzymania określonego wzorca konsumpcji w przypadku zmniejszenia się strumienia dochodów, a zatem sprowadza się do nierozbudowywania go obecnie w obawie przed trudnościami w jego utrzymaniu w przyszłości. W takiej sytuacji gospodarstwa domowe starają się redukować prawdopodobieństwo wystąpienia ograniczeń płynności poprzez gromadzenie części swojego majątku w formie oszczędności buforowych [Deaton 1992, s. 197], [Carroll 2001, s. 37–39]. Posiadanie majątku zabezpiecza przed wystąpieniem ograniczenia w pożyczaniu, zarówno jeśli te ograniczenia mają charakter kwotowy (wówczas większy majątek pozwala zmniejszyć rozmiary zapotrzebowania na kredyt), jak i w postaci wyższego oprocentowania kredytu (większy wkład własny i/lub zabezpieczenia pozwalają na obniżenie kosztu zadłużenia i/lub zwiększenie dostępnej kwoty kredytu) [Bridges, Disney, Henley 2006, s. 150].

Możliwość zaciągnięcia kredytu przez gospodarstwo domowe w niekorzystnym dla niego momencie (np. w związku z przejściową utratą pracy, wydatkami o charakterze losowym), traktowane jest jak rodzaj „ubezpieczenia” przed taką

C₂ Y2 C1 Y1 E2 E1 F₁ F2 C₁^* C₂^* U1 U₂

ewentualnością. Ograniczenie lub brak dostępu do rynku kredytów zmusza gospodarstwa domowe do „samoubezpieczenia” poprzez akumulację dodatkowych aktywów (oszczędności). Ta zapobiegliwość gospodarstw domowych powoduje, że pożyczają, przeciętnie rzecz biorąc, mniej, a ich konsumpcja jest bardziej wrażliwa na wahania dochodów bieżących [Hayashi 1982, s. 912]. Ograniczenia w zaciąganiu kredytów szczególnie widoczne jest w przypadku rynku nieruchomości, gdzie wymagane są relatywnie wysokie pierwsze wpłaty przy kredytach hipotecznych, co wymusza wyższe początkowe oszczędności [Liberda 2000, s. 24].

Brak możliwości dostępu do doskonale konkurencyjnych rynków kapitałowych podważa założenia modelu dochodu permanentnego, czego konsekwencją jest sytuacja, w której przewidywane zmiany dochodu będą wywoływać przewidywane zmiany konsumpcji. Korelację bieżącego dochodu rozporządzalnego i bieżącej konsumpcji potwierdziły badania prowadzone przez kilku ekonomistów [Hall, Mishkin 1982, s. 479 i 480]. Tym samym zaobserwowano nadmierną wrażliwość konsumpcji na przejściowe zmiany dochodu rozporządzalnego (zob.: [Hall, Taylor 2005, s. 274–276] oraz [Flavin 1981, s. 117–118 oraz 135]), co oznacza, że skłonność do konsumpcji realizowanej z dochodu przejściowego jest większa niż ta wynikająca z czystego modelu konsumpcji ukierunkowanej na przyszłość. Może to również potwierdzać, że ograniczenia płynności wpływają na poziom konsumpcji gospodarstw domowych.

Analiza możliwości wystąpienia ograniczenia płynności wymaga rozpatrzenia zarówno strony podażowej (kredytodawcy), jak i popytowej (kredytobiorcy). Badania dla USA wykazały, że prawdopodobieństwo wystąpienia ograniczeń płynności rośnie wraz z liczbą członków gospodarstwa domowego, natomiast maleje wraz ze wzrostem dochodu bieżącego i posiadanego majątku oraz wieku głowy gospodarstwa domowego [Jappelli 1990, s. 219–234], [Grant 2007, s. 598]. Wcześniejsze problemy ze spłatą swoich zobowiązań również zwiększają możliwość wystąpienia ograniczeń w dostępie do rynku kredytowego, natomiast posiadanie domu zmniejsza prawdopodobieństwo tego zdarzenia.

Wzrost dochodu bieżącego i/lub zwiększenie się majątku powoduje, że obniża się współczynnik udziału długu w tych dwóch wyżej wspomnianych kategoriach, a zatem zmniejsza się ryzyko wystąpienia ograniczeń w pożyczaniu.

Wpływ wzrostu przyszłego (oczekiwanego) dochodu gospodarstwa domowego na wystąpienie ograniczeń płynności jest niejednoznaczny. Jego wzrost zachęca stronę popytową (gospodarstwa domowe) do wzrostu poziomu konsumpcji i zwiększenia

zapotrzebowanie na kredyt, a zatem przy nie zmienionych pozostałych czynnikach powinno zwiększać prawdopodobieństwo natrafienia na ograniczenia w dostępie do kredytu. Natomiast z punktu widzenia kredytodawców (strona podażowa) wzrost przyszłego dochodu jest sygnałem do podniesienia limitu (pułapu) zadłużenia kredytobiorcom. W związku z tym, że ta zmienna wpływa na prawdopodobieństwo wystąpienia utrudnień w dostępie do kredytów w przeciwnych kierunkach, jej łączny efekt trudny jest do określenia [Jappelli 1990, s. 226 i 227].

Wpływ wieku głowy gospodarstwa domowego na prawdopodobieństwo wystąpienia ograniczeń w dostępie do rynku kredytowego następuje w dwojaki sposób: (1) brak historii kredytowej utrudnia kredytodawcom właściwy pomiar ryzyka (włączając w to możliwość oszacowania bankructwa gospodarstwa domowego), (2) przyszłe dochody gospodarstwa domowego, z których będzie spłacane zadłużenie są obarczone nieznaną stopą ryzyka. Uznaje się zatem, że im starsza jest głowa gospodarstwa domowego, tym prawdopodobieństwo wystąpienia ograniczenia w dostępie do rynku kredytowego maleje.

Prawdopodobieństwo wystąpienia braku możliwości swobodnego zaciągania pożyczek uzależnione jest również od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Czym jest ono wyższe, a funkcja oczekiwanych (przyszłych) dochodów jest rosnąca, tym prawdopodobieństwo wystąpienia ograniczeń płynności będzie większe, bo gospodarstwo domowe będzie skłonne mocniej się zadłużać (ceteris paribus). Z kolei dla kredytodawców poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wpływa na zwiększenie limitów kredytowych (a zatem zmniejszenie możliwości wystąpienia ograniczenia płynności), ponieważ uznaje się, że ta grupa gospodarstw domowych ma większe zdolności do oceny własnych możliwości spłaty zadłużenia i jest jednocześnie, co do zasady, uznawana za bardziej roztropną, jeśli chodzi o ocenę przyszłości [Crook 1996, s. 479]. W tym przypadku łączny wpływ wykształcenia na prawdopodobieństwo wystąpienia ograniczeń w pożyczaniu przez gospodarstwo domowe jest niejednoznaczny.

Powyższe rozważania w sposób pośredni wskazują na rolę i znaczenia kredytu w kształtowaniu konsumpcji gospodarstw domowych. Brak dostępu do rynku kredytowego (lub ograniczenie w dostępie do niego) ma poważane implikacje dla wzorców konsumpcji gospodarstw domowych.