Rozdział 2. Regulacja rynku kredytów dla gospodarstw domowych
2.5. Pozostałe aspekty otoczenia regulacyjnego rynku kredytów
Regulacji rynku kredytów nie można sprowadzać jedynie do aspektów związanych z ochroną kredytobiorców (gospodarstw domowych) na tym rynku. Istotne znaczenie dla zachowań podmiotów funkcjonującym na nim mają instytucje i rozwiązania prawne, które zapewniają stabilność całego rynku finansowego.
Do ważnych instytucji otocznia regulacyjnego rynku kredytów dla gospodarstw domowych można zatem zaliczyć, omawiane we wcześniejszych podrozdziałach, Biuro Informacji Kredytowej SA (BIK) oraz biura informacji gospodarczej (BIG). Działania tych instytucji sprzyjają eliminacji niedoskonałości mechanizmu rynkowego w postaci asymetrii informacyjnej oraz zjawiska moral hazard.
Na sytuację na rynku kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce wywiera wpływ działalność Komisji Nadzoru Finansowego. Instytucja ta została powołana na mocy ustawy z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. z 2006 r., nr 157, poz. 1119) w miejsce funkcjonujących wcześniej odrębnych instytucji nadzorczych dotyczących odrębnych segmentów rynku finansowego49
.
Celem nadzoru nad rynkiem finansowym jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa, przejrzystości, zaufania do niego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku (por. [Zapadka 2003]). Nie bez znaczenia jest kondycja finansowa uczestników, a zwłaszcza ograniczenie możliwości wystąpienia znacznych strat, które mogłyby prowadzić do niewypłacalności.
49 Mowa tu o Komisji Nadzoru Bankowego, Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych.
W tym celu, stosownie do zapisów art. 137 ust. 3–5 ustawy Prawo bankowe [1997], Komisja Nadzoru Finansowego może:
ustalać normy płynności wiążące banki oraz inne normy dopuszczalnego ryzyka w działalności banków,
określać szczegółowe zasady zarządzania ryzykiem związanym z ich działalnością, wydawać rekomendacje dotyczące dobrych praktyk ostrożnego i stabilnego
zarządzania bankami.
Wyżej wymienione instrumenty nadzoru finansowego, choć dotyczą strony podażowej rynku kredytów, oddziałują pośrednio na zachowania kredytobiorców. Najistotniejsze z tego punktu widzenia są rekomendacje, a w szczególności dwie ostatnio wydane (rekomendacja S i T), które dotyczą wprost rynku kredytów dla gospodarstw domowych i wpływają na możliwości zadłużania się przez nie.
2.5.1. Rekomendacja S – kredyty zabezpieczone hipotecznie
W 2006 r. Komisja Nadzoru Bankowego przyjęła rekomendację S dotyczącą dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie50. Regulator stworzył zasady dobrych praktyk dotyczące tego obszaru z uwagi na szybko rosnący portfel ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie i związane z nim ryzyko. Dodatkowym argumentem za wprowadzeniem tej rekomendacji było szereg czynników, które stanowiły bezpośrednie zagrożenie dla banków, które finansowały przedsięwzięcia na rynku nieruchomości. Wśród nich można wymienić (zob. [Rekomendacja S… 2006]; [Informacja UKNF dotycząca ryzyk związanych z kredytami walutowymi… 2010]):
brak długookresowych doświadczeń uczestników tego rynku w Polsce, trudności w oszacowaniu szkodowości portfela kredytów hipotecznych,
nie wystarczającą jakość wewnętrznych regulacji banku w zakresie kontroli ryzyka ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie, w tym w szczególności dotyczących bieżącego ich monitorowania, ustalania limitów oraz analizy struktury terminowej,
50
Przez ekspozycję kredytową należy rozumieć należności bilansowe instytucji finansowej z tytułu kredytów, pożyczek, limitów zadłużenia, kart kredytowych i obciążeniowych (charge), skupionych wierzytelności, czeków i weksli, zrealizowanych gwarancji, innych wierzytelności o podobnym charakterze oraz udzielone zobowiązania pozabilansowe.
niedopasowanie pomiędzy strukturą terminową pasywów a strukturą terminową aktywów (finansowanie długoterminowych aktywów krótkoterminowymi pasywami),
jakość wycen nieruchomości wynikającą m.in. z braku materiału statystycznego dotyczącego rynku nieruchomości (w szczególności wartości nieruchomości), nieuregulowanie kwestii własnościowych wielu nieruchomości,
brak wypracowanych standardów w zakresie socjalnych aspektów związanych z egzekucją należności oraz z realizacją zabezpieczenia.
Do wskazanych powyżej problemów nadzór finansowy odniósł się w kolejnych częściach rekomendacji, wskazując pożądane zmiany w wewnętrznych procedurach banków. Zalecono m.in. systemowe przeprowadzanie testów skrajnych warunków (stress test) w odniesieniu do ryzyka kursowego i stopy procentowej. Ponadto analizom powinno być poddawane nie tylko ryzyko dłużnika, ale również to związane z nieruchomością stanowiącą zabezpieczenie (aktualizacja jej wartości oraz monitoring tendencji rynkowych).
Z punktu widzenia dostępności kredytów dla gospodarstw domowych za kluczowy można wskazać pkt 11 rekomendacji, w którym zaleca się, aby „bank w przypadku udzielania kredytów w walutach obcych analizował zdolność kredytową klienta przy założeniu, że stopa procentowa dla kredytu walutowego jest równa co najmniej stopie procentowej dla kredytu złotowego, a kapitał kredytu jest większy o 20%”. Biorąc pod uwagę strukturę kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe w Polsce po 2000 r., powyższe zapisy miały wpływ na wartość kredytów walutowych51.
Niezależnie od powyższego zapisu w rekomendacji zalecono, aby banki w pierwszej kolejności oferowały klientom kredyty (pożyczki lub inne produkty) w złotych. Umożliwiono bankom składanie ofert kredytów walutowych (tj. w walucie obcej lub indeksowanych do waluty obcej), ale dopiero po uzyskaniu od klienta pisemnego oświadczenia, potwierdzającego, że dokonał on wyboru takiej oferty, mając
51 Kwestie te będą przedmiotem szczegółowych analiz w kolejnym podrozdziale. W tym miejscu wystarczy wspomnieć, że występujący dysparytet stóp procentowych pomiędzy krajowym rynkiem międzybankowym a rynkami zagranicznymi (dotyczy to zwłaszcza wysokości oprocentowania kredytów w CHF) umożliwia, dla porównywalnej wartości zobowiązania, obniżenie kosztów kredytu (a zatem i jego raty), co w konsekwencji pozwala szerszej grupie gospodarstw domowych na zaciągnięcie kredytu. Jednocześnie niższe nominalne oprocentowanie kredytów walutowych umożliwiało instytucjom kredytowym na częściowe obejście rygorów ustawy o maksymalnej wysokości oprocentowania kredytów.
przy tym pełną świadomość ryzyka związanego z zadłużeniem w walucie obcej lub indeksowanym do waluty obcej. Oprócz tego, w ofertach banku dotyczących kredytów walutowych powinny znaleźć się informacje o kosztach obsługi ekspozycji kredytowej w wypadku niekorzystnej dla klienta zmiany kursu walutowego lub stopy procentowej.
Warto również wspomnieć, że po trzech latach obowiązywania rekomendacji S Komisja Nadzoru Finansowego wprowadziła do niej uzupełnienie (rekomendacja S II). Powstała ona jako odpowiedź na występujące zjawiska na rynku kredytów – manipulowanie przez banki spreadem walutowym (tj. różnicą pomiędzy kursem sprzedaży a kursem kupna walut obcych na różnych etapach umowy kredytowej – w trakcie stawiania do dyspozycji transz kredytu i w momencie jego spłaty). Z tego powodu wprowadzono obowiązek dokładnego informowania klienta o wysokości różnic kursowych.
Wprowadzenie tego uzupełnienia do dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie miało na celu zwiększenie przejrzystości ofert rynkowych oraz zwrócenie kredytobiorcom uwagi na spread, który jest ważnym parametrem kredytów walutowych. Ponadto umożliwiono także kredytobiorcom spłatę w walucie indeksacyjnej przy kredycie indeksowanym kursem waluty obcej [rekomendacja S II… 2008, pkt 20].
2.5.2. Rekomendacja T – zarządzanie ryzykiem kredytów detalicznych
Kolejnym dokumentem regulacyjnym Komisji Nadzoru Finansowego, który odnosi się do rynku kredytów dla gospodarstw domowych jest uchwalona w dniu 23 marca 2010 r. rekomendacja T dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych. Podobnie jak analizowana wcześniej rekomendacja, choć jest ona wiążąca dla kredytodawców, będzie oddziaływała na rynek kredytów dla gospodarstw domowych52
.
Jako uzasadnienie wprowadzenia tej rekomendacji przez Komisję Nadzoru Finansowego można wymienić:
dynamiczny wzrost wartości portfela kredytów któremu towarzyszył, a nawet stymulował go, proces rozluźniania przez banki zasad polityki kredytowej,
52 Pomimo, że większość postanowień rekomendacji T wchodzi w życie na początku 2011 r. (co wykracza poza okres badawczy zakreślony w części empirycznej pracy, który kończy się na 2009 r.), zostaną one omówione z uwagi na istotny zakres regulacji rynku kredytów dla gospodarstw domowych.
obniżanie wymogów w analizie zdolności kredytowej, co wiązało się ze zbyt optymistyczną oceną przyszłej sytuacji gospodarczej, a także w przypadku kredytów mieszkaniowych utrzymującym się wzrostem cen nieruchomości mieszkaniowych (dynamika wzrostu cen została zahamowana pod koniec 2007 r.), nadmierne i nieuzasadnione wydłużanie okresu kredytowania (w celu
zmniejszenia wysokości rat),
zwiększanie wartości wskaźnika LtV (loan to value), czyli stosunku wysokości udzielanego kredytu do wartości zabezpieczeń jego spłaty.
Zagrożenia wynikające z powyższych zjawisk mogą dotyczyć sfery realnej gospodarki (na poziomie makroekonomicznym), ale także mogą mieć poważne konsekwencje dla kredytobiorców. Brak obiektywizmu i niezbędnego konserwatyzmu w zakresie parametrów przyjmowanych do oceny zdolności i wiarygodności kredytowej implikuje nadmierną ekspozycję na ryzyko. W zamyśle rekomendacja T ma również ograniczać, sygnalizowane przez niektórych ekonomistów, zjawisko przekredytowania (nadmiernego poziomu obciążenia dochodu kredytobiorców obsługą zadłużenia), co nie pozostanie bez wpływu na zachowania gospodarstw domowych na rynku kredytów (zwłaszcza tych o najniższych dochodach).
Rekomendacja T zawiera kilka postanowień, które mają wpłynąć na dostępność kredytów detalicznych (dla gospodarstw domowych). Jednym z wprowadzonych dla banków ograniczeń jest ustalenie maksymalnego poziomu relacji wydatków związanych z obsługą zobowiązań kredytowych do średnich dochodów netto osiąganych przez osoby zobowiązane do spłaty zadłużenia, która nie powinna być wyższa niż 50% dla klientów detalicznych o dochodach netto nieprzekraczających poziomu przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce, w żadnym jednak przypadku nie powinna być wyższa niż 65% (próg ten dotyczy kredytobiorców o dochodach wyższych niż średnia płaca). Jednocześnie wprowadzono wymóg udokumentowania dochodów oraz analizowania sytuacji materialnej (wydatków konsumpcyjnych oraz tych związanych z obsługą wszystkich innych zobowiązań kredytowych) kredytobiorcy ubiegającego się o kredyt z uwzględnieniem ilości osób pozostających na jego utrzymaniu, jego statusu mieszkaniowego i miejsca zamieszkania.
Dodatkowo w przypadku, gdy klient detaliczny uzyskuje dochody w walucie innej niż waluta w jakiej oferowany jest dany produkt, maksymalny limit odnoszący się do relacji obciążeń z tytułu obsługi zadłużenia do jego dochodów powinien być ustalony z zachowaniem dodatkowego odpowiedniego buforu bezpieczeństwa,
ustalonego przy uwzględnieniu zmienności kursów walut. Bufor ten powinien być zastosowany poprzez wzrost przyjmowanych obciążeń z tytułu spłaty posiadanych ekspozycji kredytowych wyrażonych w walucie innej niż waluta dochodów o minimum 10%, a dla kredytów o terminie spłaty powyżej 5 lat minimum 20% [rekomendacja T… 2010, pkt 10].
Istotnym novum wynikającym z implementacji rekomendacji T jest konieczność przyjęcia dla kredytów walutowych bufora bezpieczeństwa w kalkulacji wskaźnika LtV, tak aby zabezpieczyć się przed ewentualną zmianą kwoty ekspozycji (w wyniku zmiany kursu waluty). Margines ten powinien być przyjęty na poziomie min. 10% kwoty kredytu dla ekspozycji o terminie spłaty do 5 lat i 20% kwoty kredytu dla ekspozycji o okresie spłaty powyżej 5 lat. Oznacza to w istocie ograniczenie oferowania kredytów walutowych bez wkładu własnego, tj. na 100% wartości inwestycji (zabezpieczenia).
Podsumowując kwestie regulacji rynku kredytów detalicznych przez Komisję Nadzoru Finansowego należy podkreślić, że rekomendacje ukierunkowane są na utrzymanie wysokich standardów działania banków, które w wyniku ostrej walki konkurencyjnej są często mniej lub bardziej świadomie obniżane (np. przyspieszenie procedur udzielenia kredytów zwykle wiązało się z przeprowadzaniem mniej szczegółowych analiz wiarygodności kredytobiorcy i wartości przedstawianych zabezpieczeń). Ponadto Komisja Nadzoru Finansowego zwraca uwagę na konieczność szerszego spojrzenia na otoczenie biznesowe i uwzględnienia przy podejmowaniu decyzji kredytowych oraz w bieżącej analizie portfela kredytów wpływu m.in. cykli koniunkturalnych, zmian w poziomie dochodów gospodarstw domowych, zmian w poziomie bezrobocia, zmian płynności rynków finansowych, wahań stóp procentowych czy zmian kursów walutowych.