Ograniczenie maksymalnej wysokości odsetek

Kolejnym elementem poddanym normatywnej regulacji jest zagadnienie maksymalnej wysokości odsetek pobieranych od kredytów konsumpcyjnych przez kredytodawców. Oprocentowanie kredytów jest istotnym parametrem oddziałującym na

zachowania gospodarstw domowych na rynku kredytów. Wysokość kosztu kredytów wpływa także na ich sytuację ekonomiczną.

Argumentem za normatywnym uregulowaniem tej kwestii jest ograniczenie stosowania w stosunkach cywilnoprawnych odsetek znacznej wysokości. Przeciwdziałanie nieograniczonemu poziomowi oprocentowania ma na celu wyeliminowanie z obrotu gospodarczego zjawiska zwanego popularnie „lichwą”, które polega na pobieraniu nadmiernych odsetek⁴². Powszechnie uważa się, że na rynku kredytowym występuje nierównowaga pomiędzy jego uczestnikami. Banki i pośrednicy kredytowi wykorzystując swoją mocniejszą, a tym samym w pewnym sensie uprzywilejowaną pozycję, żądają wysokiej ceny za udostępniane środki pieniężne [Review of high-cost credit… 2010, s. 9]. Drugim często podnoszonym argumentem za limitowaniem oprocentowania kredytów jest konieczność ochrony konsumentów przed wpadnięciem przez nich w tzw. „pętlę zadłużenia” i tym samym uniknięcie sytuacji, w której nie są oni w stanie spłacać swoich długów [Vandone 2009, s. 87 i 88]; [Wałęga 2007b, s. 142 i 143].

Wprowadzenie maksymalnego oprocentowania kredytów konsumpcyjnych można przedstawić na przykładzie prostego modelu rynku (por. rys. 8). Dla uproszczenia analizy można założyć, że występuje na nim tylko jedna stopa procentowa (brak jest segmentacji rynku), która nie zależy od terminu wymagalności kredytu (okresu kredytowania), kwoty kredytu ani od oceny ryzyka kredytowego.

Model prezentuje zależność pomiędzy wielkością funduszy pożyczkowych (Q) i ceną za ich udostępnienie, czyli oprocentowaniem (R). Krzywą podaży (S) reprezentują instytucje finansowe skłonne udzielić kredytów, natomiast wielkość środków które chcą pożyczyć konsumenci reprezentuje krzywa popytu (D). W okresie wyjściowym występuje równowaga rynkowa (E) – dla ustalonej w wyniku działania mechanizmu rynkowego wysokości oprocentowania (r0) konsumenci zaciągają kredyty

42 Lichwa (usury) zdefiniowana jest jako pożyczanie pieniędzy na bardzo wysoki, niedozwolony przez prawo, procent i osiąganie z tego tytułu dużych korzyści. Mianem lichwy określa się zarówno procent, jak i odsetki od pożyczonej sumy. Wyróżnia się lichwę pieniężną, która pojawiła się wraz z powstaniem kapitału pieniężnego oraz lichwę wojenną, czyli pobieranie wygórowanych cen za towary w czasie wojny. Lichwa jest traktowana jako szczególny przypadek sprzeczności transakcji z dobrymi obyczajami. Kluczowym elementem definiującym lichwę jest drastyczna dysproporcja między wzajemnymi świadczeniami stron umowy. Może ona wynikać z zakłócenia wolnej woli strony i jej zdolności widzenia sprawy we właściwym świetle, z tytułu sytuacji przymusowej lub manipulacji emocjonalnej, bądź wykorzystania obu tych elementów jednocześnie przez stronę silniejszą (por. [Szpringer 2005b]). Warto przy tym zauważyć, że w praktyce bardzo trudno jest określić, od jakiego poziomu oprocentowania zaczyna się lichwa – zawsze wymaga to odniesienia się wysokości odsetek do aktualnego i prognozowanego tempa wzrostu gospodarczego oraz poziomu inflacji.

w wysokości q0. Jednocześnie instytucje kredytowe przy danej wysokości stopy procentowej są skłonne udzielić pożyczek w kwocie odpowiadającej q0.

Rys. 8. Modelowe ujęcie ograniczenia maksymalnego oprocentowania kredytów Źródło: opracowanie własne.

Wprowadzenie przez ustawodawcę ograniczenia maksymalnego oprocentowania kredytów43

powoduje zmniejszenie się ceny równowagi rynkowej do poziomu r₁. Konsumenci zachęceni obniżką oprocentowania zwiększą zgłaszaną przez nich wielkość zapotrzebowania, natomiast instytucje finansowe kierując się rachunkiem ekonomicznym obniżą wielkość podaży kredytów, które są skłonne zaoferować. W tej sytuacji wystąpi nierównowaga rynkowa. Dla ustalonej administracyjnie wysokości oprocentowania zapotrzebowana wielkość (q2) funduszy pożyczkowych będzie przewyższać rozmiary ich podaży (q1). Wprowadzenie ceny maksymalnej oprocentowania kredytów, niższej od ceny równowagi, doprowadzi zatem do wystąpienia niedoboru rynkowego, którego wielkość odpowiada odcinkowi AB. Instytucje finansowe udzielają kredytów w wielkości odpowiadającej q1. Jednocześnie część konsumentów nie otrzyma kredytu – wielkość udzielonych kredytów na tym rynku będzie odpowiadać de facto poziomowi q₁. W tej sytuacji o dostępie do kredytu decyduje nie oprocentowanie rynkowe kredytów, lecz kryteria pozacenowe – w alokacji funduszy pożyczkowych musi zatem wykształcić się pewnego rodzaju mechanizm racjonowania, tak aby kredytodawcy mogli odrzucić część wniosków kredytowych i w rezultacie doprowadzić do faktycznego zrównania wielkości popytu z wielkością podaży. W związku z tym, że wysokość oprocentowania kredytu jest skorelowana

43

Warto podkreślić, że wprowadzenie ceny maksymalnej (maksymalnego oprocentowania) ma sens wyłącznie w sytuacji ustalenia jej poniżej aktualnego poziomu ceny rynkowej. W przeciwnym przypadku regulacja ta nie będzie wpływać na poziom ceny rynkowej, która ustali się na poziomie wyznaczonym przez przecięcie krzywej popytu i podaży.

Q q2 q0 q1 r1 r0 R D S E B A

z wielkością ryzyka, które mu towarzyszy, obniżenie jego rynkowego poziomu poprzez wprowadzenie ceny maksymalnej, spowoduje, że instytucje finansowe w pierwszej kolejności zrezygnują z udzielania kredytów dla gospodarstw domowe o niepewnych dochodach lub tych, które nie mają wiarygodnej historii kredytowej. Odmowa udzielenia tego typu gospodarstwom domowym kredytów spowoduje, że będą one szukać innych możliwości zaciągnięcia pożyczki. A zatem nierównowaga rynkowa w dłuższej perspektywie może prowadzić do wystąpienia „czarnego rynku”, na którym oprocentowanie kredytów będzie wyższe od normatywnie ustalonego poziomu r1.

Aby ustalone maksymalne oprocentowanie było przestrzegane konieczna jest kontrola administracyjna rynku i odpowiednie egzekwowanie sankcji za nieprzestrzeganie przepisów. Pełna kontrola rynkowego oprocentowania kredytów jest zadaniem trudnym i, w przypadku ścisłego nadzoru, także kosztownym [Howell, Wilson, Davidson 2008, s. 19].

Potrzebę ustawowego ograniczenia w Polsce wysokości odsetek stosowanych w stosunkach cywilnoprawnych sygnalizował wielokrotnie Rzecznik Praw Obywatelskich w związku z otrzymywanymi przez niego sygnałami o zastrzeganych i pobieranych odsetkach w znacznej wysokości. Rzecznik Praw Obywatelskich zwracał się w tej sprawie kilkakrotnie zarówno do ministra sprawiedliwości, jak i do prezesa Rady Ministrów, po raz pierwszy w połowie 1994 r. Początkowo podnoszono argument, że przeciwko określaniu odsetek maksymalnych przemawia zasada swobody umów (art. 353(1) Kodeksu cywilnego). Jednak zasada swobody kształtowania stosunków umownych nie jest równoznaczna z całkowitą dowolnością. W tym samym bowiem przepisie, tj. art. 353(1) Kodeksu cywilnego, znajduje się jej ograniczenie nakazujące, aby umowa nie była sprzeczna z właściwością (naturą) stosunku, ustawą lub z zasadami współżycia społecznego.

W lipcu 2005 r. przyjęto ustawę ograniczającą wysokość maksymalnego oprocentowania, jakie mogą pobierać kredytodawcy (zwaną potocznie „ustawą antylichwiarską”)44

. Znowelizowany ustawą z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy –

44 Należy podkreślić, że obowiązujące aktualnie regulacje nie stanowią nowej jakościowo propozycji, ponieważ kwestie pobierania rażąco wysokich odsetek oraz odsetek maksymalnych uregulowane były zarówno w okresie II Rzeczpospolitej, jak i w latach powojennych. Sięgając do polskiego ustawodawstwa międzywojennego wskazać należy, że w okresie wysokiej inflacji w 1924 r. Prezydent RP wydał rozporządzenie o lichwie pieniężnej (Dz.U. RP Nr 56/24, poz. 574). W 1932 r. Minister Skarbu wydał rozporządzenie o lichwie pieniężnej, najwyższych dozwolonych korzyści majątkowych w pieniężnych stosunkach kredytowych (Dz.U. Nr 90, poz. 759), a także wspólne z Ministrem Sprawiedliwości rozporządzenie o lichwie pieniężnej, najwyższych dozwolonych korzyści majątkowych przedsiębiorstw, trudniących się czynnościami bankowymi (Dz.U. Nr 89, poz. 841).

Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2005 r., nr 157, poz. 1316), art. 359 § 2⁽¹⁾ Kodeksu cywilnego stanowi, że maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP (odsetki maksymalne). Jeżeli natomiast wysokość odsetek wynikająca z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne. Dodatkowo w art. 359 § 2(3) ustawy Kodeks cywilny zastrzeżono, że postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego jako właściwego dla danej umowy.

W celu zapewnienia przestrzegania przepisów o odsetkach maksymalnych wprowadzono przepis karny przewidujący odpowiedzialność karną podmiotów czerpiących nadmierne zyski z udzielanych kredytów lub pożyczek. W art. 18a ustawy o kredycie konsumenckim [2001] zapisano, że „kto, zawierając z konsumentem umowę o kredyt konsumencki, pobiera korzyści majątkowe przewyższające wysokość odsetek maksymalnych określonych przez ustawę lub zastrzega sobie pobieranie tych korzyści, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

Przepisy dotyczące ograniczenia maksymalnego oprocentowania kredytów funkcjonują również w niektórych państwach Unii Europejskiej (m.in. w Austrii, Belgii, Francji, Holandii, Niemczech, Włoszech i Słowacji) [Financial Services… 2008, s. 104], [Guardia 2002, s. 38]; [Szpringer, Szpringer 2004, s. 38–40].