Instytucjonalne aspekty ochrony konsumenta na rynku kredytów

Ważną rolę w regulacji rynku kredytów i ochronie na nim konsumenta, oprócz rozwiązań legislacyjnych, odgrywają kwestie instytucjonalne. Najważniejszymi instytucjami, których zadaniem jest ochrona interesów konsumentów jest Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (w sprawach dotyczących naruszenia zbiorowych interesów konsumentów) oraz powiatowi lub miejscy rzecznicy konsumentów, u których można uzyskać bezpłatną pomoc prawną w sprawach indywidualnych.

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) dokonuje kontroli wzorców umownych stosowanych przez przedsiębiorców i eliminuje z obrotu klauzule,

które kształtują uprawnienia konsumentów w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Do klauzul niedozwolonych zalicza się klauzule ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność przedsiębiorcy, przekazujące przedsiębiorcy kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem umowy, kształtujące niekorzystnie dla konsumenta czas trwania umowy lub w inny sposób naruszające równowagę kontraktową.

Rejestr niedozwolonych postanowień umownych prowadzony jest przez prezesa UOKiK na podstawie wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Wszystkie niedozwolone klauzule wpisane do rejestru są – zgodnie z definicją w kodeksie cywilnym – niewiążące z mocy prawa.

Lista niedozwolonych postanowień umownych jest obszerna ([Usowicz 2006b], zob. też: [Raport z kontroli wzorców umownych kredytów hipotecznych 2008]; [Raport z kontroli wzorców umownych i reklam kredytów przedświątecznych 2006]; [Szpringer 2005a, s. 123–134]). Wśród klauzul naruszających interesy konsumentów na rynku kredytów można znaleźć m.in.:

 obowiązek bezpośredniego informowania klienta o zmianach obowiązujących prowizji i opłat – bank nie ma prawa zastrzegać, że informacja o wysokości opłat jest podawana do wiadomości tylko poprzez wywieszenie jej w swoich oddziałach,

 bank nie ma prawa uzależniać udzielenia kredytu od założenia rachunku w jego oddziale,

 nie można pobierać od klienta opłat za nieuzasadnioną reklamację,  niedozwolone są opłaty za gotówkowe spłaty kredytu,

 sprzeczne z prawem jest podwójne karanie klienta (pobieranie odsetek karnych, jak i stałej opłaty rzędu np. kilkudziesięciu złotych), który spóźni się z zapłatą raty kredytu,

 banki nie mogą dokonywać zmian regulaminów świadczenia usług, bez ważnej przyczyny wskazanej wcześniej w umowie,

 niedozwolone jest zbyt ogólnikowe określanie przyczyn wypowiedzenia umowy kredytu (np. nieprecyzyjny zapis, że może to nastąpić z powodu znacznego obniżenia się wartości zabezpieczenia kredytu),

 zakazane jest stosownie prowizji o charakterze otwartym, w których oznaczona jest tylko dolna granica opłaty (np. opłaty za udzielenia kredytu, inspekcji nieruchomości, prolongaty spłaty, zmiany warunków umowy czy wydania promesy). Zgodnie z prawem mają to być tzw. opłaty widełkowe, czyli

z określonym górnym limitem, co zabezpiecza klienta przed dowolnym ustalaniem wysokości opłat przez bank w trakcie realizacji umowy kredytowej. Z punktu widzenia dochodzenia swoich praw przez konsumentów istotne znaczenia ma powołanie w 2002 r. arbitra bankowego, którego instytucja jest wzorowana na rozwiązaniach europejskich.

Bankowy Arbitraż Konsumencki działa przy Związku Banków Polskich i został powołany w celu rozstrzygania sporów pomiędzy konsumentami a bankami w sprawach nienależytego wykonania przez bank czynności bankowych (tzw. pozasądowe postępowanie rozjemcze). Do arbitra można skarżyć banki należące do Związku Banków Polskich (ZBP) oraz te banki spółdzielcze, które są niezrzeszone w ZBP, ale które zgodziły się poddać jego rozstrzygnięciom.

Zdecydowana większość sporów trafiających do tej pory pod rozstrzygnięcie arbitra bankowego dotyczy spraw związanych z kredytami47

. Konsumenci składali skargi dotyczące m.in.: ustalenia wysokości opłaty przygotowawczej na poziomie uniemożliwiającym odstąpienie od umowy, niezgodności treści reklam kredytów z ich rzeczywistymi warunkami, przekazywania przez banki nieprawidłowych danych do bazy BIK SA, obciążania kredytobiorców kosztami niecelowych ekspertyz (np. wyceny nieruchomości) i opłatami za rozpoznanie wniosku mimo braku pozytywnej decyzji, żądania od banku odszkodowania za nieterminową wypłatę transz kredytu, ubezpieczenia kredytów, naliczania odsetek niezgodnie z umową, pobierania opłat za przedterminowa spłatę kredytów w wysokości przekraczającej wartość określoną w umowie oraz nienależytego działania współpracujących z bankami pośredników kredytowych (których konsumenci często utożsamiają z bankami).

Niezależnie od działalności arbitra bankowego przy Związku Banków Polskich, na podstawie art. 18 ustawy z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. z 2006 r., nr 157, poz. 1119) przy Komisji Nadzoru Finansowego w dniu 31 marca 2008 r. został powołany Sąd Polubowny. Został on włączony do alternatywnego systemu pozasądowego rozstrzygania sporów konsumenckich (ADR) funkcjonującego przy Komisji Europejskiej oraz do systemu FIN-NET⁴⁸. Przed Sądem Polubownym

47 Od początku istnienia arbitra bankowego do końca 2009 r. wpłynęło łącznie ponad 7 tys. wniosków, przy czym te dotyczące kredytów bankowych stanowiły w każdym roku ponad połowę z nich [Informacje o działalności Arbitra Bankowego… 2010, s. 7–9].

48 FIN-NET jest pozasądowym organem rozstrzygania sporów w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego pomiędzy konsumentami a instytucjami świadczącymi usługi finansowe. System FIN-NET świadczy pomoc konsumentom w sporach transgranicznych [Gostomski, Penczar, Lepczyński, Barembruch 2007, s. 41].

możliwe jest prowadzenie postępowań mediacyjnych lub postępowań sądowych. Z uwagi na krótki okres działalności Sądu Polubownego oraz relatywnie niewielką liczbę instytucji finansowych, które wyraziły zgodę na tę drogę rozwiązywania sporów znaczenie Sąd Polubowny powołanego przy Komisji Nadzoru Finansowego jest ciągle niewielkie.

Oprócz wyżej wspomnianych instytucji państwowych w ochronę konsumenta w Polsce angażują się instytucje społeczne, takie jak np. Federacja Konsumentów, Stowarzyszenie Konsumentów Polskich czy Stowarzyszenie Krzewienia Edukacji Finansowej.