j* 14 (1201). Warszawa, dnia 9 kwietnia 1905 r. T o m X X IV .

j * 14 (1 2 0 1 ). W arszawa, dnia 9 kw ietnia 1905 r. T o m X X I V .

TYGODNIK P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NAUKOM P R Z Y R O D N IC Z Y M .

P R E N U M E R A T A „W SZ E C H ŚW IA T A W W a r s z a w i e : rocznie m b . 8 , k w artaln ie m b . 2 . Z p r z e s y ł k ą p o c z t o w ą : rocznie rub. 10, półrocznie m b . ó .

Prenumerować można w R edakcyi W szechśw iata i we w szystkich księgarniach w k raju i zagranicą.

R edaktor W szec h św iata p rzyjm uje .ze spraw am i redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118.

LAM PA T A N T A L O W A 1

Od chwili gdy przed laty dw udziestu po­

jawiły się elektryczne lam py żarowe, w k tó ­ rych źródłem św iatła było rozżarzone włó­

kno węglowe, spraw a oświetlenia żarowego pozornie się zatrzym ała. Zatrzym anie się to było jed n ak tylko zewnętrzne — gdyż w łaboratoryach uczonych i w arsztatach przemysłowych praca nad udoskonaleniem ztucznych źródeł św iatła nie ustaw ała ani aa chwilę.. M e w ątpiono, że istnieją ciała, których prom ieniow anie widoczne w stanie j rozżarzonym je st procentowo tem silniejsze | im wyższą tem p eraturę danem u ciału nada­

jemy. Z tego w ypływ a, że najekonomicz- niejsze św iatło daje ciało, w strzym ujące n a j­

wyższą tem peraturę.

Wychodząc z tego założenia firma Sie­

mens i H alske ju ż przed laty powierzyła

^ . von Boltonow i wynalezienie w łaborato­

ryach firmy m atery ału najodpowiedniejszego do wyrobu włókien do lam p żarowych.

Punkt topliwości podobnego ciała powinien- by leżeć ta k wysoko, aby tem peratura,

'.) Podług odczytu, wypowiedzianego przez PP; W. von Boltona i O. Feiierleina na posie- dzieniu Związku Elektrotechnicznego w Berlinie

" d. 17 stycznia r. b.

w której w ytw arzane światło staje się bardzo ekonomiczne, była znacznie niższa od tem ­ p eratury, powodującej zniszczenie lub silne uszkodzenie włókna, bądź w skutek stopie­

nia się, bądź w skutek zachodzących w włó­

knie procesów m olekularnych lub rozpyle­

nia się jego.

W czasie prowadzenia w tym kierunku robót laboratoryjnych technika na polu oświe­

tlenia żarowego posunęła się znacznie na­

przód, ukazały się bowiem kolejno lam pa N ernsta i lam py żarowe osmowe. Oba te wynalazki, aczkolwiek doniosłe, nie w yda­

w ały się jeszcze ostatniem słowem, to też badania podjęte prowadzono w dalszym ciągu.

Dla całego szeregu m etali p u n k t topliw o­

ści leży znacznie wyżej od 2000° i chodziło ty l­

ko o wynalezienie takiego, który, odpowia­

dając powyższemu w arunkow i, nadaw ałby się jednocześnie do przerobu na cienkie włó­

kna. Trzeba było również w ybrać metale, nie będące m ateryałem zbyt rzadkim .

Za p u n k t wyjścia posłużyło obalenie po­

glądu Berzeliusa, że bru n atn y bezwodnik w anadow y (V2 0 5) jest w stanie chłodnym złym przewodnikiem elektryczność. Pow ­ stał projekt elektrolitycznego rozłożenia kw a­

su wanadowego (HYOs), co się też rzeczy­

wiście udało, lecz okazało się przytem, że

pu n kt topliwości w anadu leży zanizko, aże­

2 1 0 W S Z E C H ŚW IA T _{JN* U}

by m etal ten m ógł być u ż y ty do zam ierzo­

nego celu. P rób y czynione z w anadem n a­

sunęły m yśl poddania badaniom dwu in ­ nych m etali, należących do g ru p y w anadu — m etalam i tem i są niob i ta n ta l, z których pierw szy posiada ciężar atom ow y dw a razy większą niż w anad, ciężar zaś atom ow y ta n ­ talu dw ukrotnie przew yższa ciężar niobu.

Doświadczenia z niobem, prow adzone w ten sam sposób co z w anadem , w ykazały, że p u n k t topliwości niobu leży w praw dzie zna­

cznie wyżej niż w an ad u —jeszcze jed n a k nie dosyć wysoko, a w łókna w yrobione z niobu nie m iały dosyć odporności n a działanie p rą ­ du elektrycznego.

Z kolei przystąpiono do prób z tantalem . Przez redukcyę fluorku potasow o - ta n ta lo ­ wego p odług m etody B erzeliusa i Rosego otrzym ano m etaliczny proszek ta n ta lu , k tó ­ ry pod działaniem w alcow ania dosyć mocno się zlepiał, tak , że otrzym yw ano m etalow e w stęgi. Próbow ano też otrzym ać z tlen k u tan talu , w połączeniu z parafin ą jak o środ­

kiem wiążącym , włókna, poddaw ane n a stę p ­ nie odtlenianiu. O trzym ano w tedy po raz pierw szy drobną stopioną kuleczkę m etalicz­

nego ta n ta lu a dośw iadczenie przekonało, że ta n ta l w ty m stanie je s t dosyć ciągliw y, aby się dać k uć i w yciągać. W zw iązku z tem spostrzeżeniem poddano poprzednio wspo­

m niany proszek ta n ta lu stopieniu w próżni, przyczem okazało się, że m ocno rozgrzany m etal odtlenia się. W ten sposób otrzym ano pierw sze w łókna z tan ta lu , w praw dzie m ałe, ale w stanie dosyć czystym . P o przekonaniu się, że Avłókna podobne m ogą być z k o rzy ­ ścią zastosow ane do lam p żaro w y ch —p rzy ­ ję to ostatecznie n astęp ującą m etodę oczy­

szczania tan talu .

M etaliczny proszek ta n ta lu , zaw ierający pew ną ilość tlenku , topi się w piecu elek­

trycznym , przyczem tlenek ro zpad a się, reszt­

ki gazów zostają w ydzielone i u sunięte i po ­ zostaje osad m etaliczny, k tó ry przez s ta ra n ­ ne przetapianie staje się ta k czysty, że p ra k ­ tycznie żadnych d ostrzegalnych zanieczysz­

czeń nie posiada.

Chemiczne właściwości tego czystego ta n ­ ta lu są bardzo ciekawe, a przytem tego ro ­ dzaju, że nasuw a się przypuszczenie, iż n ik t przedtem czystego ta n ta lu nie otrzym ał.

W stanie zim nym czysty ta n ta l je s t nie­

zmiernie odporny na działanie czynników chemicznych. G otow anie w kw asach sol­

nym, azotowym, siarczanym i wodzie królew­

skiej na ta n ta l wcale nie działa; w pływ po­

siada tylko kwas fluorowodorowy. Na roz­

tw ory alkaliczne ta n ta l je s t rów nież nieczuły.

T antal, podobnie ja k stal, po ogrzaniu do 400° przyjm uje odcień żółty, przecho­

dzący następnie w ciemno-niebieski przez dłuższe ogrzew anie do 500 lub krótsze do 600 stopni. Przez zetknięcie z ogniem tan tal, naw et w kształcie cienkiego drutu, pali się ze słabem natężeniem i bez widocz­

nego płomienia. J u ż na początku czerwo­

nego żarzenia się ta n ta l pochłania chciwie zarówno wodór ja k i azot, tw orząc związki łam liw e choć o m etalicznym wyglądzie. Po­

dobnież łatw o łączy się z węglem, przyczem liczne węgliki, o ile je dotychczas poznano, posiadają w szystkie w ygląd m etaliczny, lecz są bardzo tw arde i kruche. P ro d u k t otrzy­

m any przez Moissana i uw ażany przez niego za ta n ta l był praw dopodobnie takim węgli­

kiem lub stopem w ęglika z czystym ta n ta ­ lem —gdyż podług zdania samego Moissana m etal przezeń otrzym any zaw ierał jeszcze v s* węgla. Zgodnie z powyższem, podane przez M oissana własności otrzym anego p ro ­ du k tu nie odpow iadają własnościom czy­

stego ta n ta lu .

Ciało otrzym ane przez p. Boltona, stopio­

ne, w stanie czystym m a ciężar właściwy 16,8. B arw a jego je s t trochę ciem niejsza od barw y platyny, a tw ardość rów n a się mniej więcej tw ardości miękkiej stali, wobec w ięk­

szej jed n ak odporności na rozryw anie. Ciało to je s t kowalne, daje się w alcow ać i wycią­

gać w cienkie dru ty . Odporność tantalu w kształcie d ru tu na rozerw anie jest ude­

rzająco wysoka, gdyż w yraża się liczbą 93 Icgjmm2, odpowiednia zaś liczba dla do­

brej stali wynosi, podług K ohlrauscha, 70 do 80 kg.

Jeżeli rozżarzoną do czerwoności bryłkę ta n ta lu poddam y działaniu m łota parowego, to zostanie ona natychm iast przekształcona na blachę, która po w ielokrotnem rozżarza­

n iu i kuciu nabiera tw ardości dyam entu.

P rób a przew iercenia podobnej blachy o g ru ­ bości 1 mm na w iertarni z dy a m en to w y m św idrem w ykazała, że po trzech dniach i no­

cach nieprzerw anego w iercenia, wobcc 5000

Nó 14 W S Z E C H ŚW IA T 211 obrotów świdra na m inutę, otrzym ano w bla­

sze zaledwo nieznaczne wgłębienie, równe około 1/ i mnli dyam entow y świder zaś moc­

no się zużył. C ałkow ite przewiercenie bla­

chy okazało się niemożliwością, można było natomiast wyw alcować ją jeszcze cieniej, przyczem blacha na tw ardości nic nie traciła.

Opór tan ta lu w tem peraturze pokojo­

wej wynosi 0,165 om a na 1 m długości i 1 mm2 przekroju (przewodnictwo właściwe w poi’ównaniu z rtęcią = 6,06). W spół­

czynnik tem p eratu ry je st dodatni i między 0 a 100° C. wynosi 0,30. W tem peratu ­ rze, jaką posiada włókno ta n ta lu w lam ­ pie żarowej opór jego w zrasta do 0,88 oma na 1 m długości i 1 mm? przekroju. Linij- ny term iczny w spółczynnik rozszerzalności między 0 a 60° C. wynosi podług badań niemieckiej cesarskiej kom isyi wzorcowej 0,0000079. K iedy podwyższam y tem pera­

turę tan tal przed dojściem do p u n k tu topli­

wości stopniowo m ięknie. Ciepło właściwe tantalu rów na się 0,0363, a stąd ciepło a to ­ mowe rów na się 6,69 i je s t zgodne z praw em Dulonga i P etita. P u n k t topliwości tan talu leży między 2250 a 2300° C.

Jeżeli zanurzym y dwie płytki ta n ta lu jako anodę i katodę w rozcieńczonym kw asie siar- czanym, to prąd nie będzie przechodził n a ­ wet pomimo zastosow ania napięcia 220 wol­

tów. Zjawisko to zależy od tego, że w chwili zamknięcia p rąd u anoda pokryw a się w ar­

stwą tlenku, któi’a działa izolująco. Stosując jednę elektrodę platynow ą a drugą ta n ta ­ lową zobaczymy, że p rąd przechodzi tylko wtedy, kiedy ta n ta l stanow i katodę. T a właściwość ta n ta lu um ożebnia zastosowa­

nie. go do przem iany prądu zmiennego na stały, gdyż prąd zostaje przepuszczony ty l­

ko w jednym kierunku. Zapomocą odpo­

wiedniego urządzenia m ożnaby, używ ając tantalu, ładow ać akum ulatory, posiłkując się prądem zmiennym.

Rozpylanie elektryczne tan ta lu w próżni jest niezwykle słabe, co w zw iązku z wyso­

kim punktem topliwości daje możność zasto- sowywania tan ta lu tam , gdzie inne m etale zawodzą. T ak np. ta n ta l z powodzeniem powinien zastąpić p laty nę jako antykatodę w rurkach R oentgena, gdyż p laty n a ulega silnemu rozpylaniu i niszczy próżnię, czego

^niknie w razie zastosowania tan talu .

Po przekonaniu się, że ta n ta l daje się w y­

ciągać w cienkie druty , które ze swej strony dają się giąć, naw ijać i naciągać, p rzy stą­

piono do prób nad zastosowaniem tan talu do w yrobu włókien dla lam p żarowych. Ju ż pierwsze próby z drutem tantalow ym o śre­

dnicy 0,3 mm dały dodatnie wyniki. P ierw ­ sza względnie zdatna do u ży tk u lam pa ta n ­ talow a, t. j. lam pa, nad k tórą można było dokonać pomiarów elektrycznych i fotome- trycznych i k tó ra w ytrzym ała dłuższe pró ­ bne palenie się, otrzym ana została przed dwoma laty w d. 23 stycznia 1903 r. Lam pa ta posiadała pałąkow ato zgięte włókno świe­

cące z pierwszego ciągnionego d ru tu ta n ­ talow ego. Średnica tego d ru tu w ynosiła 0,28 mm, a długość części świecącej 54 mm.

Opór jego w stanie chłodnym rów nał się 0,29 oma, co odpowiada oporowi właściwe­

m u 0,331 oma. Pom iary fotom etryczne, do­

konane wobec obciążenia 2, l 1/2 i 1 w a tta na świecę norm alną (Hefnera) dały w* rezulta­

cie siłę świetlną 11, 18, i 37 świec. W razie obciążenia jednego w atta na świecę lam pa paliła się nieprzerw anie 20 godzin, przy­

czem w ew nątrz utw orzył się silny czarny nalot.

W m iarę udoskonalania w yrobu pod wzglę­

dem czystości m ateryału i nadaw ania d ru ­ tom większej jednorodności, otrzym ywano też i lepsze rezu ltaty w próbach z lam pa­

mi. Trw ałość lam p powiększała się, nalot zaś w ew nątrz lam py zmniejszał się. Jedno­

cześnie jednak zm niejszał się i opór właści­

wy, póki, nakoniec, nie doszedł do wartości 0,165 oma, t. j. do oporu czystego tan talu . W idocznie więc m ateryał użyty do w yrobu pierwszych lam p był jeszcze mocno zanie­

czyszczony, prawdopodobnie niobem i wę­

glikam i, co w yw oływ ało wspom niane powy­

żej silne rozpylanie się d ru tu i praw ie dwa razy większy opór.

J u ż podczas tych pierwszych doświadczeń pow stało pytanie, jakie w ym iary należałoby nadać włóknu lam py tantalow ej, aby je za­

stosować do rozpow szechnionych napięć i nadać jej ogólnie przyjętą siłę świetlną.

Z pom iarów nad opisaną powyżej pierwszą lam pą tantalow ą dało się obliczyć teoretycz­

nie, że przez użycie tego samego, jeszcze nie­

co zanieczyszczonego m ateryału, włókno lam ­

py o sile 32 św. norm., zużywającej 1,5 w at-

2 1 2

JSfe 1 4

ta n a świecę wobec 110 woltów napięcia m u­

si posiadać długość około 520 mm i śre­

dnicę 0,06 mm. N iezw ykłe te liczby podnio­

sły się jeszcze, gdy opór w łaściw y d ru tu zm a­

lał do obecnej wysokości 0,165 oma. Z po ­ wyższego w ynikało, że dla otrzym ania lamp, zastosow anych do używ anych napięć i n a ­ tężeń św iatła trzeba przedew szystkiem módz w yciągać d ru ty tan talo w e o średnicy 0,05—

0,06 mm w dostatecznych długościach. Cel ten został dopięty i w lipcu 1903 r. otrzy ­ mano pierwszą lam pę ta n ta lo w ą z włóknem o średnicy około 0,05 mm.

P ró b n e te doświadczenia przekonały, że zbudow anie lam py o sile 25— 32 św. n a strę ­ cza niem ałe trudności. Podczas g d y w lam ­ pach żarow ych o w łóknie węglowem to osta­

tnie n aw et dla 220 woltów napięcia posia­

da długość 350—400 mm, w lam pach ta n ­ talow ych okazało się koniecznem pom iesz­

czenie w łókna o długości około 2/3 m w od­

powiedni i trw ały sposób we w nętrzu g ru ­ szki szklanej, której w ym iary nie pow inny były zbytecznie przekraczać przyjętej normy.

N ajprostszym środkiem do osiągnięcia te ­ go celu w ydaw ało się połączenie w szereg kilku pałąkow ato zgiętych włókien, lecz do­

świadczenia w ykazały niepraktyczność tego Sposobu ze w zględu na to, że rozgrzany ta n ­ tal m ięknie i pojedyńcze w łókna sty k ają się z sobą. Zaczęto więc szukać rozw iązania na innej drodze i wreszcie po roku studyów przyjęto ostatecznie system , w yobrażony na figurze i dotychczas utrzy m an y w sile.

W środku lam py znajduje się szklany słu­

pek, na któ ry m osadzone są dwie takież so­

czewki z w topionem i w nie pręcik am i m eta-

[ lowemi. Pręciki te tw orzą w dół i w górę

| wygięte ram iona, zakończone haczykami,

| G órna soczewka posiada 11 ram ion, dolna zaś 12, ta k umieszczonych, że każde ramie górne leży n a linii środkowej m iędzy dwo­

m a ram ionam i dolnemi. M iędzy terni 12-f-ll ram ionam i naciąga się d ru t, zaczepiając go kolejno n a dolnym i górnym haczyku. Oba końce d ru tu zbiegają się u dwu, sąsiadują­

cych z sobą, dolnych haczyków i łączą się następnie z osadą lam py zapomocą wtopio­

nych w szkło drucików platynow ych. Nor­

m alna lam pa 110-woltowa ó sile 25 świec zużyw a 1,5 w a tta n a świecę, przyczem dłu­

gość świecącego d ru tu wynosi około 650 mm, średnica zaś 0,05 mm. D ru t te n waży 0,022 g, tak, że 1 kg tan ta lu w ystarcza do wyrobu około 45 000 podobnych lam p. Zewnętrzny 'k s z ta łt gruszki szklanej zastosow any jest do form y palnika, w ym iary zaś nie są większe niż zwykłej lam py żarowej odpowiedniej siły.

T ak zbudow ana lam pa tan talow a posiada szereg ciekawych właściwości. Nieużywana jeszcze lam pa jest, przedewszystkiem , bardzo m ocna i w ytrzym uje z łatw ością silne wstrzą- śnienia. D la próby* w ysłano znaczny trans­

port lam p tantalow ych morzem i lam py po­

wróciły z powrotem zupełnie nieuszkodzone, aczkolwiek były opakowane ja k zwykłe ża­

rów ki i bez szczególniejszej ostrożności.

W skutek swej budow y lam py tantalowe, w przeciw ieństw ie do osm owych, palą się bez szkody w każdem położeniu, nadają się więc do w szystkich celów. Św iatło posiada przyjem ny biały kolor, szczególniej w razie zastosow ania gruszek ze szkła m a to w eg o . Do­

świadczenia i pom iary dokonywane nad lam­

pam i tantalow em i w y k azały ,. że lam py tan­

talowe zużyw ają około 50$ mniej p rąd u niż zwykłe żarówki, w przypadku zaś równego zużycia prądu w ytw arzają podw ójną ilość św iatła. Pożyteczna długość palenia się lamp tantalow ych, a więc czas, po którego upły­

wie lam pa traci 20£ siły świetlnej, wynosi wobec zużycia 1,5 w a tta n a świecę średnio 400 — 600 godzin. Bezwzględna trwałość lam py je s t wogóle znacznie większa i w nor­

m alnych w arunkach wynos! średnio 800-—

1000 godzin. N alot, tw orzący się w lampie tantalow ej jest bardzo nieznaczny, o ile lam­

pa nie zostanie, ja k to zobaczymy poniżej-

W SZ EC H ŚW IA T 213 nadmiernie rozpalona w skutek częściowych

krótkich połączeń w palniku lam py.

Siła św ietlna lam p tantalow ych, ja k to widzimy i w zw ykłych lam pach żarowych, z początku, najczęściej ju ż w pierwszych go­

dzinach palenia się, w zrasta o 15 — 20$.

Równocześnie w zrasta o 3 —6$ zużycie p rą ­ du, g d y natom iast zużycie energii spada do 12 — 1,4 w atta na świecę norm alną. Po osiągnięciu p u n k tu kulm inacyjnego siła świetlna lam p y powoli, lecz stale, zmniejsza się, zużycie zaś energii odpowiednio w zrasta.

Początkow e zwiększenie siły świetlnej i zu­

życia prądu w yw ołane jest praw dopodobnie zmianami w budow ie wewnętrznej d ru tu ta n ­ talowego, któ re zm niejszają opór i wyw ołują powyższe zjaw iska.

D łu gi czas używ any d ru t tantalow y w y ­ kazuje pod m ikroskopem w yraźną skłonność do włoskowatego ściągania się, a naw et do tworzenia kropelek, a zm iany w budo­

wie dają się zauważyć naw et gołem okiem.

W nowej lam pie d ru t je s t swobodnie nacią­

gnięty na palniku, tw orząc u jego ram ion lekkie łu k i, po dłuższem jednak paleniu k u r­

czy się, łu k i się zaostrzają coraz silniej, aż wkońcu d ru t zby t silnie w yciągnięty i prze­

palony pęka. N a trw ałości mechanicznej drut tantalow y tra c i po użyciu go w lampie przez 230—300 godzin, to też po upływie tego czasu lam pa w ym aga pew nych ostroż­

ności w obchodzeniu się z nią.

Bardzo ciekawe je s t zachow anie się lam ­ py tantalowej po przepaleniu się drutu . P od­

czas gdy przepalenie się w łókna w innych rodzajach lam p żarow ych jest równoznaczne z ich skonem—w lam pach tantalow ych może S1ę zdarzyć kilkakrotne przepalenie się nie tylko bez zagaśnięcia, lecz naw et ze znacz- nem podniesieniem siły świetlnej. To zja­

wisko objaśnia się tem , że nieraz przepalona częsc d ru tu zetknie się z drutem sąsiednim, przywracając w ten sposób przerw ane połą­

czenie w obwodzie. W podobnym przypadku część d rutu, tw orzącego palnik zostaje wy- | Uczona z obwodu, k tóry staje się wskutek tego krótszy i przedstaw ia m niejszy opór.

Umniejszenie zaś oporu w pływ a na zwięk- z,‘nie siły świetlnej lam py, lecz to zwiększe- nie wydajności, jak o związane z podwyż- ' 2eniem prądu, przepływ ającego przez drut,

^odliw ie odbija się na lampie, gdyż prze-

j pala ją szybciej. Zdarzało się ju ż jednak, że

| lam pa tantalow a przepalała się w krótce po

| zapaleniu po raz pierwszy, a następnie je- j szcze kilka razy i pomimo to paliła się na- I ogół przeszło 1000 godzin. U daw ało się też

| czasem lampę zagasłą w skutek przepalenia i się d ru tu zrobić znowu zdatną do użytku przez w strząsanie, które doprow adzało do zetknięcia się zerwanego d ru tu z sąsiednim.

Doświadczenia w ykazały również w yż­

szość lam p tantalow ych nad zwykłemi pod względem w ytrzym ałości na przeciążenie.

Okazało się bowiem, że lam pa tantalow a o sile 25 świec wobec 110 woltów i zużyciu 1,5 w a tta w razie powolnego podw yższania napięcia przepala się dopiero przy 260—300

| woltach, gdy zwykłe lampy żarowe nie wy- [ trzym ują tak wielkiej zm iany napięcia n a ­

w et w przybliżeniu. W końcu trzeba zazna­

czyć, że ponieważ opór tan talu , jako prze­

wodnika pierwszej klasy, silnie w zrasta wraz z podwyższeniem się tem peratury (gdy opór w łókna węglowego w wyższych tem peratu­

rach maleje), przeto lam py tantalow e są zna- j cznie mniej czułe na w ahania napięcia niż

| żarów ki z włóknem węglowem.

Obecna produkcya lam p tantalo w y ch w y­

nosi dziennie około 1000 sztuk, dla napięć 100, 110 i 120 woltów. L am py te ukazały się ju ż w sprzedaży ogólnej, a cena ich na m iejscu w Berlinie wynosi 4 m arki. W y ­ soka ta cena uw arunkow ana jest wielkiemi kosztam i produkcyi, gdyż w chwili obecnej i koszt własny 1 leg blachy tantalow ej wynosi 2500, a 1 leg d ru tu o średnicy 0,05 mm aż 25 000 m arek.

! L am pa tan talow a przechodzi więc obecnie ze sfery doświadczeń laboratoryjnych do sze­

rokiej sfery doświadczeń praktycznych, któ­

re niew ątpliw ie w ykażą zalety nowego w y­

nalazku, a zarazem posłużą do dalszego jego

udoskonalenia. w. w.

K IL K A SŁÓ W O G IN E K O M A STY I.

P rzystępu jąc do rozpatrzenia ginekom a- styi z antropologicznego p u n k tu widzenia, trzeba przedew szystkiem zaznaczyć, że wszy- j stkie organy i oznaki, pośrednio lub bezpo­

średnio charakteryzujące płeć, należy roz­

dzielić na dwie kategorye:

214 W S Z E C H ŚW IA T _{A ® 1 4}

1) O rgany płciowe w ścisłem znaczeniu tego słowa.

2) O rgany i oznaki ty lk o pośrednio c h ara­

kteryzujące płeć m ęską lub żeńską.

T u taj w ym ienić należy gruby, silny głos, w ydatną grdykę, m niej lub więcej obfite uwłosienie ciała, zaro st na tw a rz y u m ęż­

czyzn — i b u jn y rozrost włosów n a głowie kobiety, skąpe uw łosienie ciała i nader roz­

w inięta pierś kobiety. Jeżeli zaś rozw inięte piersi będziem y uw ażali za organ w łaściw y

tylko kobietom , to je d n a k trzeba wziąć pod uw agę, że rozwój gruczołu piersiowego za­

sadniczo się różni od rozw oju innych orga­

nów płciowych. U now onarodzonego dziec­

ka w idzim y w szystkie narządy, bezpośrednio charakteryzujące płeć, zupełnie ju ż u k ształ­

towane, gdy pierś, ta k w ażne m ająca znacze­

nie w życiu każdej m atki, rozw ija się zna­

czenie później. D opiero po nastąpieniu doj­

rzałości płciowej gruczoł piersiow y je s t o t y ­ le rozw inięty, że m ożna go uw ażać za organ charakteryzu jący płeć żeńską.

J u ż D arw in w skazał nam , że m ęska pierś—

to nie pozostałości stopniowej degeneracyi, lecz niedostatecznie ukształtow any, niedo­

statecznie rozw inięty narząd, którego funk- cya została pow strzym ana w rozw oju. B a ­ dania histologiczne najzupełniej potw ierdzi­

ły to przypuszczenie. U now onarodzonego chłopca lub dziew czynki znajdujem y pierś jednakow o rozw iniętą. W ciągu rozw oju ro ś­

nie ona w stosun k u do całego ciała; pierś dziewczynek bardzo nieznacznie prześciga pierś chłopców; nie znajdujem y jed n a k w ido­

cznej różnicy m iędzy rozw ojem m ęskiej a żeńskiej piersi u dzieci.

Dopiero zbliżaj ący się czas dojrzałości płcio­

wej zasadniczo zm ienia p o stać rzeczy. P ierś dziew czynki zaczyna rosnąć i zwiększać się.

G ruczoły znacznie się rozgałęziają. Tw orzą się „acini“ i w krótce już widzim}' całe g ron a zrazików (lobuli)

Im puls do ostatecznego rozw oju jest w i­

doczny. G ruczoł m leczny rozw ija się n ad er szybko, a wkońcu ciąży ju ż może produko­

w ać mleko.

U m łodzieńca wręcz odm iennie. Pierś, k tó ­ ra w ciągu k ilk u n a stu la t bardzo słabo się rozwinęła, zatrzym uje się w sw ym rozw oju wraz z nastąpieniem dojrzałości płciowej.

T kanka zaczyna zanikać, św iatła gruczołów

zaczynają się zwężać, stają się mniej wyraźne:

wreszcie widzim y, że rozgałęzienie gruczołu mlecznego m ęskiego jest słabsze od gruczołu kilkunastoletniego chłopca. L uschka twier­

dzi, że gruczoł m leczny męski zostaje oplą- tan y przez tk ank ę łączną oraz kom órki tłu­

szczowe, tak, że przedstaw ia się, jak o jedno­

lita, biała masa, której w prost nie można dzielić na grona, w której naw et tru d no od­

naleźć przewody mleczne.

W ag ę gruczołu piersiowego mężczyzny L uschka podaje na 8— 10 g\ k sz ta łt bywa okrągły lub owalny, aczkolwiek okrągły na­

potyka się w większości przypadków . Je- dnem słowem w norm alnym stanie męski gruczoł mleczny ulega stopniow em u zanikowi.

Z darzają się jed n ak przypadki anormalne­

go rozw oju gruczołu m lecznego u męż­

czyzny.

Jeżeli pierś męska zdoła się rozwinąć do tego stopnia, że z zew nętrznego wyglądu zupełnie staje się podobną do kobiecej, wów­

czas m ówimy o p rzy padk u ginekom astyi.

Puech podaje stosunek ginekom astyi do stanu norm alnego jako 1 :13000. Jeżeli je­

dnak wykluczym y, tak zw aną, ginekomastyi pozorną, t. j. powiększenie się piersi wskutek przyczyn patologicznych, ja k np. rak, nad­

m ierne otłuszczenie i t. d .—to nie ulega kwe- styi, że stosunek ten się jeszcze zmniejszy.

G ruber dzieli wszystkie przypadki gineko­

m astyi n a dwie kategorye, zależnie od stanu organów płciow ych danego osobnika, a mia­

nowicie na ginekom astów :

1) o praw idłow o rozw iniętych organach płciowych;

2) z wadą przyrodzoną lub z patologicz­

nym stanem organów płciowych.

Dalej rozróżnia p rzyp adk i bez wydziela­

nia m leka, oraz przypadki, kiedy występo­

wała wydzielina. O statnia kategorya jest najrzadsza, lecz zarazem najciekaw sza, gdyż w danym p rzypadku pierś męska, zdawałoby się, w zupełności pow inna odpowiadać budo­

wie histologicznej piersi kobiecej.

P rzypadki tego rod zaju są nam znane z opisów, lecz niestety, analogia w ydzielane­

go sekretu z m lekiem nie je st dostatecznie stw ierdzona; z drugiej zaś strony b u d o w a

histologiczna takiej piersi nie jest dostatecz­

nie poznana.

j \ ó 1 4 W SZ EC H ŚW IA T 2 1 5

Ponieważ niektórzy (Gruber) zapatrują się | bardzo sceptycznie na przypadki ginekom a- j styi prawdziwej, więc pozwolę sobie przy to-

czyć kilka tak ich przykładów .

Aleksander H um boldt opisał fak t n astęp u ­ jący. W Now ej-A ndaluzyi żył włościanin

Losano, k tó ry własnem mlekiem karm ił swego małego syna. Losano m iał wówczas 32 lata. Podczas choroby swej żony, dał niemowlęciu piersi, by je choć na krótko oszukać. Z podrażnionej su tk i polało się gęste i słodkie mleko. Losano karm ił swego syna w ciągu 5 m iesięcy po 2 —3 razy dzien­

nie. H um boldt sam zbadał pierś w ym ienio­

nego Losano i znalazł ją pom arszczoną, ja k u kobiet, któ re już karm iły; lewa pierś b a r­

dziej była w yciągnięta od praw ej. Przed powyżej wym ienionym faktem Losano n ig ­ dy nie zauw ażył wydzieliny.

Orenstein cytuje podobny przypadek. B ę­

dąc w Kalchidzie, m ieszkał u pewnego E liisa | greka, k tó ry w łasną piersią karm ił praw ie dwuletnie dziecko. O renstein dodaje, że czę- | sto widywał, ja k ów grek obcierał pierś zwil­

żoną mlekiem.

Schm itt referow ał w 1892 r. na zjeździe chirurgów fancuskich przypadek jedn o stro n ­ nej ginekom astyi z wydzielaniem się m leka.

Pacy en tein b y ł dobrze zbudow any żołnierz.

Po silnem zapaleniu jąder, specyalnie zaś prawego, n astąp iła po 6-iu tygodniach zm ia­

na głosu i spuchlina praw ej piersi.- Po pew ­ nym czasie pierś zaczęła produkow ać ciecz z wyglądu podobną do mleka. A naliza che­

miczna w ykazała brak niezbędnych części składowych mleka, cukru i kazeinu.

Schm etzer podaje przypadek następujący: ; 22 letni dobrze zbudow any mężczyzna w y­

dzielał z piersi do dwu uncyj m leka na dobę.

W ydzielina była obfitsza nocą, aniżeli dniem.

Piersi były wielkości norm alnej i tylko od czasu do czasu p u ch ły —poczem następow a­

ło wydzielanie m leka. J e s t to jedyny zna­

ny przypadek, w k tó ry m analiza w ykazała wydzielinę, składającą się ze w szystkich rze­

czywistych części składow ych mleka.

D ruga g ru p a ginekom astyi, a m ianowicie j grupa ginekom astyi pozornej, t. j. bez w y ­

dzieliny, je st liczniejsza i daleko lepiej zba­

dana. W większości przypadków gineko- mastya pozorna w ystępow ała dopiero po n a ­ stąpieniu dojrzałości płciowej; znane są je ­

dnak przypadki, kiedy objaw iła się znacznie wcześniej.

Olphan podaje przypadek ginekom astyi pozornej ju ż w 4-m roku, K rieger w 7-ym a G ruber w 63-im!

Schaum ann cytuje przypadek ginekom a­

styi u 3-ch braci; H iller—ginekom astyi ojca i syna.

Opis badań histologicznych nienorm alnie rozwiniętej piersi męskiej zgadza się u róż­

nych autorów. G inekom astya pozorna jest ju ż dostatecznie poznana, by wywnioskować co następuje: „strom a“ gruczołu składa się ze zwartej tk an k i łącznej. Pierś posiada

| 15 — 20 przewodów mlecznych, dochodzą­

cych do krańców gruczołu. U ludzi sta r­

szych widzimy nadto włókna elastyczne oraz obfite pokłady tłuszczu. „A cinia-—niezbęd­

na część składow a piersi ju ż nie tylko każdej karm iącej kobiety lecz i nieletnich dziewczy­

nek— u ginekom astów się nie tworzą. Łatw o więc zauważyć, że pierś męska, chociaż nie­

norm alnie rozw inięta, różni się zasadniczo od kobiecej. Tem samem słowo „ginekoma - s ty a “ w danym razie daje nam zupełnie m ylny pogląd na stan rzeczy. W ielkość gruczołu mlecznego w stanie ginekom astyi byw a rozm aita. Rozanow przytacza przy­

padek, w którym praw a pierś ważyła 160 g, lew a 100 g. Dalej następuje przypadek, przytaczany przez G rubera: lew y większy gruczoł ważył 103 g: później—Stieda 95 g 80, 70 i t. d.

N a zakończenie jeszcze w kilku słowach wspomnę o hipotezach, którem i starano się objaśnić nienorm alny rozwój piersi męskiej.

D arw in orzekł, że początkowo obie płci wspólnie karm iły dzieci i, że w skutek tego, m usiały posiadać jednakow o rozw inięte pier­

si. F a k ty tego rodzaju zachodzą u niektó­

ry ch zwierząt: spotykam y kozłów i baranów karm iących m ałe (zwłaszcza barany po ka- stracyi nader często dają mleko). Podobno m leko samców m a naw et zawierać więcej kazeinu.

Lecz są to tylko ataw izm y, których uogól­

niać nie należy. N atom iast badania gineko­

m astów w ykazały pew ne dane, z którem i należy się liczyć.

Trzeba przyjąć, że u osobników płci męs­

kiej istnieje pew ien związek m iędzy piersią

a organam i płciowemi. W skazuje nam to

2 1 6 W S Z E C H Ś W IA T j\ó 14 także dawno znany objaw „m astitis pube-

scentium v irilis“. P o leg a on n a puchnięciu piersi m ęskiej w czasie następow ania doj­

rzałości płciowej. Czasem zjaw ia się naw et stan ropny. W danych przypadkach pierś reaguje n a procesy dojrzew ania w jąd rach (testes).

U ginekom astów bardzo często spotykam y nienorm alny stan organów rozrodczych. T u ­ taj w ym ienić należy nie tylko stan patolo­

giczny, ja k np. zapalenie ją d e r (przeważnie syfilityczne), lecz i p rzypadki, kied y organy płciow e są nienorm alnie rozw inięte.

Pom ijając pozorną dwupłciow ość, hypo- Spadyę i t. p., m usim y zwrócić uw agę n a

oznaki w skazujące, że płeć nie zupełnie w y­

raźnie się uk ształtow ała, ja k np. skąpe uwło- sienie ciała, b ra k brody i wąsów, głos ko­

biecy i t. p. Osobników, obdarzonych tem i oznakam i nie m ożem y uw ażać za norm alnie rozw iniętych mężczyzn.

G dy więc następuje czas dojrzałości płcio­

wej, kiedy to płeć ostatecznie się kształtuje, pierś często otrzym uje im puls do rozw oju anorm alnego. Z drugiej zaś stro n y m ogą to wyw ołać zapalenia, zanik ją d e r i t. d., co natu raln ie pociąga za sobą olbrzym i przew rót w u stro ju danego osobnika.

I tak ie przypadki, w który ch uszkodzenie zew nętrzne ją d e r powodow ało nienorm alny rozwój piersi, są nam znane. P ro f. M artin podaje, że dwaj żołnierze po u tracie gruczo­

łów n asiennych zauw ażyli system atyczne zwiększanie się piersi.

Bardzo ch arak terystyczne są przypadki, w których uszkodzenie jednego z ją d e r po­

wodowało ginekom astyę jedn o stron n ą, a m ia­

nowicie ze stro n y odpow iadającej uszko­

dzeniu.

Z auw ażyć w ypada, że w edług w ielu a u to ­ rów k astracy a, zarów no ja k i uszkodzenia j ą ­ der okazują w pływ na piersi ty lk o m iędzy 14—80 rokiem życia; do 14 ro k u dojrzałość płciow a jeszcze nie n a stą p iła , po 30 ro k u o r­

ganizm je s t ju ż zupełnie rozw inięty.

U w agi te trzeba jed n a k przyjm ow ać z pe- wnem i zastrzeżeniam i. P ro f. M artin znał eunucha egipskiego, k astro w aneg o w 18-ym roku życia, u którego je d n a k żadnego zwięk­

szenia się piersi nie zauważono.

U kobiet w idzim y w prost odw rotne zjaw i­

ska: usunięcie jajników powoduje często za- : nik piersi.

F a k ty powyższe niezbicie nam dowodzą, że istnieje związek pomiędzy narządam i płcio- wemi a piersią zarówno m ęską, ja k żeńską—

związek, k tó ry dotąd nie je s t ściśle zbadany.

W illiam s mówi, że każdy człowiek jest i dwupłciow y, a więc i każdy mężczyzna po-

| siada w zaniku żeńskie organy rozrodcze;

organy te śpią, lecz w pew nych warunkach mogą się obudzić do życia, dążąc do speł­

niania przeznaczonych im funkcyj.

Takie objaśnienie dla nas nie może być w ystarczające.

Ścisła zależność piersi od organów płcio­

wych m ożliwa je s t tylko skutkiem odpowie­

dniego u stro ju nerwów w spóiczulnych. Ina­

czej trudno .byłoby sobie objaśnić ginekom a­

styę jednostronną: zanik lub uszkodzenie pra­

wego ją d ra powoduje ginekom astyę z prawej strony. Co zaś dotyczę ginekom astyi, jako oznaki rasow ej, zależnej być może od pe­

wnego try b u życia, to dotąd żadnych ści­

słych wiadomości nie posiadam y; pojawiały się tylko publikacye wyliczające poszczegól­

ne przypadki ginekom astyi u rozmaitych

ras ludzkich. L...

O SPO SO B IE OTRZY M Y W AN IA CZYSTYCH SO LI RADU.

W chwili gdy zjaw iska wyw oływ ane przez związki rad u oraz pokrew nych m u pierw iast­

ków są przedm iotem licznych studyów i do­

świadczeń, a now opow stały dział fizyki trak-

| tu jący o prom ieniotwórczości zainteresował silnie szerokie koła publiczności, sądzę, że ciekawem będzie opisanie sposobu, zapomo­

cą którego p .p. Curie otrzym ali po raz pierw­

szy zw iązki tego ciekawego pierw iastku w po-

j

staci chemicznie czystej, i k tó ry dotychczas jest używ any do w ydobyw ania tych ciał w większej naw et ilości,

j

J a k czytelnikom wiadomo, rad byw a otrzy­

m yw any nie w stanie m etalicznym lecz w for­

mie soli, jak o-to chlorków lu b bromków,

! o rozm aitym stopniu w ydajności energii pro-

| m ieniotw órczej, zależnie od ilości m echanicz­

nie z niem i zmieszanych związków barowych.

D otychczas sole rad u były otrzym yw an e

) ' wyłącznie z t. zw. smółki uranow ej, pocho-

\5> 1 4 W S Z E C H ŚW IA T 21 i

dząeej z kopalń cesarskich w Jachim ow ie

i J o a c h i m s t h a l u ) w Czechach, a właściwie z odpadków od niej po wydzieleniu najw aż­

niejszego technicznie jej związku: tlenku uranu. A naliza jakościow a ty ch odpadków, oprócz związków srebra i ołowiu, w ykazała domieszki w m niejszych lub większych ilo­

ściach m olibdenu, w anadu, siarki, arsenu, krzemu, wolfram u, m anganu, żelaza, glinu, niklu, miedzi, kobaltu, ołowiu, bizm utu, m ag­

nezu, baru i wapnia.

Sposób otrzym yw ania radu, k tó ry podaję niżej je st zastosow any do smółki uranow ej, prawdopodobnie jed n ak ze zm ianą m inerału pierw otnego będą w prowadzone w użycie i inne sposoby produkcyi.

W ydobywanie czystych soli radow ych można podzielić na 2 operacye główne: l-o) na wydzielenie z ogólnej m asy m atery ału suro­

wego, jakim są odpadki smółki uranow ej, substancyj prom ieniotw órczych, t. j. m iesza­

niny związków rad u i baru, oraz 2-o) na od­

dzielenie przez krystalizacyę cząstkową czys­

tych soli radow ych od tow arzyszących im soli barowych.

Pierwsza z ty ch czynności je st prow adzo­

na w fabryce, z pow odu ogrom nych ilości produktów potrzebnych do tej operacyi, do przerobienia bowiem 1 1 odpadków uranow ych potrzeba 5 t p roduktów chem icznych i 50 t wody; cała ta część operacyi w ym aga jednak ścisłego i ciągłego n adzoru i wielkiej spraw ­ ności w w ykonyw aniu, należy się bowiem usilnie w ystrzegać najm niejszej straty z ogól­

nej ilości 0,25 g tej drogocennej soli rozpro­

szonej w 56 t operow anej m ateryi.

Jakeśm y ju ż wyżej widzieli, odpadki rudy uranowej zaw ierają w sobie praw ie w szyst­

kie metale, po większej części w form ie siar­

czanów, w ich liczbie znajduje się i rad; w y­

dzielenie tego ostatniego z m ieszaniny z in- nemi m etalam i polega na najm niejszej ro z­

puszczalności siarczanu radu w porów naniu z siarczanami pozostałem i.

W tym celu odpadki uranow e poddaje się działaniu kw asu chlorowodorowego stężone­

go, który rozpuszcza większość siarczanów, Pozostawiając resztę a w ich liczbie i rad w formie osadu. Po zlaniu roztw oru i kilka- krotnem przem yciu osadu wodą, działam y nan Wrącym nasyconym roztworem węglanu

sodu, co m a na celu przeprowadzenie pozo­

stałych siarczanów w w ęglany. R oztw ór za­

w ierający w ęglany rozpuszczalne zostaje zla­

ny, pozostały zaś osad, zaw ierający nieroz­

puszczalny w ęglan radu, po odpowiedniem przem yciu go wodą zostaje poddany działa­

niu kwasu chlorowodorowego rozcieńczone­

go; ten ostatni rozpuszcza większą część osa-

| du, a w nim i rad. Z roztw oru tego, po prze-

| filtrowaniu go uprzedniem , rad zostaje strą ­ cony kwasem siarczanym. Takim sposobem

! otrzym ujem y mieszaninę siarczanów baru i rad u o stopniu promieniotwórczości od 30 do 60, (przyjm ując siłę prom ieniotwórczą I u ra n u m etalicznego za 1). Z jednej t odpad- j ków uranow ych m ożna otrzym ać od 8 do 15 kg tych siarczanów. Siarczany te zaw ie­

rają jeszcze przym ieszkę w apnia, ołowiu, że- I laza i aktynu. Oczyszcza się je zapomocą gotow ania z nasyconym roztw orem Avęglanu sodu, który rozpuszcza w szystkie przym iesz­

ki, pozostawiając węglany baru i rad u w osa­

dzie. T ak otrzym ane w ęglany przetw arza się w chlorki zapomocą kw asu chlorowodoro­

wego, poczem, po przefiltrow aniu, strąca się raz jeszcze b a r i ra d w ęglanem sodu, celem lepszego oczyszczenia ich od wszelkich do­

mieszek, i następnie otrzym ane węglany są przetw orzone na brom ki za pomocą kwasu bromowodorowego. Brom ków tych otrzym u­

je się od 6 do 8 kg o prom ieniotwórczości 60.

Cały szereg powyżej opisanych operacyj w ym aga około 2 ]/2 miesiąca czasu, po czem następuje lab o rato ryjna praca oczyszczania brom ku radu od tow arzyszącego mu brom ku baru przez krystalizacyę cząstkową. Sposób ten zasadza się na poddaw aniu stopniowej krystalizacyi m ieszaniny bromków, naprzód w wodzie czystej, następnie zaś w wodzie zakwaszonej kwasem bromowodorowym;

w ten sposób w yzyskuje się różnicę stopnia rozpuszczalności bromków baru i radu, gdyż ten ostatni jest mniej rozpuszczalny od pierw ­ szego.

Pierwsze próby częściowego w ykrystalizo­

w ania były robione n a chlorkach, zauważo­

no jed nak , że brom ki przedstaw iają tę do­

godność, że różnica ich rozpuszczalności jest większa od pierwszych. W łasność ta daje się szczególniej zauważyć w pierw szych krysta- lizacyach.

Operacya ta jest nadzwyczaj prosta, lecz

'218 W SZ E C H ŚW IA T Ma 14 i delikatna zarazem : roztw ór m ieszaniny

brom ków zostaje doprow adzony przez odpa­

row yw anie do stanu nasycenia, poczem po­

zostaw ia się go do k ry stalizacyi przez po ­ wolne ochładzanie w naczyniu otw artem . T akim sposobem otrzym uje się ład ne spore

kryształki, któ ry ch siła promieniotwórczości jest 5 razy większa od brom ków w roztwo­

rze. Tę samę operacyę po w tarza się z otrzy- m anem i kryształkam i i roztw orem pozosta­

łym. Poniższa tablica w skazuje schemat całej operacyi.

Pierwotny roztwór bromków, poddany krystalizacyi

Roztwór, poddany ponownej krystalizacyi Kryształy rozpuszczone i poddane powtórnej krystalizacyi

Roztwór (4) Kryształy (3) Roztwór (2) Kryształy (1)

I produkty

*— II I o najsłabszej promieniotwórczości

J a k to z powyższej tab licy widzimy, po dw u k ro tn ej krystalizacyi otrzym uje się 4 produkty, z których k ry sz ta ły (I) pochodzą­

ce z ponowrnego w ykrystalizow ania pierw ­ szych są najbogatsze w brom ek radu. K ry ­ ształy (3) i ro ztw ór (2), posiadające m niej w ię­

cej jednakow y stopień prom ieniotw órczości, zostają złączone i poddane ponownej k ry s ta ­ lizacyi, jak rów nież k ry sz ta ły (I) i roztw ór ( U l ) .

P ow tarzając kilkakrotnie powyższą opera- oyę i w ydzielając z niej stopniow o roztw ory otrzym yw ane z lewej stro ny tablicy, a zaw ie­

rające ju ż tylko m inim alne ilości soli p ro ­ m ieniotw órczej, z praw ej s tr o n y —otrzym u­

je m y cały szereg kryształów o rozm aitym stopniu prom ieniotw órczości, dochodzącym do 1000000 po ostatniej krystalizacyi; o stat­

ni ten p ro d u k t je s t ju ż praw ie czystym brom ­ kiem radu, zaw ierającym jednakow oż n ad ­ zwyczaj m ałą przym ieszkę brom ku baru, którego wydzielić w zupełności niepodobna.

J e d n a to n n a odpadków u ranow ych daje od 0,1 g do 0,2 g czystego brom ku radu. Cena 1 g tej soli w ynosi 400000 fr., co łatw o u sp ra ­ wiedliwić, jeżeli zwrócim y uw agę na ogrom ­ ną ilość produktów chem icznych potrzebnych do otrzym ania go, nie m ów iąc ju ż o olbrzy­

mim nakładzie pracy i czasu.

J ó z e f Dangel.

M O RFO LO G IA R A K Ó W A TEORYA PA SO R ZY TN IC ZA IC H PO CH O D ZEN IA .

Do chorób bezwzględnie, ja k do ostatnich czasów, nieuleczalnych należy rak; poniew aż

produkty

II o najsilniejszej I

promieniotwórczości

zaś choroba ta zdarza się bardzo często, gdyż ja k w skazuje sta ty sty k a sekcyj w berlińskim instytucie anatom o-patologicznym na 1655 trup ów 249 razy b y ł rak, t. j. aż 15$ a wtem 33 razy rak był przyczyną śmierci; ponieważ dalej ra k je s t według zdania wielu anatomo­

patologów chorobą dziedziczną i naw et po chirurgicznem jego usunięciu odrasta, i to zwykle w dość szybkim czasie; wobec tych wszystkich danych, jak o też w ielu innych, nic dziwnego, że z niezm iernem zajęciem zajmo­

wano się kw estyą leczenia raka. Niestety w szystkie środki okazyw ały się bezskutecz- nemi. Dopiero w ostatnich czasach wynale­

ziono jako by b akteryę -m icroccocus neofor- m a n s —w yw ołującą raka, a następnie przed­

staw iono i surow icę przeciw rakow ą.

Surowica ta narobiła wiele hałasu w świe- cie naukow ym tudzież nie naukow ym , zna­

lazła wielu zwolenników, do których należy naprzykład Mieczników, oraz wielu przeciw­

ników. Mało zaś pośród jednych i drugich jest takich, którzy roztrząsają tę kwestyę, stojąc na gruncie czysto naukow ym . Wobec tego niezm iernie ważnem było wystąpienie J . O rtha d. 1 m arca 1905 roku w Beri. Tow.

Lek., k tóry wychodząc z morfologicznych badań rak a doszedł do tw ierdzenia, że do dnia dzisiejszego teorya o pasorzytniczem po­

chodzeniu raków jest niespraw d zo na1).

J . Orth zaczyna od tego, że kom órki rako­

we pochodzą, ja k to ju ż dawno wiadomo, od 3) Odczyt swój Orth ogłosił następnie w Ber!

Klin. Wochensch. JNgjYk 11, 12 p. t.: Die Morpho-

logie der Krebse und die parasitare Theorie.

W SZEC H ŚW IA T ‘219 komórek nabłonkow ych; wszystkie więc raki

sa nabłoniakami (chociaż nie wszystkie na- błoniaki są rakam i, ponieważ bywają i do­

brotliw eJ) nabłoniaki, naprz. gruczolak).

Rak jest now otw orem złośliwym nietylko z powodu swoich własności, ale również wskutek heterotopji, t. j. w skutek tego, iż komórki rakow e w rastają w tkan kę nie n a ­ błonkową.

Ponieważ nie można uważać kom órek rako­

wych za zupełnie norm alne, wobec tego w ska­

zówki co do ich heterotopii są bardzo ważne w celach dyagnostycznych; w niektórych or­

ganach, naprz. w kanale pokarm owym , gdzie nabłonkowa w arstw a śluzówki w yraźnie od­

różnia się od w arstw y mięśniowej, jest ona dość widoczna, w innych zaś je s t tru d n a do skonstatowania, naprz. w macicy, gdzie nie­

ma wyraźnej granicy między obiema w a r­

stwami, i n aw et w norm alnych w arunkach w warstw ę m ięśniową w rastają w yrostki g ru ­ czołów.

Komórki rakow e są nietylko podobne do nabłonkowych w ogóle, ale są podobne do określonego ty p u nabłonka i zwykle też m a­

ją określony typow y układ, t. j. naprz. n a­

błonka płaskiego lub walcowego, a naw et zachowują niekiedy funkcyę komórek, od których pochodzą, naprz. m ogą wydzielać śluz.

A utor dzieli raki w ten sposób, że rozróż­

nia typowe (naprz. Cancrois - rakowiec) od nietypowych i tylko dla tych ostatnich za­

trzym uje nazwę rak a właściwego (cancer);

w tych ostatnich kom órki rakow e leżą nie­

prawidłowo, w podłożu nie bardzo rozw inię­

tym. R aki w tórne, t. j. p rz e rz u ty 2) odpowia­

dają pierw otnym wszędzie i praw ie zawsze zachowują ich własności.

Im Ainiejsze są kom órki ra k a pierwotnego, tem częściej zdarzają się przerzuty.

') Dobrotliwemi nazywają się nowotwory ros­

nące powoli i nie przynoszące wielkiej szkody or­

ganizmowi; złośliwemi zaś — rosnące szybko, szyb­

ko uogólniające się, t. j. wyrastające w różnych organach osobnika i wobec tego bardzo szkodliwe dla organizmu.

2) Rakami wtórnemi lub przerzutami nazywają się raki rozwijające się w różnych organach wsku­

tek przeniesienia przy pomocy krwi lub naczyń chłonnych komórek raka pierwotnego, t. j. takie­

go, który pierwszy zaczął się rozwijać w organiz­

mie.

Po przedstaw ieniu m orfologii rak a Orth przechodzi do rozpatrzenia pasorzytniczej teoryi pochodzenia raków: wiadomo, że wszy­

stkie zapalenia w ystępują w skutek działal­

ności bakteryi, gruźlica naprz. rozw ija się tylko skutkiem laseczników K ocha, ropnie za­

wdzięczają swoje tworzenie się paciorkowcom i gronkowcom ropotw órczym (streptococcus i staphylococcus pyogenes) itd. Słowem k aż­

dy proces zapalny zależy od pewnych swois­

tych zarazków i o ile taki zarazek z miejsca, w którem nastąpiło zapalenie, będzie przeniesio­

ny przypom ocykrw i lub jakim kolw iek sposo­

bem na inne miejsce organizm u, to wywoła tam tak i sam stan zapalny, jak w pierwot- nem ognisku. Otoż jeżeliby bakterye wywo­

ływ ały raka, to proces tw orzenia się raków ta k w tórnych, ja k i pierw otnych byłby an a­

logiczny z procesami zapalnemi. Tym cza­

sem podobieństwo między przerzutam i za­

palnem i, a rakow em i jest tylko zewnętrzne, kiedy bowiem w razie rak a ciałka rakowe, w skład których wchodzą kom órki rakowe, same podlegają rozpadow i i kom órki te na m iejscu przerzutów same dalej rosną, wobec zapalenia tylko zarazek przew ędrow uje na miejsce i tam wywołuje wzrost i mnożenie się kom órek tkanki, do której przywędrował.

Jeżeliby się udało przenieść rak a z jed ­ nego osobnika na drugiego, to byłoby to nic innego ja k przeszczepienie (transplantatio) kom órek nabłonkow ych, ta k samo ja k to się p raktykuje w celach chirurgicznych, w razie przeszczepiania nabłonka normalnego.

W tedy tylko m ożnaby być przeświadczo­

nym o zakaźności raków, jeżeliby się udało

| przeszczepić nie kom órkę rakową, lecz paso- rzy ta mogącego wywoływać rozrost kom ó­

rek nabłonkowych. Przytem trzebaby było koniecznie w yhodow ać czystą k u ltu rę zaraz­

ka i przez jej wstrzykiw anie znowu wywołać zjaw ienie się raka. Przeciw tem u ostatniem u żądaniu m ożna uczynić zarzut, że raki są w yw oływ ane przez pierw otniaki chorobo­

tw órcze (protozoa) i że wogóle nie udawało się otrzym ać czystej k u ltu ry takich pasorzy- tów. T aki zarzut jest m ylnym , ponieważ w zimnicy (malarya) udało się wyhodo­

wać pierw otniaki (znalezione w kom arach—

Anopeles elaviger) i tak ą hodowlą zarazić

zdrow e osobniki. T aka hodowla jest nieco

inna, aniżeli b akteryj, ale w każdym ra ­

220 ^. W S Z E C H Ś W IA T *Nfi 14 zie jest to czysta k u ltu ra bez domieszek ko­

mórek tkankow ych organizm u.

O rth zakończył tem , że dla teoryj o paso- rzytniczem pochodzeniu raków byłoby b ar­

dzo pożądane, żeby się one opierały na trw ały ch podstaw ach faktycznych, czego, niestety, dotychczas nie uczyniono.

J . H .

NASZ UDZIAŁ W PRACACH PRZYRODNICZYCH CAŁEGO ŚW IATA.

Z kancelaryi Akademii Umiejętności w Kra­

kowie komunikują nam: dnia 20 marca odbyło się doroczne posiedzenie administracyjne Komi­

s j i bibliograficznej W ydziału matematyczno-przy­

rodniczego Akademii Umiejętności. Komisya ta zbiera ze wszystkich czasopism tytuły prac, tłu­

maczy je na język francuski i z odpowiedniemi cytatami przesyła międzynarodowej Komisyi ka­

talogowej, mającej siedlisko w Londynie, która ze współudziałem państw lub akademij europej­

skich ogłasza je corocznie. Nasza Akademia uzy­

skała prawo opracowywania wszystkich prac w y­

chodzących po polsku, bez względu pod jakim wychodzą zaborem. Ze sprawozdania Komisyi międzynarodowej (z 24 maja 1904) okazało się, że z 29 państw lub instytucyj, mających brać udział w jej pracach było czynnych 25 biur re­

gionalnych. Komisya rozpoczęła prace w r. 1901, a nasza Akademia już w tym samym roku 22 li- pca wysłała pierwszy zapas kartek z tytułami (Austrya dopiero 10 lipca 1903). Co do ilości kartek (tytułów prac) na czele stoją Niemcy i (147 0 0 0 kartek), potem Francy a (47 000), W iel- , ka Brytania (43 000), Rosya ma pokaźną liczbę

2 1 0 0 0 , W łochy 13 000, Holandya 6700, Au­

strya 6400, po której idzie zaraz Polska z 3492 kartkami, zajmuje zarazem dziewiąte na świecie

miejsce. W obec trudnych warunków, w jakich się

znajdujemy jest to zapewne bardzo zaszczytny ] rezultat.

Przewodniczącym tej Komisyi, która obecnie została rozszerzona i będzie się zajmować histo- ryą nauk matematyczno-przyrodniczych, b ył prof. ' W . Natanson, jej sekretarzem p. T. Estreicher, którzy też zostali ponownie na rok następny wy- ! brani.

K R O N IK A N A U K O W A .

— Działanie iskier elektrycznych jednych na drugie i zakłócenia, w y w o ły w an e przez w prow adzanie ciał dielektrycznych stałych.

Po odkryciu przez Hertza działania promieni fio-

letowych na wyładowanie elektryczne, wykonano wiele doświadczeń'nad tem zjawiskiem, a wyniki | tych doświadczeń wykazały, że, zależnie od oko- |

licznośei, światło bądź przyśpiesza wyładowa­

nie, bądź też, przeciwnie, powstrzymuje je. Co do elektrody, na którą działać mają promienie, zdania były podzielone. W doświadczeniach tych posługiwano się przeważnie, jako źródłem pro­

mieni fioletowych, płomieniami lub łukiem elek­

trycznym. i tylko nieliczni badacze stosowali iskrę elektryczną, która niektórym z nich (Sełla i Mojorana) dała wyniki,, wprost przeciwne tym, jakie otrzymał Hertz. Schineaglia wziął sobie za zadanie zbadać wpływ, który na wyładowanie wywierają promienie niewidzialne, towarzyszące iskrze elektrycznej w powietrzu, mianowicie przekonać się, czy jest on przyśpieszający, czy powstrzymujący, i to w warunkach rozmaitych, w zależności od mety, na którą bije iskra, od kształtu i właściwości elektrod i t. p.

Metoda zbliżona do tej, której używano w do­

świadczeniach dawniejszych, zasadzała się na tem, że zbroje wewnętrzne dwu kondensatorów łączy­

ły się z elektrodami maszyny Holtza, działaj ące- mi. w charakterze „ czynnej “ mety iskrowej 4 zbroje zaś zewnętrzne były połączone z kulami

„biernej “ mety iskrowej B . Każdej odległości pomiędzy kulami A odpowiada jedna tylko odle­

głość graniczna pomiędzy kulami B, wobec której obie iskry przeskakują jednocześnie, gdy tymcza­

sem, j eśli skrócimy bardzo niewiele odległość w A , lub wydłużymy odległość w S , to spostrze­

żemy tylko nieprzerwany szereg wyładowań w A . Szczególną uwagę zwrócono na usunięcie źródeł błędów. Przedewszystkiem, uderzająco silne było działanie iskry czynnej na iskrę bierną nawet na znacznych odległościach. Po uskutecz­

nieniu całego szeregu pomiarów wśród rozmai- tj7ch okoliczności zajęto się także zbadaniem wpływu, który wywierało wstawianie między elektrody różnych dielektryków stałych.

Doświadczenia doprowadziły do wniosków na­

stępujących: Działanie promieni niewidzialnych, które towarzyszą wyładowaniu elektrycznemu, jest bardzo skomplikowane i zależy przede wszy­

stkiem od krzywizny elektrod, między któremi przeskakuje iskra; zmienia się ono także z rodza­

jem dielektryku. Jeżeli dielektrykiem jest po­

wietrze, to zarówno działanie przyśpieszające, jak i działanie powstrzymujące, ujawniają się za­

wsze na elektrodzie odjemnej, przyczem to ostat­

nie tylko wtedy, gdy biegunem odjemnym jest ostrze. Pomienione działania zachodzą jedynie w najbardziej zewnętrznej części katody; w jej wnętrzu, nawet w warstwach, położonych bardzo blizko powierzchni, działanie nie zachodzi wcale.

Działanie występuje nawet w odległości 7 m.

Iskra nie wszędzie jednako obfituje w promienie niewidzialne: w miarę posuwania się od anody ku katodzie są one coraz to skuteczniejsze; na samej anodzie niema ich wcale. Wprowadzenie war­

stwy dielektryku stałego między elektrody mety

iskrowej biernej wzbudza działanie przyśpieszające

na tę elektrodę, której krzywizna jest mniejsza

bez względu na to, czy będzie to katoda, czy też