M IE S IĘ C ZN IK POŚW IĘCONY ZA G A D N IE N IO M W IE D Z Y I ŻYCIA
P R O B L E M Y
Miesięcznik poświęcony zagadnieniom wiedzy i życia
Rok IV 1948 N r 8 (29)
T R E Ś Ć
W A L K A O P R Z E D Ł U Ż E N IE Ż Y C IA . . .
P rz y c z y n y s ta rz e n ia się, prz e d w c z e s n e j s ta ro ś c i i ś m ie rci.
K U L A Z IE M S K A — N A J W IĘ K S Z Y M A G N E S
P o g lą d y się z m ie n ia ją , ale p ra w a p r z y r o d y są niezm ie nn e.
Z ie m ia z a c h o w u je się ja k w ie lk i m agnes. R o la p o s z u k iw a ń ge o lo g iczn ych w o be c o g ro m u zniszczeń p o w o je n n y c h . T A J E M N IC E O B S E R W A T O R IU M G E O F IZ Y C Z N E G O . .
O b s e rw a to riu m bez te le sko p u . Piece bez ru s z tó w i d rz w ic z e k . S am opiszące a p a ra ty , fu n k c jo n u ją c e bez p r z e r w y od r o k u 1921
— i in n e d z iw n e z ja w is k a .
R O D O W Ó D C Z Ł O W IE K A M Ą D R E G O . .
W p r o p o r c ji do m ilio n ó w la t swego ro z w o ju c z ło w ie k w s p ó ł
czesny o d p o w ia d a — s ie d m io g o d z in n e m u n o w o ro d k o w i.
Z W I Ą Z K I M A T E M A T Y K I Z Ż Y C I E M ...
N a u k i m a te m a ty c z n e prze cho dzą ro z w ó j, k t ó r y n ie d a je się w y tłu m a c z y ć sam prze z się, i oprzeć ic h is tn ie n ie w y łą c z n ie na m ózg u m a te m a ty k a .
K A L E J D O S K O P P R Z Y R O D Y
c z y li o je d n o lito ś c i zasa dn iczych pro cesó w ż y c io w y c h . JE S Z C Z E J E D N O „ N IE “ P O W IE D Z IA N E D A W N E J N A U C E
P R Z E Z N A U K Ę W S P Ó Ł C Z E S N Ą , C Z Y L I — IZ O T O P Y . . L E K C J A G E O G R A F II I Z O O L O G II W E P O C E S A S K IE J . K tó ż d z is ia j, p a trz ą c n a m apę, w y o b ra z i sobie S zw ecję, ja k o gro źną w o js k o w ą potęgę, k tó r a w e z b ra ła k ie d y ś ja k w ie lk a rz e k a z m a łe g o p o to k u ... T a k ie p y ta n ie i d z ie s ią tk i in n y c h s ta w ia n a m h is to r ia i każe szukać p rz y c z y n i s k u tk ó w . S A H A R A ... , , , , , , , , S a h a ra je s t w d a ls z y m c ią g u o b ie k te m z a in te re s o w a ń z a ró w no p o lity k ó w , u c z o n y c h ja k i p o d ró ż n ik ó w i lite r a tó w . — S ło w o S a h a ra — to p ro b le m tr u d n y , s k o m p lik o w a n y i u tr z y m u ją c y ze w z g lę d u n a sw e z a b a rw ie n ie egzotyczne i znaczenie
p o lity c z n o -g o s p o d a rc z e — w c ią g ły m n a p ię c iu u w a g ę ś w iata.
M E D Y C Y N A W S Ł U Ż B IE Z B R O D N I . . . . . . . . . E k s p e ry m e n ty le k a rz y n ie m ie c k ic h d o k o n y w a n e na w ię ź n ia c h w obozach k o n c e n tra c y jn y c h .
N O W O Ś C I N A U K O W E ...
N O T A T N IK „ P R O B L E M Ó W “ ...
L IS T Y I O D P O W I E D Z I ...
-K S IĄ Ż K I, K T Ó R E W A R T O P R Z E C Z Y T A Ć ...
L in a S z t e r n ... 434
Z ofia K alin ow ska . . 440
Józef H u r w i c ... 444
Z big niew Ż ółtow ski 450
Gaston Kasanowa 458
F ry d e ry k Pautsch . . . 461
Roman W yrzy ko w ski . 465
M ieczysław Sm olarski . 473
Janusz Meissner . . . . 479 Tadeusz M ile w s k i . .
M a ria n M uszkat . . . . 487
... 494 ... 498 ... 500 504
W A L K A O
P R Z E D Ł U Ż E N I E Ż Y C I A
l i n a s z t e r n
C z ło n e k A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i i D y r e k to r I n s ty tu tu F iz jo lo g ii A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i ZS R R . Z a s w o je b a d a n ia n a d u k ła d e m k rw io n o ś n o -m ó z - g o w y m o trz y m a ła n a g ro d ę im . S ta lin a . W o s ta t
n ic h la ta c h w s ła w iła się o p ra c o w a n ie m n o w e j m e to d y le cze n ia w s trz ą s ó w u ra z o w y c h p rz y p o m ocy w p ro w a d z a n ia le k a r s tw do k o m ó r m óz
gow ych.
Z badanie z ja w is k a sta rze n ia się u s tro ju lu d z k ie g o n ie je s t zadaniem ła tw y m . S tw ie rd z o n o , że n a w e t w ty c h p rz y p a d kach, w k tó r y c h m ó w i się że c z ło w ie k u m a rł ze starości, śm ie rć jego n a stę p u je z re g u ły przedw cześnie. Ś m ie rć ze starości, tz w . śm ierć fiz jo lo g ic z n a , je s t z ja w is k ie m rz a d k im . W e d łu g s łyn n e g o k lin ic y s ty N o tn a g la , s p o ty k a m y ją w je d n y m p rz y p a d k u na sto tysię cy zgonów . D otychczas je d n a kże b ra k je s t ści
s ły c h k r y te r ió w n a tu ra ln e j starości, n ie u s ta
lono b o w ie m , ja k ie z m ia n y starcze m ożna u ważać w o rg a n iz m ie lu d z k im za p rzy c z y n ę ś m ie rc i fiz jo lo g ic z n e j. Z m ia n y , k tó re s tw ie r- dzasię podczas s e k c ji z w ło k starców , są różnie oceniane przez le k a rz y . N a w e t s tw a rd n ie n ie tę tn ic , uchodzące pow szechnie za znam ienną cechę starości, n ie je s t o b ja w e m fiz jo lo g ic z n y c h zm ian, k tó re same przez się p row adzą do śm ie rc i. Szereg badaczy, zwłaszcza znako
m it y u czo n y ro s y js k i — M ie c z n ik ó w , w id zą
p rz y c z y n ę sta rze n ia się w zm n ie js z e n iu oh-
M ó w ią c o p rz e d łu ż e n iu ż y c ia m a m y n a m yśli z a c h o w a n ie n a d łu g ie la la zdolności d o p ra c y o raz p e łn i czynności życiow ych.
A b y ce l ie n osiqgnqć, n a le ż y z b a d a ć p rzy c zy n y s ta rze n ia się.
p rz e d e w szystkim p rz e d w c z e s nej starości i śm ierci. T ru d n iej p rzy w ró c ić m łodość, niż z a p o b ie c starości, p o d o b n ie ja k ła t
wiej jest z a p o b ie c ch o ro bie, niż jq leczyć.
ję to ści i lic z b y k o m ó re k m iąższow ych, k tó re są p o ch ła n ia n e przez k o m ó rk i żerne (fago- c y ty ), a m iejsce ic h zastępuje rozrastająca się tk a n k a łączna. Jako o b ja w starzenia się uw ażano także, ciem ne z a b a rw ie n ie k o m ó re k serca oraz środkow ego u k ła d u nerw ow ego . P ig m e n ta c ja ta k a z ja w ia się ja k o b y w w y n ik u czynności k o m ó re k i w y s tę p u je ty m s il
n ie j, im in te n s y w n ie js z a b y ła ic h czynność.
Są różne p o g lą d y odnośnie n a tu ra ln e j g ra n ic y życia oraz długości w ie k u m łodego. Roz
ró ż n ia m y n a jw ię k s z ą długość życia je d n o s tk i i ta k zw aną śre d n ią długość życia czło w ie ka w o k re ś lo n y m czasie, k r a ju i śro d o w isku . Ś rednia ta w ra z z ro z w o je m c y w iliz a c ji i po
p ra w y w a ru n k ó w s a n ita rn y c h stale w zrasta.
N ie m ożna podać g o to w y c h recept, ja k im sposobem dożyć 100, czy w ię c e j la t. N ie m oż
na z całą pew nością tw ie rd z ić , że w ie k , k tó r y zazw yczaj u w a ża m y za k ra ń c o w y , je s t n im is to tn ie . M ó w i się zazw yczaj, że ludzie, k tó rz y d o ż y li stu i w ię ce j la t, są w y ją tk a m i.
W istocie rzeczy ta k ie w y ją t k i p o tw ie rd z a ją przypuszczenie, że m o ż liw a je s t znacznie w iększa długość życia, n iż to się dziś naogół sądzi. Je że li c z ło w ie k w y ją tk o w o osiąga 150 la t życia, to nie je s t w yłączone, że p rz y is t
n ie n iu o d p o w ie d n ic h w a ru n k ó w , ta kie g o w ie k u może dożyć w ie lu . W p iś m ie n n ic tw ie oraz
A k a d e m ik L in a Sztern, au to rka a rty k u łu .
prasie sp o tyka się w z m ia n k i o starcach 140- le tn ic h , p rz y czym n ie k tó rz y z n ic h są ojca
m i m a ło le tn ic h dzieci. N a jw ię k s z y odsetek lu d z i, ż y ją c y c h ponad 100 la t, sp o tyka się w ś ró d m ieszkańców o k o lic górskich.
Jaka je s t p rz y c z y n a szybkiego starzenia się i przedw czesnej śm ierci?
R o z p a tru ją c to p y ta n ie , n a le ży p o d kre ślić, że w m o rfo lo g ic z n y m i fiz jo lo g ic z n y m życiu n a w e t ta k złożonego u s tro ju ja k c z ło w ie k , d e cyd u ją cą ro lę o d g ry w a k o m ó rk a , od ż y w o tn o ści k tó re j zależy zdolność do życia ca
łego orga n izm u . Z dolność zaś k o m ó rk i do życia c h a ra k te ry z u je się zm iennością b u d o w y i czynności, p o b u d liw o ś c i i a k ty w n o ś c i, co s ta n o w i is to tę je j zdolności p rz y s to s o w y w a n ia się do ro z m a ity c h w a ru n k ó w . Z m n ie js z e n ie ty c h zdolności p rzysto so w a w czych , je s t je d n ą z g łó w n y c h p rz y c z y n je j starzenia się, c a łk o w ita zaś ich u tra ta oznacza śm ierć.
Z g o d n ie z o g ó ln y m i p ra w a m i b io lo g ii, m ię d zy śro d o w is k ie m a ż y ją c y m i w n im is to ta m i zachodzi ś cisły zw ią ze k i w za je m n e od
d z ia ły w a n ie . Z tego w y n ik a , że środow isko, w k tó r y m ż y je k o m ó rk a , w p ły w a bezpośred
n io na je j życie. Z d ru g ie j s tro n y je d n a k k o
m ó rk a sw o ją żyw o tn o ścią w y w ie ra w p ły w
na to środow isko. S tw o rz y ć w ię c n a jb a rd z ie j
odpow ie dnie śro d o w isko dla życia k o m ó rk i
fW
Alegoryczne schody życia, po któ rych kobieta i mężczyzna w sp in ają się ju ż od c h w ili urodzenia az po grób M o m en t początku życia i ch w ilę śm ierci oraz przestrzeń życia ludzkiego m iędzy ty m i dw om a ta k - tam i’ u ch w ycił i u trw a lił w obrazie średniowieczny artys ta — p rzyzn ajm y — dość niezw ykle, chociaż
n aiw n ie. Współczesny artysta m iał by w ięcej w te j dziedzinie do powiedzenia.
— oznacza to osiągnąć w a ru n k i, w k tó ry c h k o m ó rk a m oże zachować sw o ją zdolność do życia, m łodość i p rz y c z y n ić się w te n sposób do zachow ania m łodości całego u s tro ju .
P race dośw iadczalne o s ta tn ic h la t, zw łasz
cza nad is to ta m i je d n o k o m ó rk o w y m i, w y k a zały, że je d n ą z g łó w n y c h p rz y c z y n starzenia się je s t nagrom adzenie się w śro d o w isku p rz e tw o ró w p rz e m ia n y m a te rii. Niem ożność odśw ieżania tego środow iska c z y n i je z b ie giem czasu n ie z d o ln y m do p o d trz y m a n ia ż y cia k o m ó rk i. W spo m n ia n e dośw iadczenia p o tw ie rd z a ją tezę Engelsa, że w sam ym życiu z n a jd u je się p rzy c z y n a ś m ie rc i „ Ż y ć — zna
czy u m ie ra ć “ . Is to tn ie , substancje, p o w s ta ją ce w na stę p stw ie czynności ż y c io w y c h ko m ó rek, d o p ro w a d za ją do ic h śm ie rci. Z p o w y ż szego w n io s k u je m y , że je ś li u w o ln im y ca łko w ic ie u s tró j od ty c h cia ł, k tó re tw o rz ą się w nastę p stw ie jego czynności ży c io w y c h , to ty m sa m ym s tw o rz y m y w a ru n k i, u m o ż liw ia jące p rze d łu że n ie m łodości i życia.
Spostrzeżenia nad is to ta m i je d n o k o m ó rk o w y m i, zn a la z ły p o tw ie rd z e n ie w dośw iadcze
n iach nad h o d o w lą tk a n e k . P o słu g u ją c się częściam i ro z m a ity c h tk a n e k i n a rzą d ó w (na
w e t ta k zró żn ico w a n ych , ja k m ięsień serco
w y i tk a n k a n e rw o w a ), udało się przez p rze noszenie ic h z jednego śro d o w iska w d ru g ie , zachować przez d łuższy czas ic h pełn ą w a r tość życiow ą. T a k na p rz y k ła d część m ięśnia sercowego z k u rczę cia ud a ło się zachować w p e łn e j sp ra w n o ści w ciągu 30 la t, to je st o w ie le d łu ż e j, n iż w y n o s i życie k u r y . C iągłe o d n a w ia n ie p o ż y w k i, w k tó r e j ż y je d a n y n a rząd, p ozw ala na p rze d łu że n ie jego zdolności do życia i to o w ie le d łu ż e j, n iż w e w n ą trz samego u s tro ju . P odobnie dla p rze d łu że n ia
życia i zachow ania m łodości czło w ie ka n a j
b a rd z ie j is to tn e je s t stw o rze n ie ta kie g o śro d o w iska odżywczego, w k tó r y m n a rzą d y m o g ły b y żyć i pracow ać w ciągu ja k n a jd łu ż szego czasu.
W o d ró ż n ie n iu od p ro s ty c h u s tro jó w je d n o k o m ó rk o w y c h , dla k tó ry c h p o ż y w k a jest jednoznaczna z otaczającym je śro d o w iskie m , u w ie lo k o m ó rk o w y c h is tn ie je obok tego dla każdego narządu specjalna p o ż y w k a w e w n ę trz n a . D la w yższych is to t, zwłaszcza dla czło w ie ka , ty m śro d o w is k ie m odżyw czym je s t k re w .
Z k r w i u s tró j czerpie substancje potrzebne m u do życia i dlatego też od skła d u i w ła ś c i
w ości k r w i zależy długość życia i spraw na działalność całego orga n izm u .
N ie m n ie j je d n a k i środow isko zew nętrzne ma duże znaczenie dla człow ieka. Toteż p rz e dłu że n ie śre d n ie j długości życia n a ro d ó w jest zw iązane ze zdobyczam i c y w iliz a c y jn y m i, s tw o rze n ie m o d p o w ie d n ic h w a ru n k ó w ż y cio
w y c h oraz u su n ię cie m c z y n n ik ó w , k tó re m o gą p rz y c z y n ić się do przedw czesnej śm ierci.
Do n ic h n a le ży zaliczyć: epidem ie, zakażenia, niedostateczne o d żyw ia n ie , nieodp ow iednie w a r u n k i p ra cy, b y tu itp .
S k ła d w e w n ę trz n y środow iska, jego cechy fiz y k o - chem iczne i biolo g iczn e d ecydują 0 ż y c iu i d z ia ła n iu w s z y s tk ic h narządów , w chodzących w skła d u s tro ju . Szczególnie duże znaczenie m a zachow anie stałego składu 1 w ła ś c iw o ś c i k r w i p rz y ró ż n y c h zm ianach otaczającego śro d o w iska zew nętrznego. Ta stałość s kła d u k r w i pozw ala c z ło w ie k o w i po
ruszać się po ca łe j k u li z ie m s k ie j: z obszarów a rk ty c z n y c h , przenosić się do o k o lic r ó w n i
k o w y c h ; w znosić się w przestw orza, opusz-
ezać się na dno m orza; znosić u p a ł i chłód itp . W szystko to je s t m o ż liw e d z ię k i tem u, że p rz y zm ianach otaczającego nas środow iska, w e w n ę trz n e środow isko — k re w , p r a k ty cznie się nie zm ienia. Tezę tę d o k ła d n ie w y p o w ie d zia ł w ie lk i fiz jo lo g X I X w ie k u C laude
B e rn a rd w s w o im z n a n ym s fo rm u ło w a n iu : ..Stałość w e w n ę trzn e g o środow iska — w a ru n k ie m swobodnego ż y c ia “ .
K re w , o d żyw ia ją ca n ie m a l w s z y s tk ie k o m ó rk i u s tro ju , p o w in n a zaw ierać substancje pożyteczne i b yć w o ln a od w s z e lk ic h ciał s zko d liw ych . Z adośćuczynienie te m u w a ru n k o w i u m o ż liw ia ca ły szereg n arządów i u k ła dów, z k tó ry c h je d n e za p e w n ia ją k r w i n ie zbędne substancje odżyw cze (narządy tr a w ie n ia , oddycha nia, g ru c z o ły w y d z ie la n ia w ew nętrzneg o p ro d u k u ją c e h o rm o n y itp .), d ru g ie zaś, zw ane n a rzą d a m i w y d a ln ic z y m i, (skóra, n e rk i), — oczyszczają k re w z t r u ją cych p rz e tw o ró w p rz e m ia n y m a te rii. Od czynności ty c h narządów , zależy odśw ieżanie w ew nętrzneg o środow iska i stałości składu k rw i.
Na p o d sta w ie doświadczeń o s ta tn ic h la t stw ierdzono, że a n i je d n a z k o m ó re k narzą
d ów i tk a n e k n ie w ch o d zi w bezpośredni k o n ta k t z k rw ią . W szystkie substancje, niezbęd
ne do życia, k o m ó rk i czerpią z o b m y w a ją c e j je cieczy m ię d z y k o m ó rk o w e j i do n ie j r ó w nież w y d a la ją p rz e tw o ry sw ej p rz e m ia n y m a te rii. O dnow a te j cieczy, będącej w ła ś c i
w y m bezpośrednim ś ro d o w is k ie m odżyw czym poszczególnych k o m ó re k, od b yw a się n ie t y l ko poprzez k re w , ale także przez tzw . u k ła d s ia te czko w o -śró d b ło n ko w y (w skrócie U.S.S).
F izjo lo g iczn a czynność tego u k ła d u polega na o b ro n ie k o m ó re k danego narządu
p r z e ds z k o d liw y m i su b sta n cja m i z a w a rty m i we k rw i, a z d ru g ie j s tro n y na u su w a n iu z cie
czy m ię d z y k o m ó rk o w e j, s z k o d liw y c h p ro d u k tó w p rz e m ia n y m a te rii, tw o rz ą c y c h się w sam ych tka n ka ch . N aruszenie czynności U.S.S. p o w o d u je zaburzenie n o rm a ln y c h czynności o rg a n iz m u i w na stę p stw ie może stać się p rzy c z y n ą przedw czesnej starości.
Zagadnienie p rzedłużen ia życia i zachow ania m łodości sprow adza się w ię c do ciągłego od
św ieżania p o ż y w k i dla poszczególnych na
rządów u s tro ju lu dzkiego .
L iczn e niedom ag ania i choroby są spow o
dowane b ra k ie m lu b niedostateczną ilością n ie k tó ry c h h o rm o n ó w czy w ita m in . Są to tak zwane a w ita m in o z y oraz zaburzenia w e w n ą trz
Ten k rz e p k i s ta ru s z e k w k a u k a s k im s tr o ju ¡u d o w y m zapew ne ś w ie tn ie p a m ię ta czasy... N apoleona, gd yż Uczy z aled w ie ... 147 la t. Jest to A szehanger B ż o n ia — c h ło p z A b c h a z ji (a u to n o m ic z n a r e p u b lik a ra d z ie c k a , w ch od ząca w s k ła d G ru z ji). P odeszły w ie k n ie prze szkad za m u b ra ć u d z ia łu w w y s tę
pach lu d o w e g o c h ó ru „ s tu le tn ic h s ta ru s z k ó w “ .
w ydzielnicze. W ta k ic h p rzy p a d k a c h niezbęd
ne je s t w p ro w a d ze n ie do u s tro ju b ra k u ją c y c h h o rm o n ó w lu b w ita m in . Z abieg ta k i często byw a w y s ta rc z a ją c y dla p rz y w ró c e n ia zd ro w ia i m łodości.
P ra w id ło w e czynności u s tro ju lu d zkie g o p rze d sta w ia ją zespół o w z a je m n e j łączności m iędzy poszczególnym i częściam i i czynnoś
cia m i na w z ó r p re c y z y jn e j m aszyny, w k tó re j każda ś ru b ka spełnia s w o ją ro lę , i k tó r e j nie m ożna usunąć bez uszkodzenia całości.
G łó w n ą ro lę w ty m p re c y z y jn y m m echaniź- m ie, spełnia mózg, będący c z y n n ik ie m k o o r
d y n u ją c y m i re g u lu ją c y m złożone czynności całego u s tro ju . U trz y m a n ie m łodości m ózgu --- oznacza zachow anie p e łn o w a rto ś c io w e j m łodości człow ieka. N ajlepsza spraw ność ca
łego u s tro ju staje się bezużyteczna, je ż e li czynności m ózgu n ie są p e łn o w a rto ścio w e . O d
ż y w ia n ie m ózgu w ym a g a s p e cja ln ych w a ru n ków . B ezpośred nim ś ro d o w is k ie m m ózgu je st
p ły n m ó z g o w o -rd z e n io w y , któ re g o skła d oraz w łasności re g u lu ją s p lo ty naczyniaste w k o m orach mózgu. B adania la b o ra to ry jn e i spo
strzeżenia k lin ic z n e s tw ie rd z iły , że n a w e t nieznaczne zm ia n y skła d u i cech p ły n u m óz
g o w o-rdzen iow ego w y w o łu ją pow ażne z m ia n y w d zia ła ln o ści mózgu.
Obecność s iln ie rozbudow anego u k ła d u krw ionośneg o, któ re g o zadaniem je s t u tr z y
m anie p ra w id ło w e j czynności mózgu, może
b yć p rz y c z y n ą tego, że le k i w chorobach m ózgu n ie są skuteczne, g d yż n ie p rz e n ik a ją przez w y m ie n io n y u k ła d i n ie w chodzą w k o n ta k t z ty m i k o m ó rk a m i n e rw o w y m i, na k tó re p o w in n y o d d zia ływ a ć. O s ta tn io d o k o nano p o m y ś ln e j p ró b y z m ia n y s k ła d u p ły n u m ózgow o - rdze n io w e g o drogą bezpośrednie
go w p ro w a d z e n ia p e w n y c h s u b s ta n c ji przez
n a k łu c ie k o m ó r m ó zg o w ych . W zależności od ro d z a ju w p ro w a d z o n e j s u b s ta n c ji u d a je się pobudzić, lu b o d w ro tn ie — ham ow ać, ośrod- fk i n e rw o w e i w te n sposób zm ieniać stan i za
chow anie się is to t ż y w y c h w ogóle, a c z ło w ie k a w szczególności. Podczas o s ta tn ie j w o jn y udało się w y le c z y ć ciężkie postaci w strząsu
w z m o c n ić czynności całego u s tro ju , z m n ie j
szyć jego zm ęczenie i p o d trz y m a ć krzepkość.
M ózg n a le ży tre n o w a ć podob nie ja k m ięśnie.
D latego, aby zachować m łodość, c z ło w ie k p o w in ie n in te re so w a ć się o ta cza ją cym go ż y ciem i bra ć w n im c z y n n y u d zia ł. W ja k im s to p n iu czynność m ózgu p rz y c z y n ia się do zachow ania m łodości, dow odzą codzienne spostrzeżenia, w skazujące z ja k ą szybkością sta rze je się c z ło w ie k , g d y p rz e rw ie swą z w y k łą codzienną pracę.
W p rz y ro d z ie w sz y s tk o o d b y w a się h a rm o n ijn ie i ry tm ic z n ie . P ra w u te m u podleg a ró w n ie ż u s tró j is to t ż y w y c h , k tó re g o poszcze
gólne części są m ię d zy sobą h a rm o n ijn ie po-
Z djęcie po le w e j stronie ilu s tru je ch w ilę zabiegu operacyjnego nad psem. M ian o w icie do kom ór m óz
gowych psa w prow ad za się odpowiednie lekarstw o . Z djęcie po p ra w e j stronie ilu s tru je ch w ilę pobrania p łynu mózgowo - rdzeniowego u człow ieka. O ba zdjęcia ilu s tru ją w ysoki poziom c h iru rg u radzieckiej.
urazow ego i p rz y w ró c o n o ra n n y c h do stanu p ra w id ło w e g o przez w p ro w a d z e n ie p e w n y c h s u b s ta n c ji do p ły n u m ózgow o - rdzeniow eg o przez n a k łu c ie p o d p o ty lic z n e . W te n sposób o d d z ia ły w a n o na zn a jd u ją c e się w m ózgu w a żn e d la ż y c ia o ś ro d k i w e g e ta ty w n e .
S te ru ją c a ro la m ózgu w e w s z y s tk ic h p rze ja w a c h ż y c ia i d z ia ła ln o ści czło w ie k a je s t s p ra w ą bezsporną. T o te ż d la zachow ania p e ł
n e j w a rto ś c i m ózgu n a le ży u trz y m y w a ć go w stanie c z y n n y m , bo ty lk o ta k i m ózg p rze d s ta w ia źró d ło e n e rg ii d la całego u s tro ju . Doś
w ia d cze n ia na psach w y k a z a ły , że w c zyn n y m m ózgu tw o rz ą się pew ne cia ła zdolne
jw iązane i p rz y zm ia n ie r y tm u czynności je dnego n a rzą d u zm ie n ia się o d p o w ie d n io r y tm po zo sta łych fu n k c ji.
Częste z m ia n y r y tm u za kłó ca ją ustaloną h a rm o n ię u s tro ju , w y w ie ra ją c nań s z k o d liw y w p ły w . O dnosi się to n a w e t do r y tm u p r z y s w a ja n ia p o k a rm ó w , r y t m u snu itp . W eźm y ja k o p rz y k ła d zm ianę snu i czu w a n ia w cią
g u doby, b adają c p rz y ty m k rz y w e c ie p ło ty ciała, p rz e m ia n y m a te rii, tra w ie n ia , k ie d y c z ło w ie k czuw a w dzień a śpi w n o c y . N a j
w yższa c ie p ło ta cia ła ja k i n a jż y w s z a prze
m ia n a m a te rii p rz y p a d a na czas n a jw ię k s z e j
czynności u s tro ju . N a jn iższa c ie p ło ta ciała
zaznacza się w m om encie przebudzenia, n a stępnie s to p n io w o w zra sta i osiąga na jw yższą w a rto ś ć o 5 — 6 w ieczór. P rz y zm ia n ie r y t m u snu i czuw ania, je ż e li np. c z ło w ie k zaczy
na spać w d zień a czuw ać w n o cy (d yżu rn e p ie lę g n ia rk i, re d a k to rz y n o c n i itp .), k rz y w a c ie p ło ty początkow o za ch o w u je sw ój c h a ra k te r, a p o te m s to p n io w o zm ie n ia się. W ciągu d ru g ie g o , trzeciego ty g o d n ia je s t ona niższa w d zień n iż w nocy. P rz y k ła d pow yższy w y ka zu je , że naruszenie r y tm u snu doprow adza po k ró ts z y m lu b d łu ższym okresie czasu do zakłócenia zgodności m ię d z y poszczególnym i fu n k c ja m i, n ie z b ę d n y m i dla p ra w id ło w e g o s ta n u o rg a n izm u .
N ajdoskon alszą i p e łn ą fo rm ą w y p o c z y n k u je s t sen. J e że li je d n a k ś p im y z b y t długo, ty m sam ym skra ca m y czas, k tó r y przezna
czam y na czynne życie. Poza ty m z b y t d łu g i sen n ie t y lk o n ie po krze p ia , lecz p rz e c iw n ie p o w o d u je ogólne znużenie oraz osłabienie i d o p ie ro po p e w n y m czasie p o w raca n o rm a l
na zdolność do pra cy.
P o ż y w ie n ie za ró w n o ilo ścio w o ja k i ja k o ś c io w o w in n o odpow iadać za p o trze b o w a n iu k a lo ry c z n e m u u s tro ju . D la dorosłego orga
n iz m u niepożądane je s t zu ż y w a n ie e n e rg ii ńa tra w ie n ie zbędnej ilo ś c i p o k a rm u . O sobnik w okresie w z ro s tu n a to m ia st w ym a g a w ię k szych ilo ś c i p o k a rm ó w , gdyż poza p o k ry w a n ie m s tra t, p o trzebne są o kre ślo n e re z e rw y ,
niezbędne d la ro z w o ju . W e w s z y s tk ic h p rz y p a dkach w ażna je s t n ie ty le ilość p o k a rm u , ile zaw artość w n im w s z y s tk ic h ty c h s k ła d n i
kó w , k tó re są niezbędne d la n o rm a ln e g o ż y cia i czynności u s tro ju . N a z b y t o b fite p o ży
w ie n ie n ie t y lk o n ie p rz y n o s i k o rzyści, lecz je s t s z k o d liw e w ty m sam ym sto p n iu , co n ie dożyw ianie .
P rzestrzegając zasad p ra w id ło w e g o odży
w ia n ia , re g u la rn e g o snu itd ., w s z y s tk ie c zyn ności u s tro ju z a ch o w u ją sw ój n o rm a ln y r y tm i o d b y w a ją się w n a jb a rd z ie j s p rz y ja ją c y c h d la danego u s tro ju w a ru n k a c h . I choć orga
n iz m lu d z k i posiada dużą elastyczność, d a ją cą m u m ożność przystosow ania się do w s z e l
k ic h zm ia n i w a ru n k ó w , n ie m n ie j je d n a k z b y t częste z m ia n y system u i r y tm u w p ły w a ją u je m n ie na fiz y c z n y i p s y c h ic z n y stan człow ieka. P rz e ja w ia ją się one — o g ó ln y m w y c z e rp a n ie m i prze d w cze sn ym starzeniem się. T oteż dla u trz y m a n ia m łodości je s t k o nieczne zachow anie w e w s z y s tk im u m ia ru , p rz y czym n a le ży przestrzegać ra cjo n a ln e g o i ekonom icznego w y k o rz y s ta n ia sw o ich sił, h a rto w a ć się o d p o w ie d n ią zapraw ą, u n ik a ją c przem ęczenia i w y c z e rp a n ia . Zasady eko
n o m ii s ił n ie n a le ży je d n a k ro zu m ie ć — ja k o fiz y c z n e j i u m y s ło w e j bezczynności. T ra k to w ać ją należy, ja k o p rz y g o to w a n ie i g o to wość do w a lk i z w s z e lk im i s z k o d liw y m i czyn n ik a m i, za rów no z e w n ę trz n y m i ja k i w e w n ę trz n y m i.
Mózg — najczulszy instru m en t organizm u lu d z k ie , go, stacja nadaw cza naszej świadomości. O peracje mózgowe należą do n a jb a rd zie j tru d nych i skom pli
kow anych.
magnus magnes ipse esi globus ierresfris
K U LA ZIE M S K A N A J W I Ę K S Z Y
M A G N E S
Z O F I A K A L I N O W S K A D y r e k to r O b s e rw a to riu m G e o fiz y c z
nego w Ś w id rz e .
..Ś w ia t się z m ie n ia “ , g ło si co ty d z ie ń w s w y m a rty k u le do
d a te k n a u k o w y do popula rn e g o d zie n n ika , p o w ta rz a ją c znane pow iedze nie „p a n ta r h e i“ f ilo zofa g re ckie g o H e ra k lita z I w ie k u przed C hrystusem .
W jeszcze w ię k s z y m s to p n iu u le g a ją z m ia n ie nasze p o g lą d y na przeróżne, zachodzące w o k ó ł nas zja w is k a . P ra w a p rz y ro d y są n ie zm ie n n e , ludzkość n a to m ia st w m ia rę ro z w o ju sw ej w ie d z y te same podstaw ow e z ja w is k a u jm o w a ła i tłu m a c z y ła w ro z m a ity sposób czasami n a w e t w rę cz o d w ro tn y . Jako
kla syczne p rz y k ła d y p rz y to c z y ć m ożem y kra ń co w o ró ż n e na p rz e s trz e n i w ie k ó w po
g lą d y na położenie i, że się ta k w y ra ż ę , „s ta n o w is k o “ Z ie m i w e W szechśw iecie, a w szcze
gólności w u k ła d z ie słonecznym oraz re w o lu cję w poglądzie n a niezm ienno ść p ie rw ia s t
kó w . O ile zasadnicza zm ia n a po g lą d u w p ie r w szej k w e s tii n a s tą p iła ju ż w
X V I w ie k u , a w ię c d zisiejszy p u n k t w id z e n ia p a n u je od p rze szło c z te ry s tu la t i d la nas od m a le ń ko ści je s t dogm atem bez
sprzecznym i n ie w y w o łu ją c y m d y s k u s ji, o ty le spraw a p ro m ie n io tw ó rc z o ś c i i p rz e m ia n y p ie r w ia s tk ó w je s t a k tu a ln a zale
d w ie od n ie d a w n a i pobudza w cią ż do coraz n o w y c h docie
ka ń i w n io s k ó w . Do te j dzie
d z in y z ja w is k m ożem y śm iało
zastosować H e ra k lito w e „ p a n ta r h e i“ . M o g lib y ś m y p rzyto czyć- w ie le jeszcze in n y c h p r z y k ła d ów z m ia n y p o g lą d ó w na p e w ne z ja w is k a p rz y ro d n ic z e , oba
w ia m się je d n a k , że C z y te ln ik : s p o jrz y w ty m m ie js c u n a t y t u ł n in ie jsze g o a r ty k u łu i zapyta, czy n ie został on o m y łk o w o um ieszczony, przechodzę w ię c do w ła ściw e g o te m a tu , p rz y ro z w a ż a n iu k tó re g o k w e s tia zm ienności o d g ry w a dużą ro lę.
„ K u la ziem ska je s t w ie lk im , m agnesem “ — zdanie to w z ię te je st z tr a k ta tu w yd a n e g o w ro k u 1600 przez W illia m a G ilb e rta , le k a rza k ró lo w e j a n g ie ls k ie j E lż b ie ty p .t.: „O m a g n e tyzm ie i o cia ła ch m a g n e tyczn ych , a także o w ie lk im m agnesie z ie m s k im “ . F a k t, że zda
n ie to u m ieścić m ożem y ja k o t y t u ł fe lie to n u w ro k u 1948, a w ię c p ra w ie w 350 la t po je go w y p o w ie d z e n iu , n ie je s t w p ra w d z ie do
w odem , że u z n a je m y c a łk o w i
cie jego słuszność, n ie m n ie j je s t p o tw ie rd z e n ie m , że p o g lą d y na
sze w te j d zie d zin ie zasadniczo są zgodne z u s ta lo n y m i d a w n ie j. B a rd z ie j p ra w id ło w e bę
dzie w y ra ż e n ie , że Z ie m ia za
c h o w u je się ja k w ie lk i magnes*
n ie m n ie j je s t to in n e ty lk o tr o chę u ję c ie tego samego faktu,, is tn ie n ia na Z ie m i i w o k ó ł n ie j pola m agnetycznego, k tó re , n ie ty lk o zgodnie z w ia d o m o ścia m i.
T y p pierw otnego ko m p a
su nie b ył sk o m p liko w a
ny, a je d n a k żeglarze feniccy docierali aż do
B a łty k u .
d
ig ła nachyleń (rys. na praw o) oraz igła zboczeń.
L ite ra i — w skazuje od
chylenie ig ły magneso
w ej od płaszczyzny po ziom ej, lite ra d — od
chylenie ig ły magneso
w ej od lin ii północno południow ej.
na ja k ic h o p ie ra ł się G ilb e rt, ale i na podsta
w ie dalszych, do dziś p ro w a d zo n ych , badań d o ś w ia d cza ln ych i rozw ażań te o re ty c z n y c h , w w iększej sw ej części u w a ru n k o w a n e je s t przez ro z k ła d s ił m a g n e tyczn ych w e w n ą trz Z ie m i.
F a k t is tn ie n ia pola m agnetycznego w o k ó ł Z ie m i, a ściśle j: w y n ik a ją c e z tego z ja w is k o odpow ie d n ie g o u s ta w ia n ia się w p rz e s trz e n i sw obodnie zaw ieszonej ig ły m a g n e tyczn e j, zn a n y b y ł lu d z io m od bardzo daw na. W p ie r w szym rzędzie in te re s o w a ły się n im
n a ro d y że glarskie, p osługu jące się w s w y c h podróżach kom pasem . P rz y rz ą d te n należy do bardzo d a w n y c h w y n a la z k ó w i, aczko l
w ie k w k o n s tr u k c ji jego na p rze s trz e n i w ie k ó w zaszły bez w ą tp ie n ia d a le ko idące z m ia n y , to n ie m n ie j pozostała ta sama zasada, k tó r e j zaw dzięczała swe p ra k ty c z ne zastosow anie obok re p ro d u ko w a n a sta ro ż y tn a fig u r k a c h iń ska. F ig u rk a je s t osadzona na d rą ż k u p io n o w y m i może się na
n imsw obodnie obracać.
W w y c ią g n ię ty m ra m ie n iu f i g u r k i m ieści się m agnes n a tu ra l
ny, s k ie ro w a n y na ze w n ą trz b ie
g u n e m p o łu d n io w y m . D z ię k i te m u fig u rk a w s k a z y w a ła rę k ą na p o łu d n ie , te n b o w ie m k ie ru n e k b y ł w id o c z n ie b a rd z ie j d la C h iń c z y k ó w in te re s u ją c y n iż p ó łn o cn y.
Przez szereg s tu le c i p rz y jm o w a
no, że w skazany przez ig łę m agnetyczną k ie ru n e k je s t d o k ła d n ie
k ie ru n k ie m północno - p o łu d n io
w ym . W sw e j h is to ry c z n e j p o d ró ży do A m e ry k i K o lu m b s tw ie rd z ił,
że w skazania ig ły m a g n e tyczn e j są n ie d o k ła d n e , je ż e li chodzi
o k ie ru n e k g e o g ra ficzn y, nadto, że k ą t, ja k itw o rz y k ie ru n e k ig ły z k ie ru n k ie m p ó łn o cn o - p o łu d n io w y m w ró ż n y c h m iejscach na Z ie m i je s t ró żn y. U s ta la ją c ty m s tw ie rd z e n ie m po
jęcie zboczenia m agnetycznego, d o ko n a ł K o
lu m b bez w ą tp ie n ia pow ażnego o d k ry c ia n a u
kow ego z d z ie d z in y m a g n e ty z m u ziem skiego, n ie m n ie j przeszedł on do h is to r ii w y łą c z n ie p ra w ie ja k o p io n ie r w p o s z u k iw a n iu n o w y c h d ró g m o rs k ic h i n o w y c h lą d ó w ; jego sła w a m agnetologa pozostaje w g łę b o k im c ie n iu sła
w y w ie lk ie g o p o d ró ż n ik a i o d k ry w c y .
W t r z y ć w ie rc i w ie k u p ó źn ie j, w r. 1576, A n g lik R o b e rt N o rm a n s tw ie rd z ił, że m agnes obdarzon y swobodą ru c h u w płaszczyźnie po
łu d n ik a m agnetycznego (ty m m ia n e m n a zy
w a m y płaszczyznę pionow ą , w k tó re j u s ta w ia się sw obodnie za w ie szony magnes), p o ch yla się p o d p e w n y m k ą te m w zg lę d e m pozio
m u. K ą t te n nazw ano n a c h y le n ie m i p rz y dalszych badaniach stw ie rd zo n o , że jego w a rto ś ć je s t różna d la ró ż n y c h m iejscow ości na Z ie m i, z m ie n ia ją c się od 0° do 90°, p rz y czym n a jm n ie js z ą w a r
tość ok. 0° osiąga w o ko lica ch ró w n ik o w y c h , n a jw ię k s z ą ok. 90° w o ko lica ch p o d b ie g u n o w ych . N a po d sta w ie tego spostrzeżenia ż y w io n o przez czas p e w ie n nadzie
ję, że p o m ia ry n a c h y le n ia zastą
p ić będą m o g ły znacznie b a rd z ie j żm udne w yznaczanie szerokości g e o g ra ficzn e j, n ie m n ie j dalsze ba
dania w y k a z a ły , że stosunek w z a je m n y ty c h d w u w ie lk o ś c i, n ie daje się u ją ć w p ro s ty w z ó r m a te m a tyczn y.
Począwszy od X V I I I w ie k u czynione b y ły p ró b y w y k re ś la
nia m ap m a g n e tyczn ych p e w n y c h obszarów Z ie m i, t j. m ap, na k tó ry c h podane b y ły b y w a r tości zboczenia i n a c h y le n ia dla.
poszczególnych m iejscow ości. Jeżeli cho
d zi o m apę zboczeń, to je j znaczenie p ra k tyczn e je s t ogrom ne, gdyż p rz y je j pom ocy m ożna k o ry g o w a ć w skazania busoli. J a k się je d n a k okazało do w y k re ś le n ia ta k ie j m a p y trze b a posiadać n ie ty lk o dane d la bardzo w ie lu m iejscow ości, ale i szereg in n y c h wskazań, o czym p o n iż e j. W grę w ch o d zi znów H e ra - k lito w e „p a n ta r h e i“ . S praw ę zbadania.
F ig u rk a chińska, u ż y w a na na d w a tysiące la t przed Chrystusem . W w ycią g n iętym ra m ien iu fig u rk i umieszczono m a gnes n a tu ra ln y , dzięki czemu fig u rk a w sk azy
w a ła na południe. W i
docznie C h ińczyków nie intereso w ały inne stro
n y św iata.
Nowoczesny żyrokom pas.
i p rz e d sta w ie n ia ro z k ła d u pola m a g n e tycz
nego na p o w ie rz c h n i Z ie m i s k o m p lik o w a ło stw ie rd ze n ie fa k tu , że w a rto ś c i e le m e n tó w te g o pola, a w ię c znanego wów czas zboczenia i n a c h y le n ia z m ie n ia ją się w d a n ym m ie jscu w ra z z czasem. S tw ie rd z o n o to d la m ie jsco w o ści, w k tó r y c h p o m ia ry b y ły dokonane k i l k a k ro tn ie . M a m y w ię c tu do czyn ie n ia z w ie l
k o ś c ia m i ja k b y d w o ja k o z m ie n n y m i, w cza
sie i w przestrzeni. W ie lk o ś c i te w d a n ym m om encie m a ją zasadniczo różne w a rto ś c i dla ró ż n y c h m iejscow ości na Z ie m i, w y k a z u ją c w ty m p e w n ą zależność od w s p ó łrz ę d n y c h g e o g ra ficzn ych , w ty m sam ym zaś m ie j
scu w y k a z u ją zm ienność w ra z z czasem. K o niecznością stało się w ię c o p ra co w a n ie p e w n e j te o r ii m a te m a ty c z n e j zja w is k a , k tó ra by u w z g lę d n ia ła te z m ia n y i p o zw a la ła je p rze w id zie ć. T e o rię ta k ą o g ło s ił w r. 1838 K a ro l F r y d e r y k Gauss, w ie lk i uczony, n ie z m ie rn ie zasłużony w d zie d zin ie badań nad m a g n e ty z m e m z ie m skim . Gauss p ie rw s z y u s ta lił n ie z w y k le w ażne p o ję cie natężenia pola m agne
tyczn e g o ziem skiego i po d a ł sposób jego m ie rz e n ia ; s k o n s tru o w a ł n a d to p o trz e b n y do te go p rz y rz ą d . M ożna pow iedzieć, że dopiero od czasów Gaussa p o ję cie pola m agnetycznego zie m skie g o stało się w p e łn i realne, u p rz e d n io z n a liś m y ty lk o k ie ru n e k s ił d z ia ła ją c y c h
— Gauss d a ł n a m możność w yzn a cza n ia w a r to ś c i ty c h sił. M etoda Gaussa w yzn a cza n ia s k ła d o w e j p o zio m e j natężenia pola m agne
tycznego ziem skiego je s t do dziś d n ia stoso
w a n a . Gauss z a ło ż y ł też w r. 1832 w G e ty n dze pierw sze o b s e rw a to riu m m agnetyczne t j.
p la c ó w k ę n a u k o w o - badawczą, gdzie stale i syste m a tyczn ie są w yznaczane i n o to w a n e w a rto ś c i w s z y s tk ic h e le m e n tó w pola m agne
tycznego ziem skiego (zboczenie, n a c h y le n ie , natężenie lu b jego składow a). W te n sposób w p ro w a d zo n e o bserw acje p o z w a la ją w y c ią gnąć pew ne w n io s k i co do c h a ra k te ru i p rz e b ie g u z m ia n w a rto ś c i ty c h e le m e n tó w w da
n y m m iejscu.
U dosko n a le n ie m etod o b s e rw a c ji, sk o n s tru o w a n ie p rz y rz ą d ó w sam orej e s tru ją c y c h p rze b ie g zm ian, założenie szeregu o b se rw a to r ió w w ró ż n y c h k ra ja c h , to w s z y s tk o na p rze b ie g u la t przeszło stu od czasu p o d ję
cia badań przez Gaussa, p o z w o liło badaczom z ja w is k a m a g n e ty z m u ziem skiego n a w y ja ś n ie n ie w ie lu , w ią ż ą c y c h się z t y m z ja w is k ie m zagadnień. N ie m ożem y je d n a k p o w ie dzieć, że w szystko zostało ju ż z u p e łn ie w y jaśnione. „Z ie m ia za ch o w u je się ja k w ie lk i m agnes“ , p o w ta rz a m y w nieco zm ie n io n e j fo rm ie zdanie G ilb e rta , choć w ie m y , że jego p rz e d sta w ie n ie w e w n ę trz n e g o u k ła d u s ił m a g n e ty c z n y c h b y ło bardzo n a iw n e i u p ro sz
czone, sam i je d n a k n ie m ożem y dać obrazu b a rd z ie j szczegółowego i rze czyw iste g o . T a k samo n ie m ożem y pow iedzie ć n ic ostatecznie pew nego na te m a t p o w sta n ia sta n u m agne
tycznego w n ę trz a Z ie m i. H ip o te za , że pole m agnetyczne zie m skie p o w sta n ie sw o je za
w dzięcza ru c h o w i o b ro to w e m u Z ie m i w y d a je się dziś n a jb a rd z ie j p ra w dopo dobna, n ie m n ie j dośw iadcza lnie n ie została p o tw ie r dzona i n a d a l ta k ie p o tw ie rd z e n ie je s t p ro b lem atyczne, d z ię k i niem ożności e k s p e ry m e n to w a n ia w la b o ra to ria c h z c ia ła m i, k tó ry c h w a r u n k i fiz y c z n e (ro z m ia ry , masa, prędkość o b ro tu ) b y ły b y tego rzędu, co d la g lo b u ziem skiego. P ew ne w ska za n ia w ty m w zg lę d zie o trz y m a n e zo sta ły na drodze ba
dań a s tro fiz y c z n y c h . S tw ie rd z o n o m ia n o w i
cie, że stosunek m o m e n tu m agnetycznego do m o m e n tu pędu d la trz e c h c ia ł w iru ją c y c h , a m ia n o w ic ie Słońca, Z ie m i i g w ia z d y 78 V ir - g in is w y ra ż a się lic z b a m i tego samego rzędu w ie lk o ś c i (1,11.10-15 d la Słońca, 0,79.10-15 d la Z ie m i, 0,81.10-15 d la g w ia z d y 78 V ir g in is ) , co p rz e m a w ia na rzecz te z y o p ro p o rc jo n a ln o ś c i ty c h d w u w ie lk o ś c i. Czy dalsze obliczenia tego sto su n ku d la in n y c h c ia ł a s tra ln y c h po
tw ie rd z ą tę tezę, czas d o p ie ro w yka że . W ka ż
d y m ra zie w yzn a cze n ie jednoczesne ty c h
d w u w ie lk o ś c i d la mas w iru ją c y c h , o d le g ły c h
od nas o a stro n o m iczn ą c y frę k ilo m e tró w nie
n a le ży do rzeczy ła tw y c h .
T e o ria m a te m a tyczn a pola ziem skiego p o dana przez Gaussa p rz y c z y n iła się do u sta le n ia now ego, bardzo w ażnego p o ję cia za k łó ceń lo k a ln y c h . M ia n e m ty m oznacza się te obszary, d la k tó ry c h w a rto ś c i elem entów , w yznaczone drogą p o m ia ru ró ż n ią się od w a rto ś c i p rz e w id z ia n y c h te o re ty c z n ie ze w z o ró w , w k tó ry c h u w zg lę d n io n e są w s p ó ł
rzędne geograficzne. P rz y jm u ją c te w a rto ś c i o b liczo n e za n o rm a ln e , odbiegające od n ic h w a rto ś c i o trz y m a n e z p o m ia ru n a z y w a m y a n o m a ln y m i, c a ły zaś obszar — anom alią.
Is tn ie n ie obszarów za kłó co n ych w iąże się z ic h b u d o w ą geologiczną i w yznaczenie ic h m a w ie lk ie znaczenie p ra k ty c z n e . S k o n s tru o w a n ie p re c y z y jn e g o , a jednocześnie n ie z w y k le p ra k ty c z n ie pom yślanego p rz y rz ą d u tzw . w a g i m a g n e tyczn e j S ch m id ta , s ta n o w i m o m e n t n ie z w y k le w a ż n y n ie ty lk o d la badań m a g n e tyczn ych , ale i d la g ó rn ic tw a . Z d ję c ia te re n o w e i p rz e k ro je ja k ie m ożem y o trz y m ać p rz y p o m o cy ty c h ła tw y c h do p rz e w o zu, u s ta w ie n ia i m a n ip u la c ji p rz y rz ą d ó w , co raz b a rd z ie j zastę p u ją obecnie u c ią ż liw e
i bardzo kosztow ne w ie rc e n ia próbne.
W obec o g ro m u zniszczeń, ja k ic h ś w ia t ca ły doznał na s k u te k w o jn y , je s t c a łk ie m z ro z u
m ia łe , że na p la n p ie rw s z y w y s u w a n e są dziś zagadn ienia o d b u d o w y i s a m o w y s ta r
czalności gospodarczej. W ie lk ą ro lę o d g ry w a ją tu p o s z u k iw a n ia geologiczne, p rz y k tó ry c h rzecz o c z y w is ta s ta ra m y się stosować m e to
d y n a jb a rd z ie j ekonom iczne. Do ty c h należą w p ie rw s z y m rzędzie m e to d y geofizyczne — p o szu kiw a n ie i badanie a n o m a lii g ra w im e try c z n y c h i m a g n e tyczn ych . P rz y bad a n iu a n o m a lii m a g n e ty c z n y c h n a jw ię c e j wskazań n a tu ry p ra k ty c z n e j d a ją nam obserw acje s k ła d o w e j p io n o w e j natężenia, d o ko n yw a n e p rz y pom ocy w y ż e j w s p o m n ia n e j w a g i S c h m id ta . N ic w ię c dziw nego, że obecnie ten p o m ia r m a g n e tyczn y cieszy się n a jw ię k s z ą popula rn ością. N ie z a p o m in a jm y je d n a k o p ra k ty c z n y m znaczeniu m ap zboczenia m a gnetycznego i o ty m , że d la zbadania całego .zagadnienia m a g n e tyzm u ziem skiego, k tó re je s t d o n io s ły m zagadn ieniem n a u k o w y m , k o nieczna je s t znajom ość w s z y s tk ic h elem en
tó w . M a g n e ty z m zie m s k i je s t dziedziną z ja w is k , u nas zwłaszcza, m a ło p o p u la rn ą i zba
daną, ty m b a rd z ie j daje duże w id o k i osiągnię
c ia n o w y c h i c ie k a w y c h w y n ik ó w , za rów no n a tu r y czysto n a u k o w e j ja k i p ra k ty c z n e j.
W ieża w ie rtn ic za — niżej w aga Schm idta. Prosty ten p rzyrząd u m o żliw ia w y k ry w a n ie bogactw m i
n eralnych bez uciążliw ych wierceń.
T w ó rc a O b s e rw a to riu m G eo fizyczneg o w Ś w id rz e , z n a k o m ity uczony, p ro f. S ta n is ła w K a lin o w s k i, z m a r
ły w 1946 ro k u .
TAJEMNI CE
OBSERWATORIUM
GEeflZtfCZNEGD
Obserwatoriom bez teleskopów.-Domy da budowy których nie można było ożywać gwoździ żelaznych.-Piece bez rusztów i drzwiczek -
^amopisz<ice aparaty, lank(joiiuj<iic bez jirzenty od 1921 r.
J Ó Z E F H U R W I C
In ż y n ie r, b. w s p ó łp ra c o w n ik p ro f. S ta n is ła w a K a li
no w skie g o .
P od W arszaw ą, w odległo ści 24 k m od m ia sta, z n a jd u je się ła d n a m iejscow ość le tn i
s k o w a — Ś w id e r. M a ło k to z W a rsza w ia k ó w , spędzających tu s w ó j u rlo p , s p łu k u ją cych p y ł sto łe czn y w w o d zie rz e c z k i Ś w id e r i w y g rz e w a ją c y c h się na ta m te js z e j ro z le g łe j p la ż y , p o d e jrze w a , iż w k ilk u n ie z b y t w ie lk ic h , lecz e ste tyczn ych dom kach, to n ą cych w z ie le n i sosen, m ieści się o b se rw a to riu m .
B o te ż cóż to za o b se rw a to riu m ? N ie m a tu ż a d n ych teleskopó w . P ra c o w n ic y jego m a ło in te re s u ją się niebem . Ic h b a rd z ie j in te re su je Z ie m ia , po k tó r e j stąpam y. I n ic d z i
w nego. N a z y w a się b o w ie m to o b se rw a to r iu m g e o fiz y c z n y m . P rz e d m io te m jego ba
dań je s t g e o fiz y k a , t.j. fiz y k a Z ie m i.
O b s e rw a to riu m w Ś w id rz e z a jm u je się przede w s z y s tk im badaniem m a g n e ty z m u
ziem skiego. J a k w ie m y z poprzedniego a r
ty k u łu , Z ie m ia z a ch o w u je się n ib y w ie lk i magnes. W o k ó ł Z ie m i is tn ie je pole m agne
tyczne, c h a ra k te ry z u ją c e się w k a ż d y m m ie j
scu w a rto ś c ia m i trz e c h e le m e n tó w : zbocze
nia, n a c h y le n ia oraz natężenia lu b je g o s k ła d o w e j. W a rto ść ty c h e le m e n tó w na obsza
rze naszego k r a ju bada o b s e rw a to riu m w Ś w idrze, je d y n e w Polsce O b s e rw a to riu m G eofizyczne.
Z a n im p rz e jd z ie m y do opisu O b se rw a to riu m , k ilk a s łó w p o ś w ię c im y h is to r ii te j n ie z m ie rn ie cie k a w e j p la c ó w k i badaw czej. P o
w s ta n ie swe i is tn ie n ie zawdzięcza ona, śm ia ło m ożna pow iedzieć, je d n e j osobie — p ro fe s o ro w i “S ta n is ła w o w i K a lin o w s k ie m u , z m a r
łe m u w 1946 r. N a zw isko to zn a ją zapew ne
w szyscy C z y te ln ic y . O n to ja k o n a u c z y c ie l
i p re le g e n t, ja k o a u to r zn a n ych p o d rę c z n i-
P aw ilon sam orejestrujących p rzyrząd ów m agnetycznych. N a p ra w e j ścianie po obu stronach d rzw i widać d w ie sym etryczne w y rw y w m urze. T a k ie same w y rw y w id z im y na le w e j ścianie pod środko
wym oknem. Obok — na zdjęciu — w y rw a w m urze. S praw cą tych szkód nie b yl pocisk arm a tn i, ty!
ko piorun, k tó ry t r a f ił w budynek w dn. 14 m a ja rb.
k ó w s z k o ln y c h fiz y k i* ) , ja k o p ro fe s o r W o l
n e j W sze ch n icy P o ls k ie j, czy ja k o p ro fe s o r P o lite c h n ik i W a rs z a w s k ie j, n ie je d n e m u
znas u k a z y w a ł p ię k n o fiz y k i.
G d y w 1905 r. In s t y t u t Carnegiego w W a s z y n g to n ie zap o czą tko w a ł b adan ia m a g n e ty z m u ziem skiego i Polsce g ro z iło , że te re n y je j, z b ra k u o d p o w ie d n ie j p o ls k ie j p la c ó w k i, b a dać będą A m e ry k a n ie ta k , ja k b a d a li d z ik ie o ko lice k u li z ie m s k ie j, w o b ro n ie p olskiego h o n o ru naukow e go w y s tą p ił K a lin o w s k i. Je
go p a trio ty z m , w n a js z la c h e tn ie js z y m tego s ło w a znaczeniu, z ro d z ił m y ś l założenia ob
s e rw a to riu m m agnetycznego.
W 1911 r. K a lin o w s k i w y d a l w te j sp ra w ie ...odezwę do społeczeństw a polskiego, n a w o łu ją c ą do sk ła d a n ia o fia r n a bud o w ę o b s e rw a to riu m . I w b re w p rz e w id y w a n io m osób „trz e ź w y c h “ , o fia r y zaczęły n a p ły w a ć . Społeczeństw o p o ls k ie w y k a z a ło w ię c e j pa
trio ty z m u i zro z u m ie n ia d la n a u k i, n iż m oż
na b y ło sądzić z pozorów . W y s ta rc z y ło , by z n a la zł się c z ło w ie k , k tó r y r z u c ił k o n k re tn e hasło i p o d ją ł się r o li o rg a n iza to ra , a sp o tk a ł się z p o p a rcie m . D z ię k i h o jn y m o fia ro m sze
re g u osób i n ie z m o rd o w a n e j e n e rg ii K a li
n o w skiego , ju ż n a p o czą tku 1914 r. rozpoczę
to b u d o w ę o b s e rw a to riu m , k tó re w k ró tc e rozpoczęło swą działalność. Czyż n ie b y ła to w ów czas, pod zaboram i, p ię k n a ilu s tra c ja do s łó w naszego późniejszego H y m n u P a ń stw o wego „Jeszcze P olska n ie zg in ę ła ...“ ?
•) O s ta tn ie w y d a n ia ty c h p o d rę c z n ik ó w pro fe sor K a lin o w s k i w r a z z c ó rk ą , ró w n ie ż fiz y c z k ą , E w ą K a lin o w s k ą _ W id o m s k ą , p r z e r o b ił i d o sto so w a ł do n o w y c h p ro g ra m ó w s z k o ln y c h .
M g r E w a K a lin o w sk a - W idom ską w yko n u je po
m ia r połow y pod specjalnym parasolem, chociaż deszcz nie pada i jest w tyra czasie piękna, siunecz-
na pogoda.
G dy po p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j odro dziło się P aństw o P olskie , O b s e rw a to riu m za
częło o trz y m y w a ć s u b w e n cje państw ow e.
Z czasem zakres jego pra c p o w ię k s z y ł się o dziedzinę badań e le k try c z n o ś c i a tm o s fe ry c z nej i in n e d z ia ły g e o fiz y k i. O b s e rw a to riu m p rz e k s z ta łc iło się w te n sposób z m a g n e tycz
nego w geofizyczne.
Do n a jw ię k s z y c h zasług O b s e rw a to riu m n a le ży sporządzenie t. zw. „Z d ję c ia m agne
tycznego P o ls k i“ . Jest to w y n ik w ie lo le tn ic h .
Z d ję c ie z le w e j — to in d u k to r z ie m s k i, m ie rz ą c y n a c h y le n ia m a g ne tyczn e, n a to m ia s t z d ję c ie z p r a w e j s tro n y — to m a g n e to m e tr u s ta w io n y do p o m ia ru o d c h y le n ia . O ba p rz y rz ą d y ró ż n ią się w id o c z n ie
m ię d z y sobą, g d y ż siu żą do ró ż n y c h c e ló w n a u k o w y c h .
ż m u d n ych p o m ia ró w m a g n e tyczn ych na te
re n ie całego k r a ju (w 375 p u n k ta c h ) i n ie p rz e rw a n y c h o b s e rw a c ji z m ia n e le m e n tó w m a g n e tyzm u ziem skiego w O b s e rw a to riu m . T e re n y naszego k r a ju p rz e s ta ły b y ć b ia łą pla m ą na m apach m a g n e ty c z n y c h E u ro p y .
O b s e rw a to riu m w Ś w id rz e zostało przez n a jw y b itn ie js z y c h s p e c ja lis tó w zagranicz
n y c h zaliczone do n a jle p s z y c h in s ty tu c ji tego ro d za ju .
W śród d o k u m e n tó w p rz e c h o w y w a n y c h w a rc h iw u m o b s e rw a to ry jn y m m ożem y zna
leźć o d p o w ie d zi nadesłane przez 11 uczo
n y c h p o ls k ic h i 14 u czo n ych za g ra n iczn ych na a n k ie tę w s p ra w ie d zia ła ln o ści O bserw a
to riu m , rozpisaną w r. 1934 przez K o m ite t M u ze u m P rz e m y s łu i R o ln ic tw a . P rz e c z y ta j
m y d la p rz y k ła d u fra n c u s k ie pism o odręcz
ne, podpisane przez jednego z n a jw ię k s z y c h g e o fiz y k ó w ś w ia ta K a ro la M a u ra in a , p ro fe sora S o rb o n y, członka P a ry s k ie j A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i, dziekana F a c u lté des Sciences, D y re k to ra In s ty tu tu F iz y k i Z ie m i, b. se kre ta rz a W y d z ia łu M a g n e ty z m u Z ie m s k ie g o i E le k try c z n o ś c i Z ie m s k ie j M ię d z y n a ro d o w e j U n ii G e o d e z y jn o -G e o fiz y c z n e j.
U N IV E R S IT É D E P A R IS
fA C U L TÊ DES SCIENCES
II8TITUT OE PHYSIQUE DU GLOBE
191. Rue Samt-J acques (Ve)
»il-*’ OOtON »71« J
. ' U ,
A r a !k>v A„ t f - j £
s
r~ C~ ^ U rf./ ■ ÿ** d f /*
«'
-Cl•
î f
a ^ (j> (ût„
^~*T*
l,-- „
y . ¡r-'f—
r '
<r*'/
/•Æ'
O r y g in a ł lis tu z P a r y s k ie j S o rb o n y z w y ra z a m i u z n a n ia d la O b s e rw a to
r iu m G eo fizyczn e g o w Ś w id rz e .
MU
B u d yn ek a d m in is tra cyjn y o bserw atorium n ie w yg lą d a na zew n ątrz okazale, podobnie, ja k i w nętrze innego b u d yn ku , w k tó ry m na w ysm u kłych słupach z w ap ie n ia kiełeekiego stoją p recyzyjne p rzyrząd y pom iarow e. A le praca, ja k a się odbyw a w tych w aru n ka ch — d aje efekty, któ re budzą podziw z a
granicy.
„S p ra w ia m i w ie lk ą p rz y je m n o ś ć — pisa ł p ro f. M a u ra in — złożenie w y ra z ó w uznania d la doniosłe go d zie ła O b s e rw a to riu m M agne
tycznego w Ś w id rz e i re a liz a c ji z d ję c ia m ag
netyczneg o P o ls k i, k tó re posiada p ie rw s z o rzędne znaczenie d la znajom ości m a g n e tyzm u ziem skiego w E u ro p ie i d o prow ad zone zosta
ło do p o m yśln e g o końca s ta ra n ia m i p. p ro f.
K a lin o w s k ie g o “ .
„ D la p ostępu n a u k i o z ja w is k a c h m agne
ty c z n y c h je s t rzeczą is to tn ie niezbędną, b y każde w iększe p a ń stw o dokona ło w y s iłk u w
k ie ru n k u u trz y m a n ia stałego ce n tra ln e g o ob
s e rw a to riu m i sieci m a g n e tyczn e j, k tó ra w in -' na ulegać k o n tr o li od czasu do czasu p rz y u w z g lę d n ia n iu da n ych o zm ianach w ie k o w y c h “ . M ożna b y tu zacytow ać podobne w y p o w ie dzi jeszcze in n y c h a u to ry te tó w m ię d z y n a ro d o w y c h w d zie d zin ie g e o fiz y k i. P o rzu ćm y je d n a k d o k u m e n ty , zn a jd u ją c e się w b u d y n k u a d m in is tra c y jn y m , p rz e s p a c e ru jm y się le p ie j po te re n ie O b s e rw a to riu m i z a jr z y jm y do p a w ilo n ó w , z n a jd u ją c y c h się w sąsiedz
tw ie .
pola magnetycznego M a g n eto m etr S m ith a (zdjęcie z le w e j) do pom iaró w składow ej poziomej natężenia .
ziemskiego m etodą elektryczn ą — oraz m agn eto m etr firm y „C am bridge ‘ S tie n tific In s tru m e n t C ustaw iony do pom iaru zboczenia magnetycznego (zdjęcie z p raw e j).
P aw ilo n do p om iarów bezw zględnych. W budynkn tym o trzym u je się w y n ik i, na podstawie których ko n tro lu je się i prostuje dane z pom iaró w polowych
na teren ie całej Polski.
