Przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów w Rzeczypospolitej Polskiej po 1989 roku

WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Marcin Dobrowolski

Przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów w Rzeczypospolitej

Polskiej po 1989 roku

Praca doktorska

napisana pod kierunkiem naukowym dr. hab. Tomasza Słomki

promotor pomocniczy: dr Michał Mistygacz

Warszawa 2018

Spis treści ... 3

Wstęp ... 5

Rozdział 1. Podstawy badawcze przywództwa politycznego premiera ... 14

1.1.Podstawowe paradygmaty przywództwa ... 16

1.1.1.Przywództwo jako atrybut wybitnej jednostki ... 16

1.1.2.Przywództwo w ujęciu sytuacyjnym ... 20

1.1.3.Przywództwo w nurcie interakcyjnym ... 25

1.2.Przywództwo polityczne jako przedmiot badań nauk politycznych ... 30

1.2.1.Przywództwo polityczne jako szczególna odmiana przywództwa ... 30

1.2.2.Zdefiniowanie pojęcia przywództwo polityczne ... 34

1.2.3.Władza a przywództwo polityczne ... 40

1.3.Instytucjonalny kontekst przywództwa politycznego ... 48

1.3.1.Znaczenie kontekstu instytucjonalnego dla przywództwa politycznego ... 48

1.3.2.Przywództwo polityczne w systemie politycznym państwa ... 51

1.3.3.Pojęcia reżimu politycznego i systemu rządów wobec problematyki przywództwa politycznego ... 53

1.3.4.Wpływ systemu partyjnego na przywództwo polityczne ... 63

1.3.5.Wyborcze determinanty przywództwa politycznego ... 67

1.4.Przywództwo polityczne premiera jako rodzaj przywództwa politycznego ... 70

1.4.1.Status premiera w systemach politycznych państw demokratycznych ... 70

1.4.2.Źródła poparcia dla premiera jako przywódcy politycznego ... 75

Rozdział 2. Wpływ procesu selekcji na urząd Prezesa Rady Ministrów oraz dymisji premierów na ich przywództwo polityczne ... 82

2.1.Udział prezydenta w selekcji kandydatów na urząd premiera ... 84

2.2.Udział liderów partii politycznych w selekcji kandydatów na urząd premiera ... 117

2.3.Dymisja Prezesa Rady Ministrów a jego przywództwo polityczne ... 139

2.3.1.Dymisja premiera na pierwszym posiedzeniu Sejmu nowej kadencji ... 142

2.3.2.Dymisja premiera w wyniku rezygnacji z urzędu ... 146

2.3.3.Dymisja premiera w wyniku wyrażenia rządowi wotum nieufności ... 157

2.3.4.Inne ustrojowe przesłanki dymisji premiera ... 168

Rozdział 3. Przywództwo polityczne premiera w Radzie Ministrów ... 176

3.1.Przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów w procesach kształtowania składu osobowego gabinetu i uzyskiwania sejmowego wotum zaufania ... 178

3.1.1.Przywództwo polityczne premiera w procesach kształtowania oblicza organizacyjnego i personalnego Rady Ministrów ... 178

3.1.2.Przywództwo polityczne premiera w zewnętrznej fazie procedury

powoływania rządu oraz w trakcie jego rekonstrukcji ... 196

3.2.Potencjał przywództwa politycznego premiera jako przewodniczącego i reprezentanta Rady Ministrów ... 206

3.2.1.Premier jako przewodniczący Rady Ministrów... 206

3.2.2.Premier jako reprezentant Rady Ministrów ... 219

3.3.Potencjał przywództwa politycznego premiera jako kierownika prac rządu ... 225

Rozdział 4. Przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów wobec ustrojowo- politycznej pozycji prezydenta ... 251

4.1.Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jako przywódca polityczny ... 253

4.2.Znaczenie kohabitacji dla przywództwa politycznego organów egzekutywy ... 259

4.3.Ustrojowo-polityczne przestrzenie współdziałania przywództwa politycznego premiera oraz prezydenta ... 265

4.3.1.Udział prezydenta w kształtowaniu składu osobowego rządu ... 265

4.3.2.Kontrasygnata przez premiera aktów urzędowych wydawanych przez prezydenta ... 276

4.3.3.Rozporządzenia z mocą ustawy jako wspólna przestrzeń działania premiera i prezydenta ... 285

4.3.4.Kontakty premiera i prezydenta na płaszczyźnie polityki prowadzonej przez Radę Ministrów ... 287

4.4.Ustrojowo-polityczne obszary kreujące rywalizację między premierem a prezydentem jako przywódcami politycznymi ... 301

4.4.1.Inicjatywa ustawodawcza głowy państwa ... 301

4.4.2.Weto ustawodawcze prezydenta ... 304

4.4.3.Udział prezydenta i premiera w prowadzeniu polityki zagranicznej państwa ... 311

4.4.4.Udział premiera i prezydenta w polityce obronności i bezpieczeństwa państwa ... 319

Rozdział 5. Przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów w percepcji społecznej oraz jego typizacje ... 324

5.1.Cechy relacji przywódczej premierów z ich zwolennikami społecznymi ... 325

5.1.1.Wpływ społecznego odbioru nowo powołanych premierów na ich kształtujące się przywództwo polityczne ... 325

5.1.2.Dynamika zmian poparcia społecznego dla premierów jako przywódców politycznych ... 343

5.2.Typy i style przywództwa politycznego premierów w polskim systemie politycznym po 1989 roku ... 375

Zakończenie ... 395

Bibliografia ... 407

Problemem badawczym niniejszej dysertacji doktorskiej jest przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów w Rzeczypospolitej Polskiej po 1989 roku. Zagadnienie to znalazło się w ostatnich dekadach w głównym nurcie analiz politologicznych. Badacze fenomenu przywództwa politycznego dostrzegli jego użyteczność w wyjaśnianiu zachowań podmiotów w przestrzeni politycznej oraz przebiegających w niej procesów. Przywództwo dotyczy zjawisk jednostkowych, jak i społecznych, obejmuje także dziedzinę relacji międzyludzkich. Przywództwo stricté polityczne wiąże się ponadto z pojęciem władzy oraz z funkcjonowaniem struktur państwowych w oparciu o przepisy prawa konstytucyjnego. To sprawia, że jest ono jednym z ważniejszych regulatorów systemu politycznego państwa, a decyzje przywódców politycznych mają moc oddziaływania na życie wszystkich obywateli.

Są to zagadnienia bardzo istotne dla nauk o polityce.

Kwestie związane z przywództwem politycznym są przez światową, zwłaszcza brytyjską, amerykańską i francuską, politologię badane od drugiej połowy XX wieku.

Fundamentalne prace na temat tego zagadnienia stworzyli m.in. James Burns, Jean Blondel, Robert Tucker i Robert Elgie. Uczeni korzystają także z dorobku naukowego m.in. Aarona Wildavsky'ego, Margaret Hermann, Glenna Paige’a, Ludgera Helmsa i Amitai Etzioniego.

W polskich naukach o polityce problem przywództwa politycznego zaczęto wszechstronnie analizować dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku (choć pionierskie artykuły na ten temat ukazywały się już od lat 80.¹). W czasie ostatniego dwudziestolecia polska literatura przedmiotu wzbogaciła się o różnorodne i kompleksowe monografie², prace zbiorowe³,

1 Zob. np. J.J. Wiatr, Typy przywództwa politycznego, „Miesięcznik Literacki”, 1982, nr 9, ss. 100–

104; K. Doktór, Władza, kierowanie i przywództwo w organizacjach, „Studia Socjologiczne”, 1982, nr 1–2, ss. 195–210.

2 Zob. np. J.J. Wiatr, Przywództwo polityczne. Studium politologiczne, Łódź 2008; P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka, Warszawa 2011; M. Hartliński, Przywództwo polityczne.

Wprowadzenie, Olsztyn 2012; A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji przywódców politycznych. Od ujęcia tradycyjnego do współczesnego, Kielce 2012; J. Sielski, Teoretyczne aspekty przywództwa politycznego. Casus Polski, Toruń 2013; B. Szklarski, Przywództwo symboliczne: między rządzeniem a reprezentacją. Amerykańska prezydentura końca XX wieku, Warszawa 2006; M. Hartliński, Przywództwo partyjne w Polsce, Toruń 2011.

3 Zob. np. T. Bodio, Przywództwo polityczne w obliczu wyzwań transformacyjnych, „Studia Politologiczne”, 2001, t.5, ss. 200–225; A. Piasecki (red.), Model przywództwa: wymiar lokalny, krajowy, międzynarodowy, Kraków 2006; B. Szklarski (red.), Gra w przywództwo – jak zdobyć i utrzymać władzę, Warszawa 2008; M. Hartliński (red.), Przywództwo polityczne w Polsce i na świecie, Olsztyn 2013; L. Rubisz, K. Zuba (red.), Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, Toruń 2004;

A. Kasińska-Metryka (red.), Studia nad przywództwem politycznym. Ustalenia metodologiczne i praktyka, Toruń 2011; J. Knopek (red.), Przywództwo polityczne a przywództwo polonijne. Między teorią a praktyką, Koszalin 2011; W. Konarski, A. Durska, S. Bachrynowski (red.), Kryzys przywództwa we współczesnej polityce, Warszawa 2011; I. Kuraszko (red.), Etyka przywództwa.

Ujęcie interdyscyplinarne, Warszawa 2014; E. Nowak, D. Litwin-Lewandowska (red.), Władza i

studia przypadków⁴ i inne wartościowe opracowania tego zagadnienia. Przegląd tej literatury wskazuje jednak na niedostatek prac badawczych zajmujących się szeroko i w sposób pogłębiony przywództwem politycznym Prezesa Rady Ministrów. Kwestia istnienia tego rodzaju przywództwa, zasygnalizowana w niektórych publikacjach, doczekała się szerszego rozwinięcia jedynie w pojedynczym opracowaniu autorstwa M. Hartlińskiego⁵ i w artykule Sławomira Patyry⁶. Równolegle prowadzone badania nad przywództwem politycznym prezydentów i liderów partii politycznych doczekały się większej liczby opracowań naukowych, dlatego niniejsza praca może wypełnić pewną lukę badawczą w polskiej politologii i zainspirować innych naukowców do zainteresowania się poruszonymi przeze mnie kwestiami.

Zasadnicza część moich rozważań skoncentruje się na badaniu przywództwa politycznego osób zajmujących stanowisko premiera. Tym mianem określa się w piśmiennictwie urząd przewodniczącego kolegialnego organu wykonawczego państwa utożsamianego w europejskiej tradycji kontynentalnej z rządem, a w brytyjskiej – z gabinetem⁷. Mechanizmy uniezależnienia się rządu od głowy państwa oraz poddania

przywództwo polityczne w demokracji, Toruń 2010; J. Sielski, M. Czerwiński (red.), Partie polityczne – przywództwo partyjne, Toruń 2008; S. Michałowski, Katarzyna Kuć-Czajkowska (red.), Przywództwo lokalne a kształtowanie demokracji partycypacyjnej, Lublin 2008.

4 Zob. np. P. Żukiewicz, Przywództwo labilne. Mechanizm powrotu do władzy w świetle teorii przywództwa politycznego, Wrocław-Poznań 2012; P. Żukiewicz, Przywództwo prezydenckie w państwach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 roku. Analiza porównawcza, Toruń 2013; A.

Kasińska-Metryka (red.), Dylematy współczesnego przywództwa w Europie. Analiza na wybranych przykładach, Kielce 2014; T. Biernat, Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycznego przywództwa, Toruń 1999.

5 M. Hartliński, Przywództwo polityczne. Wprowadzenie..., dz. cyt.

6 Zob. S. Patyra, Przywództwo polityczne premiera a jego pozycja ustrojowa - doświadczenia dotychczasowego okresu obowiązywania Konstytucji RP z 1997 r. na tle porównawczym, [w:]

Minikomentarz dla makroprofesora. Księga jubileuszowa profesora Leszka Garlickiego, M. Zubik (red.), Warszawa 2017, ss. 690–708. Monografia tego autora pod tytułem „Prawnoustrojowy status Prezesa Rady Ministrów w świetle Konstytucji z 2 kwietnia 1997” dotyczyła głównie aspektów prawnych wiążących się z funkcjonowaniem premiera w systemie rządów i traktowała pobieżnie kwestie wiążące się ze sferą polityki, a więc także z zagadnieniem przywództwa politycznego.

7 Termin „rząd” posiada w politologii co najmniej trzy desygnaty. W znaczeniu wąskim, oznacza podmiot sprawujący władzę wykonawczą na najwyższym szczeblu państwowym. Odpowiada on na ogół znaczeniu, w jakim używa się terminu „gabinet”. Również polskie konstytucje zidentyfikowały Radę Ministrów z rządem w wąskim znaczeniu, jako gremium skupiającym osoby wypełniające funkcję naczelnego organu administracji państwowej lub zajmujące stanowiska wymienione w ustawach. Określenie „rząd” w drugim znaczeniu jest poszerzone o organy i obsługujące je aparaty urzędnicze takie jak premier oraz wicepremierzy, ministrowie wraz ze wspomagającymi ich pracę ministerstwami, kierownicy urzędów centralnych oraz zwierzchnicy organów terenowych podporządkowani wojewodzie lub bezpośrednio określonym podmiotom na szczeblu centralnym.

Tworzą one wspólnie administrację rządową. Poza nią, zgodnie z demokratyczną zasadą decentralizacji państwa, pozostaje administracja samorządowa. Obie struktury mogą być rozpatrywane łącznie w ramach administracji publicznej państwa. Pojęcie „rządu” w trzecim znaczeniu, charakterystycznym dla ustroju brytyjskiego, wskazuje na cały system sprawowania władzy w państwie, a więc układ wszystkich organów państwowych. Przez analizę rządu rozumie się więc badanie reżimu politycznego państwa, a gabinet jest rozpatrywany jako jeden z jego elementów.

gabinetu odpowiedzialności politycznej przed parlamentem dały w przekonaniu Grzegorza Leopolda Seidlera początek systemowi parlamentarno-gabinetowemu⁸. W rezultacie tych procesów wzrosło znaczenie premiera, który pierwotnie był jedynie zaufanym pośrednikiem między monarchą i zespołem ministrów, „pierwszymi pośród równych”⁹. Pod wpływem różnorodnych czynników w następnych dziesięcioleciach i stuleciach nabył on wiele kompetencji, które przeistoczyły go w rzeczywistego szefa gabinetu. Podobną ewolucję przeszedł także polski odpowiednik ustrojowy premiera, noszący formalny tytuł Prezesa Rady Ministrów¹⁰. Zgodnie z Konstytucją RP uchwaloną dnia 2 kwietnia 1997 r., reprezentował on Radę Ministrów oraz kierował jej pracami, wydawał rozporządzenia, zapewniał wykonywanie polityki rządu i określał sposoby jej wykonywania, koordynował i kontrolował pracę członków gabinetu, sprawował nadzór nad samorządem terytorialnym, będąc również zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej.

Wyposażenie premiera w coraz bardziej rozbudowany zasób kompetencji i zacieśnienie jego więzów organizacyjnych ze współpracownikami w gabinecie świadczyło o przeznaczeniu mu przez ustrojodawców ważnej roli w systemie politycznym kraju. Dzięki temu mógł on w pełni włączać się w procesy kojarzone ze sprawowaniem przywództwa politycznego.

Podstawowym celem mojej pracy badawczej jest zbadanie najistotniejszych procesów kształtujących przywództwo polityczne osób piastujących urząd Prezesa Rady Ministrów w Polsce w latach od 1989 do 2015 roku. Wskazany okres stanowi równocześnie ogranicznik czasowy mojej analizy. Zawarcie przez kierownictwo PZPR porozumienia przy tzw. Okrągłym Stole z opozycją demokratyczną związaną z „Solidarnością” przyczyniło się do zapoczątkowania doniosłych reform prawnych, społecznych i gospodarczych. Przeszły one do historii pod nazwą transformacji systemowej. Jednym z jej aspektów były istotne zmiany dotyczące usytuowania premiera w polskim ustroju prawnym, które wpłynęły na jego pozycję polityczną i możliwości zawiązywania przez niego relacji przywódczej ze zwolennikami. Dlatego uważam, że rok 1989 powinien stanowić punkt wyjścia dla moich rozważań. Natomiast ostatnim szefem rządu, którego przywództwo polityczne będzie

Zob. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2011, ss. 275–276; K. Zuba, Polska scena polityczna. Ciągłość i zmiana, Warszawa 2012, s. 124; E. Zieliński, Administracja rządowa w Polsce, Warszawa 2001, ss. 14, 19–21; P. Mikuli, Wielka Brytania, [w:] Systemy ustrojowe państw współczesnych, S. Bożyk, M. Grzybowski (red.), Białystok 2012, s. 40.

8 G.L. Seidler, Odpowiedzialność parlamentarna a konstytucyjna, „Państwo i Prawo”, 1989, nr 12, s.

6.

9 Zob. M. Wąsowicz, Historia ustroju państw Zachodu, Warszawa 2007, ss. 156–159; P. Mikuli, Wielka Brytania..., [w:] Systemy ustrojowe..., cyt. wyd., s. 41.

10 Po raz pierwszy termin ten został użyty w Konstytucji Marcowej. Zob. Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267, art. 55.

przedmiotem niniejszej pracy, jest Ewa Kopacz. Pełniła ona urząd Prezesa Rady Ministrów do dnia 16 listopada 2015 r. Uczyniłem tę datę końcową cezurą swoich badań, ponieważ w czasie ich przeprowadzania misja kolejnego premiera, Beaty Szydło, nie była jeszcze zakończona, co uniemożliwiało dokonanie rzetelnej analizy jej przywództwa politycznego.

Zakres przestrzenny opracowania wyznacza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Przeważająca część zjawisk wpływających na przywództwo polityczne polskich premierów zachodziła bowiem w systemie politycznym państwa. Dotyczyło to zarówno procesów kształtujących relację przywódczą szefów rządu z obywatelami, jak i interakcji, w jakie wchodził z innymi naczelnymi organami państwowymi oraz z członkami gabinetu.

W niniejszej dysertacji doktorskiej postawiona zostaje teza, która zakłada, iż Prezes Rady Ministrów w systemie politycznym Rzeczypospolitej Polskiej po 1989 roku był przywódcą politycznym, a zjawiska i procesy ustrojowe oraz polityczne zachodzące w systemie politycznym państwa w kolejnych latach przekształceń systemowych sprzyjały wzmacnianiu się jego przywództwa. Przedmiotem pracy jest analiza czynników determinujących powstanie, rozwój i zerwanie specyficznej relacji między premierem, który był przywódcą oraz jego zwolennikami. Wyróżniłem cztery zagadnienia kluczowe dla procesów kształtujących przywództwo polityczne. Wspólnie, choć w różnym natężeniu wpływały one na ewolucję przywództwa każdego premiera w polskim systemie politycznym. Pierwszym z nich są zdolności i osobowość piastuna urzędu Prezesa Rady Ministrów. Drugi to posiadane przez niego umiejętności i kompetencje polityczne. Są to czynniki w pełni zależne od samego przywódcy, których znaczenie było dla wielu badaczy (zwłaszcza w paradygmacie atrybutywnym) kluczowe. Dlatego warto zadać pytanie badawcze o to, jaki był wpływ zdolności, umiejętności i kompetencji piastunów stanowiska premiera na ich przywództwo polityczne? Trzeci element stanowi system ustrojowo-prawny obowiązujący w okresie urzędowania premiera. Nasuwa się tutaj kolejne pytanie – czy polskie rozwiązania prawno-instytucjonalne w okresie od 1989 do 2015 r. sprzyjały kreowaniu przywództwa politycznego szefa gabinetu? Czwartym zagadnieniem natomiast jest kontekst sytuacyjny, czyli zjawiska organizujące rzeczywistość społeczno-polityczną w kraju i na świecie. Wydaje się zasadne sformułowanie pytania badawczego o to, w jaki sposób uwarunkowania polityczne, jak np. praktyka zawierania koalicji rządowych, oddziaływały na przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów?

Kolejną kwestią poddaną analizie jest struktura poparcia każdego szefa gabinetu.

Składają się na nią osoby należące do co najmniej jednej z trzech grup stronników. Pierwszą

tworzą członkowie całej wspólnoty politycznej, którą stanowi ogół mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej uprawnionych do głosowania. Drugą grupę stanowią osoby sprawujące określone funkcje w aparacie państwowym, które posiadają kompetencje wpływające bezpośrednio lub pośrednio na procesy kształtujące przywództwo polityczne Prezesa RM. Trzecią grupą zwolenników są członkowie rządu, którego kierownikiem był dany premier. Istnienie więzi przywódczej oznaczało, że szef gabinetu dysponuje poparciem każdej z trzech wskazanych zbiorowości w stopniu umożliwiającym mu realizowanie wspólnych celów i interesów. Natomiast utrata tego poparcia stwarzała poważne zagrożenie dla przywództwa politycznego premiera. Jednym z zadań autora niniejszego studium jest prześledzenie przyczyn kryzysów w stosunkach Prezesa RM i jego zwolenników oraz ich następstw dla przywództwa politycznego szefa rządu. Ambicją tego opracowania jest także wskazanie kompetencji prawnych i politycznych Prezesa Rady Ministrów, które są kluczowe dla jego przywództwa politycznego. Są to przede wszystkim uprawnienia wynikające z konstytucji. Wiele spośród możliwości budowania przez premiera jego relacji przywódczej ze zwolennikami wynikało również z przepisów ustaw zwykłych oraz regulaminów pracy Rady Ministrów. Zasób kompetencji premierów był zmienny w czasie, co przekładało się na ich interakcje ze stronnikami instytucjonalnymi i wewnątrzrządowymi.

Praca została podzielona na pięć części odpowiadających głównym aspektom przywództwa politycznego premiera. W rozdziale pierwszym prezentuję najważniejsze założenia badawcze fenomenu przywództwa, do których należą istotne paradygmaty badań tego zjawiska, stosunek znaczeniowy pojęć przywództwa oraz przywództwa politycznego, a także ważne płaszczyzny analizy ostatniego z wymienionych zagadnień. Następnie, wskazując znaczenie kontekstu instytucjonalnego dla dociekań naukowych na temat przywództwa politycznego, wiążę omawiane zjawisko z płaszczyzną ustrojową i urzędem premiera. Wskazuję też prawnoustrojowe i polityczne wyznaczniki relacji przywódczej tworzonej przez szefów gabinetu ze swoimi zwolennikami. Pozwoli mi to wykazać, że premierzy w parlamentarnych modelach rządów są przywódcami politycznymi. Aby udowodnić tę tezę, dokonam głębokiej analizy literatury przedmiotu dotyczącej pojęcia przywództwa na podstawie opracowań, których walory naukowe najpełniej odpowiadają tematowi niniejszej pracy. Oprócz pozycji polskojęzycznych wykorzystałem także publikacje w języku angielskim, moim zdaniem przydatne w analizie zagadnienia przywództwa politycznego.

W drugim rozdziale pracy skupię się na zbadaniu wpływu, jaki na przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów wywierały procesy selekcji kandydatów na ten urząd.

Dokonam również analizy przesłanek odwołania premierów z zajmowanego stanowiska.

Stawiam bowiem hipotezę, że zjawiska związane z udzielaniem i wycofywaniem poparcia instytucjonalnego były kluczową determinantą powoływania określonych osób na urząd szefa gabinetu oraz odwołania ich z tej funkcji. Wynika to z przepisów prawnych oraz praktyki politycznej z lat 1989-2015. Materiałem empirycznym będą więc akty normatywne, obowiązujące w tym okresie oraz inne akty woli naczelnych organów państwa. Do tego zbioru należy zaliczyć zwłaszcza konstytucje i ich nowelizacje odnoszące się do kompetencji Prezesa Rady Ministrów oraz trybów jego powoływania i odwoływania, a także ordynacje wyborcze i ustawy regulujące funkcjonowanie partii politycznych oraz dotyczące budżetu państwa. Podmiotami, na które zwracam szczególną uwagę w tej części pracy, są posłowie na Sejm i liderzy formacji politycznych tworzących koalicje rządowe oraz prezydenci. To oni stanowili trzon grupy zwolenników instytucjonalnych każdego Prezesa Rady Ministrów. Z tego względu rozszerzyłem zakres badanego materiału o wybrane uchwały izby pierwszej parlamentu oraz akty prawne i urzędowe głowy państwa. Drugim typem wykorzystanych przeze mnie źródeł będą opracowania naukowe z zakresu historii politycznej Polski po 1989 r., wywiady i biografie uczestników analizowanych wydarzeń politycznych oraz artykuły prasowe.

Praktyczne i teoretyczne przejawy przywództwa politycznego Prezesa Rady Ministrów w rządzie przeanalizuję w trzecim rozdziale niniejszej pracy. Skupię się w nim m.in. na procesach modelujących przepływ poparcia wewnątrzrządowego dla premierów.

Aspekt praktyczny przywództwa szefa rządu odnosi się bowiem do sfery kształtowania przez niego składu osobowego Rady Ministrów i uzyskiwania przez nią sejmowego wotum zaufania. Jest to pierwszy, bardzo ważny dla premiera jako przywódcy politycznego sprawdzian spójności więzi przywódczej, jaką zdołał on nawiązać z parlamentarzystami oraz członkami kierowanego przez siebie rządu. Z kolei wymiar teoretyczny przywództwa premiera w rządzie dotyczy zakresu działań premiera wobec członków rządu, których zastosowanie może pozytywnie albo negatywnie wpłynąć na jego relację przywódczą z jego współpracownikami w Radzie Ministrów. W zakres ten wchodzą różnorodne kompetencje i instytucje działające pod kierownictwem szefa gabinetu, przy pomocy których mógł on urzeczywistniać interesy własne i swoich zwolenników, wzmacniając swe przywództwo polityczne również poza strukturą administracji rządowej. Moim celem jest udowodnienie,

że zasób posiadanych przez Prezesa Rady Ministrów i stosowanych przez niego uprawnień w procesie formowania Rady Ministrów oraz w toku jej działalności był duży i powiększał się, co sprawiało, że przywództwo polityczne premiera wobec członków rządu także stawało się coraz silniejsze. Materiałem źródłowym, który wykorzystam do zweryfikowania tej hipotezy, będą w przeważającej mierze akty normatywne – konstytucje, ustawy zwykłe oraz regulaminy pracy Rady Ministrów uzupełnione opracowaniami z nauk prawnych i politycznych.

Przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów wobec pozycji ustrojowo- politycznej prezydenta przeanalizuję w rozdziale czwartym niniejszej pracy. Regulacje prawnoustrojowe, obowiązujące w latach 1989-2015 uczyniły z głowy państwa podmiot predestynowany do objęcia przywództwa politycznego. Prezydent należał do organów wykonawczych państwa tak jak Rada Ministrów, której kierownikiem był premier. Wskutek tego w polskim systemie politycznym w ramach egzekutywy funkcjonowało jednocześnie dwóch przywódców politycznych. Każdy z nich posiadał potencjał wystarczający do tego, by sukcesywnie poszerzać krąg swoich zwolenników i stać się przywódcą państwowym.

Dlatego kwestią o fundamentalnym znaczeniu dla stabilności państwa było wynalezienie takiej formuły współpracy między głową państwa i szefem rządu, która skłaniałaby ich do zgodnego działania i redukowała ryzyko ich wejścia w spory. Mimo tego w okresie od 1989 do 2015 r. wystąpiło wiele przypadków konfliktów między tymi przywódcami politycznymi.

Ich tłem była rywalizacja o prymat instytucjonalny w państwie, a także o wzmocnienie swojego przywództwa politycznego kosztem konkurenta. W moim przekonaniu w polskim systemie politycznym prezydent był przywódcą politycznym mogącym istotnie wpływać na siłę przywództwa politycznego Prezesa Rady Ministrów, jednak w miarę ewolucji przepisów konstytucyjnych i praktyki politycznej oddziaływanie to słabło, a najważniejszym przywódcą na krajowej scenie politycznej stał się premier. Podbudowę bibliograficzną niniejszego rozdziału stanowią dokumenty prawne (konstytucje, ustawy i wybrane akty o randze podustawowej), literatura naukowa politologiczna i prawnicza, a także publicystyka prasowa i (rzadziej) internetowa.

Treścią piątego rozdziału będzie analiza procesów kształtujących relację przywódczą Prezesa Rady Ministrów ze stronnikami społecznymi oraz próba stypizowania przywództwa politycznego poszczególnych premierów. Jego struktura jest dwuczęściowa. W pierwszej skupiam się na zagadnieniu przywództwa politycznego Prezesa Rady Ministrów w percepcji społecznej, bowiem w strukturze poparcia wszystkich przywódców politycznych w polskim

systemie rządów najliczniejszą grupą zwolenników byli obywatele. Dla wielu przywódców stworzenie więzi z elektoratem było najważniejszym czynnikiem stabilizującym ich pozycję polityczną. Prezes Rady Ministrów nie był jednak organem wybieranym w drodze wyborów powszechnych. Interesujące staje się więc, jak ważna dla nowo powołanego premiera była społeczna aprobata dla jego osoby przekładająca się na chęć zawiązania z nim relacji przywódczej. Fluktuacje poziomu zaufania obywateli do premiera i zadowolenia z jego pracy skutkowały zazwyczaj zmianami w bazie jego zwolenników instytucjonalnych i wewnątrzrządowych. Wydarzenia polityczne oraz styl przywództwa politycznego szefa gabinetu budziły odzew społeczeństwa i przyczyniały się do wzrostu lub spadku poparcia obywateli dla niego. Zmiany te mogły mieć gwałtowny charakter, jeżeli oddziaływały na samą istotę relacji przywódczej. Owe wahania poziomu zaufania do premierów uwidaczniały notowania sondażowe, których znaczenie konsekwentnie rosło. Są one dla premierów ważnym źródłem wiadomości na temat społecznego odbioru ich działań i zachowań. Pozwalają one nader szybko i w wiarygodny sposób ocenić skutki decyzji szefów rządu dla ich relacji ze zwolennikami społecznymi. Dlatego dane w nich zawarte są także użyteczne dla uczonych roztrząsających zagadnienia przywództwa politycznego osób pełniących najważniejsze funkcje państwowe. Badania demograficzne sporządzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej oraz Ośrodek Badania Opinii Publicznej stanowią więc ważną część materiału empirycznego tej części rozdziału, dopełnioną opracowaniami naukowymi i artykułami prasowymi. Posłużą one do weryfikacji hipotezy, iż poparcie społeczne dla premierów jest zjawiskiem cechującym się dużą dynamiką, a jego agregacja ma dla procesów kształtujących jego przywództwo polityczne znaczenie równie doniosłe co gromadzenie poparcia instytucjonalnego i wewnątrzrządowego. Natomiast w drugiej części niniejszego rozdziału przedstawię wybrane typologie przywództwa politycznego stworzone przez badaczy tego zagadnienia. Posłużą one jako punkt wyjścia dla sklasyfikowania poszczególnych przypadków przywództwa politycznego szefów gabinetu i przyporządkowania ich do określonych typów lub stylów przywódczych ze wskazaniem ich wyróżników. W tym celu wykorzystam wnioski z przeprowadzonych wcześniej analiz.

Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, czy w polskim systemie politycznym można wskazać co najmniej kilka stylów i typów przywództwa politycznego Prezesa Rady Ministrów.

Opracowania zgromadzonego materiału dokonam, wykorzystując cztery metody badawcze: analizę systemową, metodę neoinstytucjonalną, metodę porównawczą i metodę historyczną. Analiza systemowa umożliwi zbadanie istoty przywództwa oraz przywództwa

politycznego i osadzenie tych pojęć w obszarze zainteresowania dyscypliny nauk o polityce.

Metoda ta pozwala zakreślić szerokie pole badawcze i uwzględnić wiele czynników instytucjonalnych oraz sytuacyjnych, powiązanych z procesem kształtowania się przywództwa i jego interakcjami z innymi zjawiskami społecznymi. Z kolei metoda neoinstytucjonalna łączy walory metod instytucjonalno-prawnej i behawioralnej. Dzięki temu kontekst tworzony przez przepisy konstytucyjne oraz reguły warunkujące zachowania szefów rządu może zostać uzupełniony o system zachowań wyznaczanych przez te normy.

Zostanie ona zastosowana w badaniach procesów selekcji i ustępowania premierów z urzędu, jak również kompetencji i zjawisk kształtujących przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów wewnątrz rządu. Podejście neoinstytucjonalne posłuży również do zanalizowania uprawnień i wynikające z nich zachowania premiera i prezydenta jako najważniejszych przywódców politycznych w systemie politycznym Rzeczypospolitej Polskiej. Następna metoda, porównawcza, umożliwia ukazanie specyfiki konkretnych instytucji i zjawisk na tle innych i ułatwia ustalenie cech podobnych bądź tożsamych oraz cech odróżniających porównywane podmioty lub uwarunkowania. Wykorzystam ją w badaniach zjawisk i wydarzeń determinujących powołanie i odwołanie poszczególnych premierów, jak również w części pracy, w której analizuję procesy kształtujące dynamikę udzielanego Prezesowi Rady Ministrów poparcia społecznego. Metoda komparatystyczna posłuży także do porównania aktów prawnych wyposażających szefa rządu w uprawnienia wobec członków rządu w celu ustalenia, jak ich ewolucja wpływała na przywództwo polityczne premiera. W niniejszej pracy posłużę się również metodą historyczną, która umożliwia uchwycenie genezy zjawisk politycznych i analizowanie dynamiki przekształceń zachodzących w obrębie danej instytucji na przestrzeni czasu. Jej użycie w każdym z rozdziałów przybliży mnie do zweryfikowania postawionej we wstępie hipotezy dotyczącej tego, iż w latach 1989-2015 przywództwo polityczne Prezesa Rady Ministrów ulegało stopniowemu wzmacnianiu.

Przywództwo jest fenomenem, którego złożoność uniemożliwia zamknięcie go w pojedynczym, monosemicznym ujęciu odkrywającym w pełni jego istotę. Badacze tej problematyki, podejmujący próbę ujęcia jej w ramy wysokich standardów nauki, powinni poruszyć co najmniej kilkanaście innych, lecz blisko związanych z nią kwestii¹. Rozważania na temat przywództwa prowadzili już myśliciele epoki antycznej. Budziły one zainteresowanie także w kolejnych wiekach², dzięki czemu stały się podstawą współczesnej myśli polityczno-prawnej. Kształt znany uczonym doby współczesnej zjawisko przywództwa zaczęło przybierać w XIX wieku³. W kolejnych dekadach stało się ono przedmiotem uwagi wielu dyscyplin nie tylko z dziedziny nauk społecznych, takich jak psychologia, socjologia, antropologia, nauki o zarządzaniu, ekonomia, teologia, ale także historia i literaturoznawstwo⁴. Problem przywództwa ma dla nauk o polityce kluczowe znaczenie, gdyż jest ich podstawową kategorią⁵. Występuje on jako nieodłączny element większości analiz politologicznych⁶ – również tych, które czerpią z dorobku wspomnianych wcześniej obszarów wiedzy. Natura przywództwa jest interdyscyplinarna⁷. Poszerza to horyzont badawczy i mnoży liczbę wątków godnych wnikliwej analizy naukowej.

Wieloaspektowość tego zagadnienia sprawiła, iż w ciągu ostatniego półwiecza na niwie nauk społecznych pojawiły się liczne teorie, kierunki, podejścia i wizje badawcze opisywanego fenomenu. Większość naukowców mierzących się z wyzwaniem zdefiniowania przywództwa usiłowała uczynić to w sposób innowacyjny⁸. Już w 1978 roku

1 T. Biernat, Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycznego przywództwa, Toruń 1999, ss. 71–74.

2 Zob. G.D. Paige, The Scientific Study of Political Leadership, New York 1977, ss. 16, 82–84; J.J.

Wiatr, Przywództwo polityczne. Studium politologiczne, Łódź 2008, s. 22; P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka, Warszawa 2011, ss. 17–45; U. Jakubowska, Czym jest przywództwo polityczne?, „Studia Politologiczne”, 2001, t.5, s. 33.

3 A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji przywódców politycznych. Od ujęcia tradycyjnego do współczesnego, Kielce 2012, s. 169.

4 Zob. B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne a przywództwo organizacyjne, „Studia Politologiczne”, 2001, t.5, s. 50; I. Kuraszko, Wstęp, [w:] Etyka przywództwa. Ujęcie interdyscyplinarne, I. Kuraszko (red.), Warszawa 2014, s. 8; R. Elgie, Political Leadership in Liberal Democracies, Basingstoke- London 1995, s. 2; P. Żukiewicz, Przywództwo prezydenckie w państwach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 roku. Analiza porównawcza, Toruń 2013, ss. 22–23. Szerzej na ten temat: K.

Pałecki, Wokół przywództwa politycznego - ramy dyskursu, [w:] Studia nad przywództwem politycznym. Ustalenia metodologiczne i praktyka, A. Kasińska-Metryka (red.), Toruń 2011, ss. 9–18.

5 J. Sielski, Przywództwo w Unii Europejskiej, „Przegląd Politologiczny”, 2013, nr 1, s. 7. Inaczej: J.J.

Wiatr, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 24.

6 M. Hartliński, Przywództwo partyjne w Polsce, Toruń 2011, s. 5.

7 B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 50.

8 R. Stogdill, Handbook of leadership: A survey of theory and research, New York 1974, s. 7, za: P.G.

Northouse, Leadership. Theory and Practice. Sixth Edition, Thousand Oaks 2013, s. 2.

James MacGregor Burns odnotował przeszło 130 eksplikacji terminu „przywództwo”⁹. Nigdy jednak nie doszło w doktrynie politologicznej do uzgodnienia jednej definicji tego pojęcia, integrującej pozostałe¹⁰. Nie rozstrzygnięto nawet, jakie elementy wspólne mogłaby ona zawierać. Dlatego poszczególne koncepcje przywództwa wzajemnie się na siebie nakładają, a niektóre wręcz wykluczają¹¹. Skłoniło to Burnsa do sformułowania często cytowanego poglądu, że przywództwo jest jedną z najczęściej obserwowanych, lecz najmniej rozumianych przez ludzi osobliwości społecznych¹². Jednak wraz z poszerzaniem się zasobu wiedzy o przywództwie rośnie także liczba pytań, na które nauka nie zdołała jeszcze udzielić zadowalających badaczy odpowiedzi, i wydłuża się lista przywódców, których przypadki godne byłyby analizy. Dlatego J. Burns dopełnił swoją tezę stwierdzeniem, że choć uzyskujemy coraz więcej informacji o przywódcach, to kapitał wiedzy o zjawisku przywództwa pozostaje wciąż skromny¹³. Przemysław Żukiewicz wprost określił ten stan mianem chaosu¹⁴. Jeszcze skrajniejszą opinię wyraził Robert Elgie, według którego fenomen przywództwa jest w swojej istocie nieuchwytny i niemożliwy do zdefiniowania¹⁵. Zamęt terminologiczny zwiększa się przez brak precyzji w posługiwaniu się pojęciem przywództwo w piśmiennictwie. Bywa ono używane zamiennie z co najmniej kilkoma innymi określeniami takimi jak na przykład władza, wpływ, autorytet, kierowanie, zarządzanie, administrowanie, którym politologia nadaje inne znaczenia. Wielowymiarowy charakter przywództwa sprawia, że badacze tej problematyki z różnych względów nie dostosowują pragmatyk pokrewnych dyscyplin naukowych do reguł semantycznych porządkujących nauki o polityce.

Nie widzę potrzeby przytaczania i omawiania wszystkich występujących w pracach naukowych ujęć przywództwa, gdyż biorąc pod uwagę dynamiczny rozwój badań w tym zakresie, takie zestawienie w krótkim czasie by się zdezaktualizowało. Zadanie to zostało już zresztą w satysfakcjonujący sposób wykonane przez polskich uczonych¹⁶. Dlatego skupię się na trzech, dominujących w studiach nad przywództwem, paradygmatach

9 J.M. Burns, Leadership, New York 1978, s. 2.

10 J. Blondel, Political Leadership: Towards a General Analysis, London 1987, s. 2.

11 G. Yukl, Leadership in Organizations, New Jersey 2010, s. 20.

12 J.M. Burns, Leadership..., dz. cyt., s. 2.

13 Tamże.

14 P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 46.

15 R. Elgie, Political Leadership..., dz. cyt., s. 2.

16 Zob. np. M. Hartliński, Przywództwo partyjne..., dz. cyt.; A. Antoszewski, Przywództwo polityczne, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Lublin 2007, ss. 497–520; W. Aftyka, Kształtowanie przywództwa politycznego w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Warszawa 2014; J. Otto, Przywódca polityczny elementem konstytutywnym reżimu politycznego, Toruń 2012.

naukowych z przykładami jedynie najbardziej rozpowszechnionych koncepcji. W oparciu o nie wskażę podstawowe założenia przywództwa w odmianie politycznej i skonstruuję własną definicję tego terminu, którą wykorzystam w następnych rozdziałach. Następnie skonfrontuję opisywane zjawisko z zagadnieniem władzy, unaoczniając podobieństwa i różnice między tymi ściśle skorelowanymi ze sobą pojęciami. Potem zajmę się ważną dla moich rozważań kwestią instytucjonalizacji przywództwa politycznego, wymieniając powiązane z nią kategorie politologiczne. Moim celem będzie znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy osoby sprawujące urząd premiera we współczesnych demokratycznych systemach politycznych mogą być uznawane za przywódców politycznych.

1.1. Podstawowe paradygmaty przywództwa

Heterogeniczność fenomenu przywództwa najlepiej ilustruje wielość perspektyw poznawczych, z jakich naukowcy nań spoglądają. Bywa ono utożsamiane m.in. z przejawem metafizycznego namaszczenia, emanacją wrodzonych uzdolnień jednostki, jej cech osobowości, z pożytkowaniem nabytych umiejętności, ze zjawiskiem psychospołecznym, z perswazją, ze sztuką manipulowania innymi ludźmi, wywieraniem na nich innego wpływu, z relacją władzy, z zachowaniem, interakcją bądź skutkiem interakcji, procesem grupowym, funkcją kultury, rolą społeczną, inicjowaniem struktur czy wywoływaniem i sterowaniem emocjami¹⁷. Lista ta z pewnością nie jest wyczerpująca. Wymienione ujęcia badawcze bywają w pewnych aspektach zbieżne lub odwołują się do tych samych prawideł, dlatego niektórzy uczeni dokonali ich syntezy w swoiste nurty badań nad przywództwem w naukach politycznych¹⁸. Na ich podstawie najwłaściwsze wydaje się wyróżnienie następujących paradygmatów: 1) atrybutywnego; 2) sytuacyjnego i 3) interakcyjnego.

1.1.1. Przywództwo jako atrybut wybitnej jednostki

17 Por. M. Hartliński, Przywództwo polityczne. Wprowadzenie, Olsztyn 2012, s. 55; P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 47; G. Yukl, Leadership in Organizations..., dz. cyt., ss. 20–24;

E.M. Marciniak, Kompetencje przywódcy politycznego, „Studia Politologiczne”, 2001, t.5, s. 98; B.

Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 51–52.

18 Por. T. Borkowski, Modele przywództwa w naukach społecznych, „Prakseologia”, 1998, nr 138, s.

193; E. Nowak, D. Litwin-Lewandowska, Wstęp, [w:] Władza i przywództwo polityczne w demokracji, E. Nowak, D. Litwin-Lewandowska (red.), Toruń 2010, s. 12; P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 47–48; A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji..., dz. cyt., s. 9; W. Aftyka, Kształtowanie przywództwa..., dz. cyt., s. 22; A. Heywood, Politologia, Warszawa 2010, s. 430; K.

Zuba, Przywództwo w teorii nauk politycznych, [w:] Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, L. Rubisz, K. Zuba (red.), Toruń 2004, s. 14; M. Hermann, Elementy przywództwa, [w:] Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, J. Szczupaczyński (red.), Warszawa 1998, t. 2, ss. 297–313.

Zainteresowanie paradygmatem atrybutywnym¹⁹ politolodzy i badacze zagadnień związanych z zarządzaniem organizacjami²⁰ zawdzięczają psychologii. Utożsamiają one pojęcie przywództwa ze specyficzną właściwością bądź zestawem właściwości jednostki, dlatego teorie te nazywa się często teoriami wybitnej jednostki²¹. Owe atrybuty to określone kwalifikacje wrodzone (predyspozycje, zdolności, talenty) lub nabyte (umiejętności, kompetencje), które czynią posiadające je osoby przywódcami²². Rozkład tych przymiotów w populacji nie jest równomierny²³, toteż wyróżniają one spośród innych tylko niektóre jednostki, spełniające konkretne kryteria. Towarzyszyło temu często przekonanie, że właściwości te mają jedynie wąskie warstwy bądź grupy społeczne. Niektórzy myśliciele wyciągnęli więc wniosek, że uprzywilejowana pozycja tych grup bierze się właśnie z posiadania przez ich członków zdolności lub umiejętności przywódczych. Wynika stąd zauważone przez Bohdana Kaczmarka bliskie pokrewieństwo paradygmatu wybitnej jednostki z teoriami elit społecznych i politycznych, klasy politycznej czy warstwy kierowniczej²⁴. Dzięki posiadaniu rzadko spotykanych właściwości lub całkowitemu przyswojeniu konkretnych umiejętności, które nie są powszechne, przywódcy są zdolni do podporządkowania sobie innych ludzi w szerokim zakresie spraw²⁵. Odbywa się to niezależnie od kontekstu sytuacyjnego (np. uwarunkowań politycznych, gospodarczych, kulturowych)²⁶. W układzie przywódca – zwolennicy występuje więc znaczna asymetria na korzyść tego pierwszego. Rolą zwolenników jest jedynie dostosowywanie się do nakazów i zakazów lidera.

19 Uważa się, że protoplastą tego nurtu był Thomas Carlyle, który starał się dowieść, że dzieje ludzkości są pasmem sukcesów i porażek indywidualności obdarzonych wyjątkowymi właściwościami osobistymi. W ich działaniach odbijał się Boży zamysł niemożliwy do przeniknięcia przez innych ludzi. To owi „wielcy ludzie” lub „bohaterowie” konstruowali porządek społeczny i nadawali bieg wydarzeniom, będąc przewodnikami mas i bezpośrednimi przyczynami wszelkich osiągnięć zbiorowości. Zob. T. Carlyle, Bohaterowie, cześć dla bohaterów i pierwiastek bohaterstwa w historii, tłum. M. Nieroda, Kraków 2006, ss. 5–6, 45–46, 48, 179. Por. J. Potulski, Socjologia polityki, Gdańsk 2007, ss. 182–183; J.J. Wiatr, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 14–16.

20 Zob. A. Bronowicka, A. Głębocka, Przewodzenie polityczne. Perspektywa psychologii politycznej, [w:] Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, L. Rubisz, K. Zuba (red.), Toruń 2004, ss. 55–

58; A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji..., dz. cyt., s. 9.

21 Zob. A. Bronowicka, A. Głębocka, Przewodzenie polityczne..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt.

wyd., s. 58; P. Żukiewicz, Przywództwo prezydenckie..., dz. cyt., s. 25; P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., s. 19.

22 Zob. A.G. Jago, Leadership: Perspectives in theory and research, „Management Science”, 1982, t.28, nr 3, ss. 315, 317; A. Bronowicka, A. Głębocka, Przewodzenie polityczne..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 55.

23 V.H. Vroom, P.W. Yetton, Leadership and Decision-Making, Pittsburgh 1973, s. 199.

24 B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 68.

25 A. Etzioni, Dual Leadership in Complex Organizations, „American Sociological Review”, 1965, t.30, nr 5, s. 690.

26 A. Bronowicka, A. Głębocka, Przewodzenie polityczne..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 58.

Zespół cech, dzięki którym, w opinii naukowców, przywódca polityczny zjednuje sobie poparcie innych osób, jest obszerny. Poszczególni autorzy włączyli do niego na przykład: ambicję, zdolność adaptacji, agresywność, entuzjazm, inteligencję, odporność na stres, pragnienie dominacji, stanowczość, uczciwość oraz wiarę w siebie i w słuszność swoich przekonań. Niektórzy powiązali przywództwo z kompetencjami społecznymi takimi jak: ekstrawersyjność, kooperatywność, lojalność wobec stronników, łatwość nawiązywania kontaktów interpersonalnych, sprawność werbalną i taktowność. Jeszcze inni uczeni upatrywali przyczynę przywództwa w cechach wyglądu oraz parametrach biomedycznych określonych osób: wadze, wzroście, ruchliwości i mobilności²⁷. Przywództwo atrybutywne jest jednak najefektywniejsze wtedy, gdy dochodzi do synergii cech wrodzonych z nabytymi w trakcie procesu socjalizacji umiejętnościami oddziaływania na innych ludzi²⁸. Świadome i wprawne wykorzystywanie swoich walorów pozwala przywódcom politycznym realizować swój potencjał w przestrzeni publicznej i odnajdować się w centrum powszechnej uwagi. Dzięki temu mogą oni wpływać poprzez formułowanie celów i strategii na postępowanie pozostałych członków danej społeczności²⁹.

Egzegeza przywództwa, upatrująca jego źródeł w atrybutach jednostek, stała się jedną z pierwszych prób usystematyzowania tego pojęcia³⁰. Zaletami tego paradygmatu były jego intuicyjność, zorientowanie na lidera oraz dostępność źródeł. Identyfikując zjawisko przywództwa, uczeni na przełomie XIX i XX wieku instynktownie skupiali swą uwagę na wybitnych jednostkach. Kierowało nimi przeświadczenie, że klucz do poznania tego fenomenu tkwi w immanentnych właściwościach przywódców. Ujęcie atrybutywne ogniskuje się na przywódcy w przekonaniu, że rozszyfrowanie jego osobowości i odkrycie, jakimi umiejętnościami dysponował, wystarczy do zrozumienia natury przywództwa. Ujęciu takiemu sprzyja najbogatszy spośród dostępnych poszczególnym nurtom materiał źródłowy, na który składają się wyniki badań prowadzonych przez ponad sto lat. Nadaje to temu paradygmatowi walor większej wiarygodności niż innym podejściom³¹.

27 Por. A.G. Jago, Leadership..., dz. cyt., s. 317; B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss.

68–69; A. Laska, J. Nocoń, Teoria polityki. Wprowadzenie, Warszawa 2010, s. 247; P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., ss. 21–28.

28 Zob. F. Gołembski, Odpowiedzialność przywódcy. Ujęcie fenomenologiczne, „Studia Politologiczne”, 2001, t.5, s. 113; P. Żukiewicz, Przywództwo prezydenckie..., dz. cyt., s. 25; A. Laska, J. Nocoń, Teoria polityki..., dz. cyt., ss. 132–133, 273.

29 M. Hermann, Elementy przywództwa..., cyt. wyd., s. 297.

30 P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., s. 19.

31 Tamże, ss. 29–30.

To, co zwolennicy omawianego ujęcia uważają za jego niepodważalne atuty, jego krytycy uznali za mankamenty dyskredytujące jego przydatność w analizowaniu przejawów przywództwa. Dla nich to podejście jest nadmiernie redukcjonistyczne³², a co więcej, obarczone nieusuwalną wadą subiektywizmu. Potraktowanie przywództwa jako kompetencji prowokuje pytanie o to, zestaw jakich cech należy opanować, by stać się przywódcą. Analiza literatury przedmiotu skłoniła przeciwników ujęcia atrybutywnego do postawienia tezy, że nie można ustalić zbioru umiejętności, których przyswojenie pozwoliłoby skutecznie przewodzić innym. Nie potrafiono stworzyć wykazu liderów, których łączyło posiadanie choćby jednej cechy wspólnej bez dołączenia do niego równie długiego spisu wyjątków³³. Rozwój badań w dziedzinie nauk społecznych sprawia, że do katalogu zdolności i kompetencji dodawane są wciąż nowe atrybuty. Stałe wydłużanie się tej listy stawia pod znakiem zapytania generalne wnioski wyciągnięte z dotychczas wykonanych badań i sugeruje, że ich prowadzenie jest swoistą syzyfową pracą³⁴.

Najważniejsza słabość paradygmatu atrybutywnego tkwi jednak w jego niezdolności do uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego³⁵. Życie społeczne podlega nieustającej ewolucji.

Przeobrażeniom ulegają uwarunkowania polityczne, prawne, gospodarcze, jak również np.

technologiczne, medialne, kulturowe i obyczajowe. Dlatego cechy, które w określonych warunkach społeczno-politycznych zapewniły danej osobie status przywódcy politycznego, nie musiały wcale zawarować jej osiągnięcia podobnego sukcesu w innych okolicznościach.

Dysponowanie odpowiednimi cechami może przyczynić się do zwiększenia skuteczności działań przywódczych, lecz nie zagwarantuje ich pełnego powodzenia. W przeciwnym razie należałoby uznać, że konkretny lider wyjęty z realiów epoki historycznej, w której żył i funkcjonował, wywierałby na swoich zwolenników tak samo silny wpływ w każdym momencie dziejów i niezależnie od kontekstu ustrojowego, politycznego, ekonomicznego czy kulturowego. Jest to konkluzja co najmniej wątpliwa. Znane są bowiem przypadki wybitnych jednostek, uznanych przez naukowców za przywódców w autentycznym dla nich okresie historycznym, których zdolności lub umiejętności przestawały być relewantne po przetransformowaniu się rzeczywistości społecznej³⁶. Co więcej, historia odnotowała

32 L. Helms, Presidents, Prime Ministers and Chancellors. Executive Leadership in Western Democracies, Basingstoke 2005, s. 17.

33 Zob. R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, tłum. M. Rusiński, Warszawa 2004, s.

510; P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 48.

34 P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., ss. 30–31.

35 S.P. Robbins, Zachowania w organizacji, tłum. A. Ehrlich, Warszawa 2004, s. 249.

36 Działo się tak na przykład wtedy, gdy pewna zbiorowość zmuszona była przez pewien czas funkcjonować w sytuacji nadzwyczajnej intensyfikacji działań politycznych, po którym przychodził

przykłady polityków, którzy utracili, a następnie odzyskali swoich zwolenników, będąc egzemplifikacjami tzw. przywództwa labilnego³⁷. Patrząc przez pryzmat reguł paradygmatu atrybutywnego, należałoby uznać te osoby za nieposiadające kwalifikacji do przewodzenia albo zgodzić się z tezą, że zespół cech i atrybutów składających się na osobowość przywódczą jest w swej istocie relatywny i zależy od subiektywnych założeń przyjętych przez badacza³⁸. To jednak podważałoby sensowność uogólniania i tworzenia uniwersalnych modeli eksplanacyjnych. Dezaprobata wobec teorii „wybitnych jednostek”

bierze się stąd, że koncentrują się one jedynie na sylwetkach przywódców, lekceważąc bądź całkowicie ignorując znaczenie ich zwolenników oraz otoczenia³⁹, których wpływ na układy przywódcze dostrzeżony został już w latach 40. XX wieku. Z powyższych rozważań wynika, że użyteczność atrybutywnego ujęcia poznawczego jest ograniczona do badań przywódców w konkretnym czasie i przestrzeni. Należałoby więc zakwalifikować to podejście jako statyczne, podczas gdy w publikowanych obecnie opracowaniach naukowych wskazuje się na dynamiczny charakter przywództwa. Paradygmat ten stanowił dogodny punkt wyjścia dla pierwszych profesjonalnych dociekań naukowych, dotyczących pojęcia przywództwa, jednak współcześnie jest on zbyt anachroniczny, aby mógł służyć jako jedyny bądź podstawowy wskaźnik eksplanacyjny.

1.1.2. Przywództwo w ujęciu sytuacyjnym

Teorie właściwości przywódczych nie są w stanie przekonująco wyjaśnić, dlaczego ludzie, których atrybuty czynią z nich przywódców w wybranych okolicznościach, nie są uważani za przywódców w innych uwarunkowaniach. Odpowiedzi na to pytanie dostarczają teorie mieszczące się w drugim z przywołanych wcześniej paradygmatów, sytuacyjnym.

Zgodnie z nim, determinantą niezbędnych przywódcy zdolności i umiejętności są sytuacje, w których przyszło mu działać⁴⁰. Przywództwo jest więc pewnym wyobrażeniem

okres odprężenia i uspokojenia nastrojów społecznych. Winston Churchill w trakcie trwania II wojny światowej był uznawany za przywódcę z racji m.in. swej elokwencji, zdolności retorycznych i odwagi.

Po jej zakończeniu stracił on jednak poparcie społeczne, co uwydatniła jego porażka w pierwszych wyborach po zakończeniu działań militarnych. Lech Wałęsa był w latach 80. niekwestionowanym przywódcą opozycji antysocjalistycznej. W pierwszych latach demokratycznej transformacji ustrojowej utracił on jednak znaczną część swoich zwolenników.

37 Zob. P. Żukiewicz, Przywództwo labilne. Mechanizm powrotu do władzy w świetle teorii przywództwa politycznego, Wrocław-Poznań 2012.

38 P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., s. 31.

39 D. Katz, Patterns of Leadership, [w:] Handbook of Political Psychology, J.N. Knutson (red.), San Francisco 1973, s. 209.

40 A. Kasińska-Metryka, Proces kreacji..., dz. cyt., s. 9.

osadzonym np. w kontekście historycznym, demograficznym lub ekonomicznym⁴¹. Zwolennicy takiego podejścia nadal dążyli do wyodrębnienia specyficznych właściwości przywódcy, lecz zawsze w określonej sytuacji, stworzonej przez splot specyficznych warunków historycznych i kulturowych⁴². Ten konglomerat był następnie poddawany rozbiorowi w celu wyodrębnienia z niego okoliczności powtarzalnych w czasie i przestrzeni, dzięki czemu można było je ze sobą porównywać. Analizowano nie tylko sam fakt wpływu uwarunkowań zewnętrznych na przywódcę, lecz także zakres tego oddziaływania, powszechność występowania poszczególnych zmiennych⁴³ oraz ich dynamikę i cykliczność.

Jedna z grup koncepcji w obrębie paradygmatu sytuacyjnego kładzie nacisk na eksplanację kulturowych podłoży przywództwa. Według najczęściej chyba przywoływanego w tej perspektywie autora, Aarona Wildavsky’ego, przywództwo jest funkcją ustroju lub kultury politycznej⁴⁴. Spoiwem każdej grupy społecznej jest, według niego, zbieżność przekonań jej członków na temat natury człowieka i instytucji politycznych. Istotne wybory ludzi dotyczące ich tożsamości oraz zamiarów poddają się generalizacjom, implikując ich przynależność do określonej kultury. Jest to struktura dynamiczna, stale konstruowana i rekonstruowana, dzięki czemu jednostki uświadamiają sobie w pełni swoje poglądy, porządkują je i częściowo ujednolicają. Kultura polityczna danego społeczeństwa wytwarza charakterystyczne dla niej rozwiązania ustrojowe, którymi są relacje władcze w państwie⁴⁵. Styl inicjowania i implementowania decyzji władczych ma więc ogromny wpływ na satysfakcję obywateli z funkcjonowania całego modelu rządów, a co za tym idzie, na poziom legitymizacji władzy oraz aktywność społeczną w sferze politycznej⁴⁶. Właściwe rozpoznanie systemu sprawowania władzy umożliwia zatem dostosowanie stylu przywództwa do jego specyfiki. Siła osobowości lidera odgrywa co prawda pewną rolę, jednak nie można ocenić stopnia zmiany układu władzy pod wpływem działań konkretnej osoby bez uprzedniego rozpoznania kontekstu, jakim jest ustrój polityczny⁴⁷. Przykładem ukazania zmodyfikowanego podejścia kulturowego A.

41 G.C. Avery, Przywództwo w organizacji. Paradygmaty i studia przypadków, tłum. G. Dąbkowski, Warszawa 2011, s. 26.

42 U. Jakubowska, Przywództwo polityczne, [w:] Podstawy psychologii politycznej, K. Skarżyńska (red.), Poznań 2002, s. 91.

43 Por. K. Zuba, Przywództwo w teorii..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 21.

44 A. Wildavsky, Kulturowa teoria przywództwa, [w:] Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, J. Szczupaczyński (red.), Warszawa 1995, t. 1, s. 277.

45 T. Biernat, Józef Piłsudski..., dz. cyt., s. 67.

46 Zob. G. Hofstede, G.J. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, tłum. M.

Durska, Warszawa 2007, ss. 280–284.

47 Zob. A. Wildavsky, Kulturowa teoria..., cyt. wyd., ss. 276–278, 284–286.

Wildavsky’ego w polskiej literaturze politologicznej jest dzieło Tadeusza Biernata będące analizą porównawczą przywództwa Józefa Piłsudskiego i Lecha Wałęsy⁴⁸.

Dla naukowców stosujących paradygmat sytuacyjny najważniejszą przesłanką efektywności przywódcy jest zestrojenie stylu aktywności prowadzonych przez niego działań z poziomem kompetencji zwolenników oraz ich zaangażowaniem w realizację danego projektu. Prawidłowe rozpoznanie potrzeb stronników przez lidera i uwzględnienie uwarunkowań zewnętrznych umożliwia mu wdrożenie właściwej strategii postępowania oraz wypracowanie wzorów zachowań zaspokajających wymagania zwolenników⁴⁹. W badaniach prowadzonych w oparciu o paradygmat sytuacyjny można odnaleźć wiele modeli teoretycznych, różnicujących skuteczność stylów przywództwa w zależności od łącznego lub rozłącznego wystąpienia określonych okoliczności. Jedną ze zmiennych mógł być na przykład stosunek zwolenników do władzy, poziom ich akceptacji zdarzeń losowych, czynniki demograficzne, mentalność narodowa lub osobiste doświadczenia członków grupy.

Analiza czynników kontekstualnych pozwala zatem zrozumieć specyfikę wyobrażeń o relacji przywódczej istniejących w danej zbiorowości⁵⁰. Dowodząc na podstawie zebranego materiału badawczego, że zachowania liderów w określonych okolicznościach są regularne, naukowcy budowali behawioralne matryce przywództwa, które mogły służyć liderom społecznym lub kierownikom w organizacjach do uefektywniania ich działań.

W koncepcjach przywództwa sytuacyjnego silnie zaznaczył się wątek kontyngencji⁵¹. Jego istotą jest poszukiwanie argumentów potwierdzających tezę, że pojawienie się przywódcy było w mniejszym lub większym stopniu dziełem przypadku. W skrajnym, oddanym w teorii Zeitgeist ujęciu, przywództwo mogło być powierzane zupełnie przypadkowej osobie, znajdującej się w określonym czasie we właściwym miejscu, jeżeli tylko sprzyjały temu potrzeby społeczne⁵². Bardziej wyważone koncepcje zmierzają ku tezie, że zmienne niezależne od przywódcy przeważają nad zmiennymi zależnymi. Jest to konsekwencją przyjęcia stanowczego założenia (sprzecznego z doktryną paradygmatu sytuacyjnego), że układy wydarzeń i uwarunkowań o charakterze obiektywnym nie są

48 Zob. T. Biernat, Józef Piłsudski..., dz. cyt.

49 Por. P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., ss. 99–100.

50 G.C. Avery, Przywództwo w organizacji..., dz. cyt., ss. 26, 76–77.

51 Z jego sklasyfikowaniem w obrębie paradygmatu sytuacyjnego wiąże się niejasność, którą trzeba wyjaśnić. Teorie kontyngencji są przez twórców teorii zarządzania organizacjami nazywane sytuacyjnymi. Ci sami badacze zaliczyli teorie sytuacyjne do grupy teorii behawioralnych. Por. S.P.

Robbins, Zachowania w organizacji..., dz. cyt., ss. 249–264; R.W. Griffin, Podstawy zarządzania..., dz. cyt., ss. 561–575. Tę systematykę, obcą naukom o polityce, zaadaptował w swoim politologicznym artykule Bohdan Kaczmarek. Zob. B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 72–79.

52 U. Jakubowska, Przywództwo polityczne..., [w:] Podstawy psychologii..., cyt. wyd., s. 91.

powtarzalne. Każdy z nich generuje sytuację specyficzną jedynie dla siebie i preferującą określony styl przywództwa. To, kto pierwszy najściślej dopasuje się do okoliczności i obejmie przewodnictwo, jest wobec tego kwestią drugorzędną⁵³.

Sytuacyjne ujęcie przywództwa usuwa podstawowy problem koncepcji atrybutywnych, rezygnując z tworzenia obrazu idealnego przywódcy, skutecznego niezależnie od okoliczności. Modele, budowane przez reprezentantów behawioralnego lub kontyngentnego ujęcia, poprzestają zazwyczaj na wskazaniu takich wzorów zachowań przywódcy, których skuteczność w określonej przez badacza sytuacji była, jest lub będzie, według niego, najwyższa⁵⁴. Wspomniane modele systematyzują wiedzę dotyczącą siły i sposobów oddziaływania poszczególnych okoliczności na zwolenników oraz doboru odpowiednich środków pozwalających zharmonizować współpracę przywódcy ze stronnikami. Dyrektywy tych modeli są przeważnie łatwe do zrozumienia i zaimplementowania w szerokim spektrum organizacji różnego rodzaju. Dlatego oprócz cechy deskryptywności przyznaje się im także walor preskryptywności, gdyż dzięki tym modelom w razie wystąpienia określonych okoliczności możliwe będzie zastosowanie gotowych wzorów postępowania⁵⁵. Teorie behawioralne pozwalają zatem wskazywać kierunki kształcenia przyszłej kadry przywódczej⁵⁶.

Być może jednak największym wkładem badań osadzonych w paradygmacie sytuacyjnym było uznanie zwolenników za jedną z najważniejszych determinant zachowań przywódców⁵⁷. Skuteczność działań lidera zależała od prawidłowego rozpoznania potrzeb jego stronników. Wówczas mógł on dopasować swój styl przywódczy do ich preferencji.

Wzięło się to z prostej konstatacji, że nie tylko przywódca, ale również jego stronnicy mają świadomość uwarunkowań sytuacyjnych⁵⁸. Uzmysłowiono sobie ponadto, że działania zwolenników różnią się w zależności od spełnianych poruczeń, ale mogą się one zmieniać także na poszczególnych etapach wykonywania tego samego zadania. Dlatego lider, który chce być skuteczny, musi elastycznie dostosowywać swoje wymagania wobec zwolenników i starać się wspierać ich w nabywaniu nowych umiejętności i podnoszeniu ich kwalifikacji.

53 Por. K. Zuba, Przywództwo w teorii..., [w:] Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 21.

54V.H. Vroom, P.W. Yetton, Leadership..., dz. cyt., s. 201.

55 P.G. Northouse, Leadership..., dz. cyt., s. 105.

56 S.P. Robbins, Zachowania w organizacji..., dz. cyt., s. 250.

57 C.L. Graeff, The Situational Leadership Theory: A Critical View, „Academy of Management Review”, 1983, t.8, nr 2, s. 290.

58 G. Yukl, Leadership in Organizations..., dz. cyt., ss. 259–260.