Pojęcia reżimu politycznego i systemu rządów wobec problematyki przywództwa politycznego przywództwa politycznego

system wyborczy zostaną omówione w kolejnych punktach rozdziału.

1.3.3. Pojęcia reżimu politycznego i systemu rządów wobec problematyki przywództwa politycznego

Reżim polityczny jest pojęciem mającym dwa znaczenia – szerokie i wąskie. Reżim polityczny sensu largo jest traktowany jako podsystem normatywny systemu politycznego, wyznaczany przez pewien porządek reguł, wartości, zachowań oraz relacji między aktorami

192 A. Laska, J. Nocoń, Teoria polityki..., dz. cyt., s. 47.

193 Instytucjonalne ujęcie systemu politycznego odpowiada znaczeniu pojęcia ustroju politycznego.

Zob. Ustrój polityczny, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii..., dz. cyt., s. 480.

194 Zob. W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP..., dz. cyt., ss. 13–14; A. Antoszewski, System polityczny RP, Warszawa 2012, s. 8.

195 Hasło: System polityczny, [w:] M. Bankowicz (red.), Słownik polityki..., dz. cyt., ss. 242–243.

196 R. Glajcar, Demokratyczny reżim polityczny. Relacje między legislatywą i egzekutywą w III Rzeczypospolitej, Katowice 2015, s. 19.

197 P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 177.

życia społecznego¹⁹⁸. Jego ramy pojęciowe są więc obszerne. Obejmują one ogół zasad, na jakich aparat państwowy opiera swój stosunek do społeczeństwa, i sposobów, jakimi posługuje się w kierowaniu obywatelami¹⁹⁹. W definicji reżimu mieści się zbiór zachowań ludzi wobec władzy publicznej oraz metody działania partii politycznych i wszystkich innych ważniejszych organizacji społecznych. Omawiany termin dotyczy także wzajemnych relacji tych podmiotów i ich interakcji z władzą państwową²⁰⁰. Reżim polityczny określa się jako pewną przestrzeń, wykreowaną i ograniczoną przez normy oraz zinstytucjonalizowane zwyczaje i tradycje ustrojowe, wewnątrz której działania polityczne mogą być swobodnie prowadzone przez aktorów politycznych, nienarażonych na ryzyko zastosowania wobec nich sankcji za zachowania antysystemowe²⁰¹. Działania te dotyczą form i procedur obsady głównych stanowisk w organach prawotwórczych i rządowych, a także posiadanych przez podmioty cech, zasobów i strategii, do których odwołują się one w celu zdobycia władzy²⁰². Reżimy polityczne w znaczeniu szerokim klasyfikowane są w naukach politycznych w jednym z dwóch przeciwstawnych typów – demokratycznym albo autokratycznym²⁰³. Wśród reżimów autokratycznych wyróżnia się dwa rodzaje: reżimy autorytarne oraz reżimy totalitarne²⁰⁴. Przywództwo polityczne może manifestować się w pełni jedynie w reżimie demokratycznym. W reżimach autokratycznych²⁰⁵ jest ono dysfunkcjonalne lub niezwykle narażone na wystąpienie aberracji zaprzeczających jego naturze. Przestrzeganie reguł demokratycznego państwa prawa powinno gwarantować obywatelom zaangażowanym w procesy kształtujące przywództwa poszanowanie reguł wymienności osób na stanowiskach władczych, dostęp do pełnej informacji na temat poglądów, zachowań i strategii liderów, możność swobodnego wyboru konkretnego lidera politycznego i dobrowolnego udzielenia mu poparcia, a przywódcom politycznym – możliwość zabiegania o poparcie dla swoich projektów politycznych²⁰⁶. Wartości te w reżimach autokratycznych są przez władców

198 A. Antoszewski, Rezimy polityczne państw europejskich, [w:] Systemy polityczne współczesnej Europy, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Warszawa 2007, s. 168.

199 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2004, s. 27.

200 E. Zieliński, Nauka o państwie..., dz. cyt., s. 126.

201 A. Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki, W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Wrocław 1999, t. 1, s. 89.

202 R. Glajcar, Demokratyczny reżim..., dz. cyt., s. 37.

203 Zob. A. Antoszewski, Reżim polityczny..., [w:] Studia z teorii..., cyt. wyd., ss. 92–95.

204 Zob. J. Otto, Przywódca polityczny elementem..., dz. cyt., ss. 53–76. Por. M. Bankowicz, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków 2006, ss. 31–32.

205 Obszerny zbiór literatury poruszającej zagadnienie reżimów autorytarnych i totalitarnych przedstawił Maciej Hartliński – zob. M. Hartliński, Przywództwo partyjne..., dz. cyt., ss. 80–81.

206 Zob. P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 178–182.

świadomie nieprzestrzegane, a osoby, które chciałyby je wyegzekwować, stają się celem represji ze strony aparatu państwowego.

Reżim polityczny może być również pojmowany w znaczeniu zawężonym do ściśle oznaczonego aspektu systemu politycznego, bliskiego praktycznemu odzwierciedleniu stosunków władzy w państwie. Oznacza on wówczas swoisty układ prawno-politycznych relacji między dwoma strukturami decyzyjnymi: władzą ustawodawczą i wykonawczą²⁰⁷. W tym ujęciu omawiany termin zazębia się z pojęciem systemu rządów, stworzonym w doktrynie prawa konstytucyjnego i stosowanym przeważnie przez reprezentantów nauk prawnych. System rządów w tym rozumieniu to swoisty układ relacji instytucjonalnych i funkcjonalnych, będący upraktycznieniem zbioru zasad²⁰⁸ warunkujących wzajemne stosunki między organami centralnymi państwa, głównie władzą ustawodawczą i wykonawczą, jak również wewnątrz tych organów²⁰⁹.

Problem analogii między reżimem politycznym w znaczeniu wąskim oraz systemem rządów wymaga kilku zdań wyjaśnienia. Oba terminy są bowiem często spotykane w pracach ustrojoznawczych, a co więcej, odsyłają do tych samych instytucji – legislatywy i egzekutywy. Prawnicy, analizując systemy rządów, przeważnie koncentrują się na wyeksponowaniu instytucjonalno-prawnych i proceduralnych relacji między organami²¹⁰. Dla politologów badających reżimy polityczne sensu stricto równie istotne, a nawet ważniejsze od uwarunkowań normatywnych, są rzeczywiste i polityczne mechanizmy sprawowania władzy. Interesuje ich także to, jak oba konteksty wzajemnie na siebie oddziałują. Przedstawiciele nauk o polityce, posługujący się jedynie aparatem badawczym zapożyczonym od prawników, powinni mieć świadomość, że ograniczają tym samym swoją perspektywę poznawczą do obszaru wyznaczonego przepisami prawa oraz zwyczajami ustrojowymi. Stanisław Gebethner wprost przestrzegł konstytucjonalistów – choć uwaga ta powinna odnosić się także do politologów – przed zawężaniem rozważań o kwestiach ustrojowych jedynie do badań przepisów prawnych. Wtedy bowiem pominięte zostają

207 A. Antoszewski, Rezimy polityczne..., [w:] Systemy polityczne..., cyt. wyd., ss. 168–169.

208 Zbiór ten jest wyodrębniony spośród większego zespołu norm i zasad stanowiących osnowę ustroju politycznego państwa.

209 Por. J. Kuciński, System rządów w Rzeczypospolitej Polskiej w świetle Konstytucji z 1997 roku (prolegomena), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Prawnicza”, 2016, nr 94, ss.

66–67; W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP..., dz. cyt., s. 14; J. Szymanek, Modele systemu rządów (wstęp do analizy porównawczej), „Studia Prawnicze”, 2005, nr 3, s. 5.

210 Por. D. Górecki, Pozycja ustrojowo-prawna Prezydenta Rzeczypospolitej i rządu w ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 roku, Łódź 1995, s. 7; R. Glajcar, Demokratyczny reżim..., dz. cyt., s. 39.

czynniki mające wpływ na praktyczne zastosowanie tych norm, jak na przykład zachowania podmiotów uczestniczących w życiu politycznym oraz kontekst sytuacyjny²¹¹.

Przytoczony postulat zyskał oddźwięk w dokonanych na gruncie metodologii politologicznej próbach poszerzenia ram pojęciowych systemu rządów. Marian Grzybowski wyróżnił dwie płaszczyzny badawcze: doktrynalno-ustrojową oraz praktyczno-polityczną.

System rządów w ujęciu doktrynalno-ustrojowym jest pewnym wyobrażeniem na temat tego, jak wyglądałby wzorcowy model stosunków między organami państwa stworzony na podstawie przepisów prawnych obowiązujących w danym państwie. W drugiej płaszczyźnie, praktyczno-politycznej, wysiłek badawczy sprowadza się do uchwycenia rzeczywistych, biorących się z praktyki politycznej, relacji między instytucjami władzy publicznej²¹². Michał Wallner z kolei wyodrębnił w pojęciu systemu rządów dwa podsystemy – normatywny i behawioralny²¹³. Pierwszy obejmuje wszelkiego rodzaju normy i zasady prawne oraz instytucje prawne. Dotyczy on także norm politycznych, w tym wzorów kultury politycznej, oraz wartości politycznych stanowiących podstawy zasad prawnych. Badaniem sfery normatywnej zajmują się głównie konstytucjonaliści. Drugi podsystem składa się z zachowań, działań i decyzji o politycznym zabarwieniu i empirycznie dopełnia normatywno-instytucjonalne założenia pierwszego podsystemu. Aspekt ten zgłębiają przeważnie politolodzy²¹⁴. Obaj wyżej wspomniani uczeni zgodnie zauważyli, że system rządów może być w pełni rozpoznany dopiero po połączeniu obu podsystemów w funkcjonalnie powiązaną całość lub jednakowo staranne objęcie uwagą obu. Nietrudno dostrzec, że zaprezentowane przez nich (zwłaszcza przez M. Wallnera) dualistyczne interpretacje pojęcia systemu rządów znacznie przybliżają je do zawężonego znaczenia reżimu politycznego. Zważywszy na zarysowane w uprzednich akapitach komplikacje terminologiczne, w stosowanej przez siebie terminologii będę się posługiwać określeniem reżim polityczny w znaczeniu wąskim. Natomiast pojęcie system rządów będę stosował

211 S. Gebethner, Parlamentarne i prezydenckie systemy rządów (porównawcza analiza politologiczna), „Państwo i Prawo”, 1994, nr 7–8, ss. 26, 29.

212 Por. M. Grzybowski, System rządów w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., [w:] Ciągłość a zmiana w systemach ustrojowych. Szkice o instytucjach ustrojowych II i III Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, J. Czajowski i in. (red.), Kraków 1999, s. 147; M. Grzybowski, System rządów (Sejm-Prezydent-Rada Ministrów), [w:] System rządów Rzeczypospolitej Polskiej.

Założenia konstytucyjne a praktyka ustrojowa, M. Grzybowski (red.), Warszawa 2006, ss. 9–10.

213 Podobnie: R. Mojak, Konstrukcja prawnoustrojowa i funkcjonowanie parlamentarnych rządów koalicyjnych w III Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Studia z prawa konstytucyjnego. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. zw. dr. hab. Wiesławowi Skrzydle, J. Posłuszny, J. Buczkowski, K.

Eckhardt (red.), Przemyśl-Rzeszów 2009, s. 213.

214 M. Wallner, Z problematyki zasad systemu rządów w Polsce. Perspektywa teoretyczna, [w:]

Dwadzieścia lat demokratyzacji systemu politycznego RP, B. Dziemidok-Olszewska, T. Bichta (red.), Lublin 2011, ss. 13–14.

jedynie w kontekście doktrynalno-ustrojowym, a więc w takim znaczeniu, jakie nadał mu M. Grzybowski.

Podstawą klasyfikowania reżimów politycznych sensu stricto oraz systemów rządów jest stopień realizacji zasady podziału władz wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami.

Kwestia ta jest na tyle istotna, że rozstrzyga się ją zazwyczaj w najważniejszym akcie normotwórczym²¹⁵ w państwie – konstytucji. Z jej mocy prawnej czerpią sankcję wszystkie pozostałe dokumenty legalnie obowiązujące na terytorium danego kraju²¹⁶. Zróżnicowanie relacji łączących podmioty legislatywy i egzekutywy wynika z osadzenia w ustawie zasadniczej zasady demokratycznego państwa prawnego²¹⁷, której emanacjami²¹⁸ są z kolei zasady podziału²¹⁹ oraz równoważenia władz²²⁰. Implikuje to wyodrębnienie odmiennych przedmiotowo dziedzin działania państwa, którym po stronie podmiotowej odpowiadają samodzielne grupy organów centralnych i lokalnych. Wykonują one tylko te kompetencje władzy publicznej, które im przekazano na mocy prawa. Współczesne państwa demokratyczne opierają się przeważnie na wzorze podziału władzy, który wywodzi się z myśli politycznej Johna Locke’a i Karola Monteskiusza. Wyróżnia on trzy sfery:

stanowienia prawa, jego wykonywania i sądzenia²²¹.

Wśród celów wprowadzenia zasady podziału władz do ustroju politycznego państwa polski Trybunał Konstytucyjny wskazał potrzebę ochrony praw człowieka, która dokonuje się przez uniemożliwienie któremukolwiek organowi nadużywania kompetencji władczych.

W efekcie przydzielenia każdej instytucji państwowej racjonalnie określonego zbioru uprawnień (który nie przeważa rażąco nad zestawami praw przyznanych innym podmiotom) zażegnane zostaje niebezpieczeństwo osiągnięcia przez którykolwiek z organów ustrojowej dominacji nad pozostałymi, skutkującej odwrotem od zasady podziału władz na rzecz zasady jednolitości władzy. Oprócz tego w procesie realizacji nadanych im uprawnień władczych

215 W doktrynie prawa konstytucyjnego wybrzmiewają głosy postulujące staranne rozróżnianie terminów akt normatywny (określający normy bądź oparty na normie) oraz akt normotwórczy (ustanawiający normy). Zob. Z. Ziembiński, Ziembiński Zygmunt, „Akt normatywny” czy „akt prawotwórczy”, „Państwo i Prawo”, 1993, nr 11–12, ss. 96–98.

216 Zob. K. Działocha, Artykuł 8, [w:] L. Garlicki, M. Zubik (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2016, t. 1, ss. 260–281.

217 P. Sarnecki, Artykuł 10, [w:] Tamże, s. 331.

218 Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 58.

219 J. Szymanek, Modele systemu rządów..., dz. cyt., ss. 5–6.

220 Zasada zrównoważenia władz bywa niesłusznie deprecjonowana przez uczonych, mimo iż w opinii konstytucjonalistów wiele współczesnych rozwiązań ustrojowych jest bliżej skojarzona z tym postulatem niż z zasadą podziału władz. Zob. T. Borkowski, System rządów w nowej Konstytucji,

„Państwo i Prawo”, 1997, nr 11–12, s. 72.

221 L. Garlicki, Polskie prawo..., dz. cyt., s. 68.

poszczególne części aparatu państwowego są zobligowane do wzajemnej współpracy²²². Wymienione wyżej warunki należą do kanonu niezbędnych gwarancji praworządności w państwie. Prowadzi to do konkluzji, że wykreowanie modelu rządów państwa w duchu demokratyzmu jest wyrazem troski ustrojodawcy o zachowanie standardów sprawowania władzy, analogicznych do wzorców wyznaczonych przez kraje regionu euroatlantyckiego.

W państwach, w których zasada podziału władzy nie jest stosowana, panuje zasada jednolitości władzy. Stosunki między instytucjami państwa (należącymi do jednej i tej samej władzy) są wówczas zawsze jednokierunkowe i funkcjonują wertykalnie. Istnieje więc określony organ posiadający pełnię władzy, któremu wszystkie pozostałe organy i urzędy są podporządkowane. System rządów traci przez to całą swą dynamikę. Przyjmuje się, że systemy polityczne państw o tego rodzaju homogenicznym modelu rządów mogą zostać zakwalifikowane jako demokratyczne tylko wtedy, gdy na szczycie hierarchii organów władzy umieszczone jest ciało przedstawicielskie (co ma miejsce np. w szwajcarskim systemie zgromadzenia). Przykład państw zależnych od ZSRR po II wojnie światowej²²³ jest jednak przestrogą przed bezkrytycznym przesądzaniem o demokratyczności reżimu politycznego jedynie na podstawie preponderancji legislatywy w układzie organów władzy²²⁴. Istnienie w ustroju państwowym zasady jednolitości władzy nie sprzyja rozwojowi funkcjonalnych form przywództwa politycznego. W stosunkach jednostek, zajmujących urzędy umiejscowione na szczycie stratyfikacji organów państwa, z obywatelami dominują bowiem pierwiastki „nagiej” władzy, które zastępują subtelniejsze, lecz trudniejsze do utrzymania interakcje oparte na dobrowolności i wymianie poglądów.

Charakterystykę relacji łączących organy legislatywy oraz egzekutywy politolodzy i konstytucjonaliści ujmują w jednym z dwóch, a niekiedy trzech podstawowych typów²²⁵. Nazywa się je systemami rządów parlamentarnych bądź prezydenckich. Często wyróżnia się

222 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 1993 r., sygn. akt K 11/93, OTK 1986-1995/t4/1993/cz2/37, OTK 1993 cz. II s. 350-367.

223 Historia zna przypadki niedemokratycznych reżimów politycznych, w których władza pozornie należała do organu obieralnego. Na mocy art. 2 i 15 Konstytucji PRL z dnia 22 lipca 1952 r., najwyższą władzę państwową miał Sejm. Jednak faktycznym ośrodkiem decyzyjnym był Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z wiodącą rolą Pierwszego Sekretarza, która to funkcja aż do lat 80. XX wieku nie figurowała w Statucie PZPR. Były to podmioty nieznane ustawie zasadniczej, a więc znajdujące się niejako poza normatywną płaszczyzną systemu rządów. Politolodzy jednak uwzględniali je w deskrypcjach reżimu politycznego Polski w tym okresie. Zob. P. Osęka,

„Nie wybierać na żywioł”. Model zmiany na stanowisku I Sekretarza KC PZPR, [w:] PRL - trwanie i zmiana, D. Stola, M. Zaremba (red.), Warszawa 2003, s. 21.

224 Zob. J. Szymanek, Modele systemu rządów..., dz. cyt., ss. 5–7.

225 Terminy „model rządów” i „system rządów” są w piśmiennictwie używane zamiennie. Zob. J.

Szymanek, Modele systemu rządów..., dz. cyt., s. 5.

też trzeci model określany jako półprezydencki, semiprezydencki lub mieszany²²⁶. Podstawowymi kryteriami wyznaczania typów systemów rządów (i reżimów politycznych w wąskim sensie) są sposób powoływania i forma odpowiedzialności organów egzekutywy²²⁷. Przedstawiając ich charakterystyczne cechy prawnoustrojowe, spróbuję wskazać, które instytucje w danym reżimie politycznym mają największy potencjał, aby za ich pośrednictwem przywódcy polityczni mogli skutecznie poznawać interesy swoich zwolenników, zarządzać nimi i realizować w podejmowanych przez siebie działaniach.

W parlamentarnym modelu rządów egzekutywa jest dualistyczna, gdyż stanowisko głowy państwa jest oddzielone od kolegialnego rządu (nazywanego też gabinetem), którego członkowie dysponują administracyjną częścią władzy wykonawczej²²⁸. Rząd pochodzi od władzy ustawodawczej i ponosi przed nią odpowiedzialność za podejmowane decyzje polityczne. Oznacza to, że szef gabinetu i pozostali jego członkowie nie są powoływani przez głowę państwa (monarchę lub prezydenta), ale przez większość deputowanych do izby lub izb parlamentu. Czyniąc zadość zasadzie równowagi władz, również rząd wyposaża się często w uprawnienie do rozwiązania organu ustawodawczego przed upływem jego kadencji²²⁹. Parlamentaryzm zatem to system wzajemnych powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych organów legislatywy i egzekutywy, których egzemplifikacją jest na przykład brak przeszkód do tego, by ministrowie posiadali jednocześnie mandat poselski. Oprócz tego za modelowe dla systemu rządów parlamentarnych uznaje się następujące rozwiązania: parlament pochodzi z powszechnych wyborów rywalizacyjnych;

o powołaniu premiera i uformowaniu rządu przesądza układ sił politycznych w parlamencie;

gabinet ponosi odpowiedzialność polityczną przed izbą albo izbami ustawodawczymi mogącymi wyrazić mu wotum nieufności skutkujące ustąpieniem co najmniej premiera, a najczęściej zaś całego rządu²³⁰; głowa państwa nie posiada kompetencji pozwalających jej

226 Por. J. Kuciński, System rządów..., dz. cyt., s. 68; S. Bożyk, System organów państwowych, [w:]

Prawo konstytucyjne, M. Grzybowski (red.), Białystok 2009, s. 142; J. Szymanek, Modele systemu rządów..., dz. cyt., s. 44; S. Gebethner, System rządów parlamentarno-gabinetowych, system rządów prezydenckich oraz rozwiązania pośrednie, [w:] Konstytucyjne systemy rządów. Możliwości adaptacji do warunków polskich, M. Domagała (red.), Warszawa 1997, ss. 80–81.

227 A. Antoszewski, Instytucjonalne uwarunkowania procesu decyzyjnego, [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 2008, s.

315.

228 M. Bankowicz, Demokracja. Zasady..., dz. cyt., ss. 65–66.

229 A. Antoszewski, Instytucjonalne uwarunkowania..., [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie..., cyt.

wyd., s. 315.

230 Według m.in. Jarosława Szymanka ta właśnie cecha systemów parlamentarnych jest kluczem do ich identyfikacji. Wymusza ona zarówno podział jak i współpracę władz, przez co ich odseparowanie nie może być całkowite. J. Szymanek, System rządów premierowskich jako nowy typ systemów rządów: casus Wielkiej Brytanii, „Przegląd Politologiczny”, 2011, nr 1, s. 68.

kreować politykę wewnętrzną lub zagraniczną i spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a ponadto wykonuje wolę większości parlamentarnej (np. powołując premiera albo zarządzając przedterminowe wybory)²³¹.

Na postawie badań założeń kształtujących poszczególne elementy systemu politycznego państwa uczeni mogą odróżniać od siebie modele rządów parlamentarnych.

Jedną z takich przesłanek jest typ systemu partyjnego. Stwierdzono na przykład, że wystąpienie mocnego rozproszenia ugrupowań politycznych w izbie ustawodawczej wydłuża czas formowania gabinetu i osłabia pozycję premiera, gdyż zmusza go do ustawicznego poszukiwania aprobaty dla działań rządu w warunkach braku koherentnej większości parlamentarnej. Z kolei systemy dwupartyjne oraz dwuipółpartyjne sprzyjają dominacji rządu nad legislatywą, ponieważ premier znajduje oparcie w zdyscyplinowanej większości parlamentarnej²³². Dzięki temu gabinet może stać się faktycznym centrum inicjowania i podejmowania decyzji politycznych. Istotne są również mechanizmy racjonalizacji parlamentaryzmu. Jednym z nich jest instytucja konstruktywnego wotum nieufności, która umożliwia odwołanie premiera jedynie pod warunkiem uzyskania bezwzględnej większości głosów deputowanych dla kandydatury nowego szefa gabinetu, co wymusza nadzwyczajne porozumienie kilku partii. Instytucja ta, tak jak pozostałe przejawy solidarnej odpowiedzialności rządu, wzmacnia status premiera wobec pozostałych członków kolegialnego organu wykonawczego, ponieważ wskutek jego odwołania do dymisji musi podać się cały gabinet. Duże znaczenie, nie tylko dla zracjonalizowania parlamentaryzmu, mają rozwiązania zawarte w systemie wyborczym. Utrudniają one dostęp do organów ustawodawczych lokalnym bądź niepopularnym formacjom politycznym m.in. poprzez ustanowienie klauzuli zaporowej. Wyznacza ona pewien próg poparcia wyborczego w skali kraju, którego przekroczenie uprawnia do uczestniczenia w podziale mandatów parlamentarnych. W tym kontekście zauważalny jest również wpływ innych czynników związanych z ordynacją wyborczą, jak np. liczba mandatów do podziału w danym okręgu wyborczym oraz metoda przeliczania głosów na mandaty (czyli formuła wyborcza), które mogą premiować partie o dużym albo małym poparciu społecznym²³³.

231 A. Antoszewski, Instytucjonalne uwarunkowania..., [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie..., cyt.

wyd., ss. 315–316.

232 Por. A. Lijphart, Patterns of Democracy - Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries, New Haven-London 2012, 2. wyd., ss. 60–62.

233 Zob. G. Bingham Powell Jr., Wybory jako narzędzie demokracji. Koncepcje większościowe i proporcjonalne, tłum. M. Czekański, Warszawa 2006, ss. 30–33; J. Haman, Demokracja, decyzje, wybory, Warszawa 2003, ss. 74–76.

System rządów prezydenckich, zgodnie z nazwą, implikuje silną pozycję głowy państwa wobec parlamentu. Po pierwsze, prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym, co wzmacnia jego legitymację społeczną. Po drugie, jest on równocześnie szefem rządu, a zarazem najwyższym reprezentantem państwa. Bardzo wzmacnia to jego status wobec pozostałych członków gabinetu, ponieważ nie są oni ministrami w pełnym tego słowa znaczeniu, lecz sprawują raczej funkcje doradców lub sekretarzy prezydenta²³⁴. Po trzecie, prezydent mimo pełnienia funkcji szefa egzekutywy nie jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem. Jego pełnomocnictwa mogą wygasnąć przed upływem kadencji jedynie w razie sfinalizowania procedury impeachmentu²³⁵. Zauważalne jest więc dążenie do odseparowania głowy państwa od organów ustawodawczych. Ma ono pozytywne konsekwencje również dla legislatywy, gdyż władzy wykonawczej zazwyczaj również odbiera się możliwość skrócenia kadencji organów przedstawicielskich. Najczęściej analizowanym modelem rządów prezydenckich jest bez wątpienia ten, który organizuje ustrój Stanów Zjednoczonych Ameryki. Unikatowość tego systemu tkwi w jeszcze większym oddaleniu od siebie legislatywy i egzekutywy – zarówno na płaszczyźnie organizacyjnej, jak i funkcjonalnej. Wynika to m.in. z osobnej elekcji parlamentarnej i prezydenckiej; zakazu łączenia mandatu deputowanego z członkostwem w rządzie²³⁶; skoncentrowaniu funkcji parlamentu na tworzeniu prawa, a prezydenta – na jego wykonywaniu oraz braku odpowiedzialności politycznej głowy państwa przed organami przedstawicielskimi, co jest jedną z konsekwencji osłabienia kontroli legislatywy nad egzekutywą²³⁷.

W niektórych państwach istnieją systemy rządów, które przewidują wybór prezydenta w wyborach powszechnych, a jednocześnie ustanawiają instytucję premiera kreowanego przez parlament. Te swoiste hybrydy obu przedstawionych wyżej modeli nazywane są zazwyczaj systemami półprezydenckimi, semiprezydenckimi, mieszanymi bądź premierowsko-prezydenckimi²³⁸. Ich wyodrębnianie z systemów parlamentarnych, w

234 A. Lijphart, Patterns of Democracy..., dz. cyt., s. 107.

235 J. Szymanek, Legislatywa i egzekutywa w prezydenckich i półprezydenckich systemach rządów,

„Przegląd Sejmowy”, 2017, nr 1, ss. 110, 115.

236 L. Helms, Presidents, Prime Ministers..., dz. cyt., s. 11.

237 A. Antoszewski, Instytucjonalne uwarunkowania..., [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie..., cyt.

wyd., ss. 318–319.

238 W przekonaniu Arenda Lijpharta, model półprezydencki można włączyć do rodziny systemów

238 W przekonaniu Arenda Lijpharta, model półprezydencki można włączyć do rodziny systemów