Przywództwo polityczne jako szczególna odmiana przywództwa

Przywództwo stało się przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, ponieważ objawia się w niemal każdej sferze życia zbiorowego. Dlatego wyróżnia się wiele jego odmian⁸⁸, charakterystycznych dla konkretnej grupy społecznej lub tematyki prowadzonych badań. W nauce⁸⁹ wyróżniane są odmiany takie jak: przywództwo religijne lub duchowe, przywództwo biznesowe (nazywane również przywództwem w organizacji)⁹⁰, przywództwo ekonomiczne⁹¹, przywództwo wojskowe bądź militarne⁹², przywództwo kulturowe⁹³ (dotyczące dziedzin kultury takich jak np. literatura, sztuka, muzyka, ale również edukacja albo sport), przywództwo moralne oraz najbardziej interesujące politologów, przywództwo polityczne. Możliwe są wszakże przypadki, kiedy ta sama osoba jest przywódcą w kilku odmianach jednocześnie⁹⁴. Na przykład niekwestionowany autorytet

87 Tamże, ss. 203–204.

88 Polscy teoretycy przywództwa posługują się zazwyczaj określeniem „typ przywództwa”. W mojej opinii termin „odmiana” ma nad nim przewagę jednoznaczności. Przywództwo jest typizowane przez naukowców na wiele sposobów, a pojęcie „typu” używa się zamiennie z terminami „rodzaj” albo

„sposób”. Sformułowanie „odmiana” ułatwia zachowanie metodologicznej przejrzystości.

89 Przytoczony powyżej katalog odmian przywództwa nie jest zamknięty. Na ten fakt uwagę zwrócili m.in. Bohdan Kaczmarek i Krzysztof Pałecki, poszerzając go na przykład o odmiany takie jak przywództwo naukowe, ekonomiczne, teoretyczne, moralne, literackie, rodzinne i koleżeńskie.

90 Zob. B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt.; K. Pałecki, Przywództwo jako kategoria teoretyczna i przedmiot społecznych oczekiwań, [w:] Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, L. Rubisz, K. Zuba (red.), Toruń 2004, ss. 32–37; hasło: Przywództwo, [w:] M. Karwat, J. Ziółkowski (red.), Leksykon pojęć politycznych, Warszawa 2013, ss. 286–294.

91 Zob. np. L. Kanarski, Przywództwo we współczesnych organizacjach, Warszawa 2005; G.C. Avery, Przywództwo w organizacji..., dz. cyt.; J.C. Maxwell, Być liderem: ponadczasowe zasady przewodzenia grupom i organizacjom, Warszawa 2007; C. Sikorski, Organizacje bez wodzów. Od przywództwa emocjonalnego do koordynacji demokratycznej, Warszawa 2006.

92 Hasło: Przywództwo, [w:] M. Karwat, J. Ziółkowski (red.), Leksykon pojęć..., dz. cyt.; W. Łydka, Przywództwo wojskowe, Warszawa 2014; L. Kanarski, Od skutecznego dowodzenia do efektywnego przywództwa w wojsku, [w:] Teoria i praktyka przywództwa wobec wyzwań edukacyjnych, L.

Kanarski, B. Rokicki (red.), Warszawa 2002, ss. 41–46; E. Szczepanik, Wybrane elementy kształtowania przywództwa w siłach zbrojnych, [w:] Teoria i praktyka przywództwa wobec wyzwań edukacyjnych, L. Kanarski, B. Rokicki (red.), Warszawa 2002, ss. 285–290.

93 Przywództwo w odmianie kulturowej jest rzadko spotykane w opracowaniach politologicznych.

Występuje ono w sytuacjach, w których relacja między artystą i jego entuzjastami wykracza poza okazywanie aprobaty współmiernej do skali jego talentu i popularności. Przywódca kulturowy jest w stanie wywołać u swoich fanów określone zachowania i wpoić im pewne przekonania, czego nie byłby w stanie dokonać żaden inny twórca kultury.

94 J. Iwanek, Przywództwo polityczne w systemie demokratycznym, [w:] Przywództwo polityczne.

Teorie i rzeczywistość, L. Rubisz, K. Zuba (red.), Toruń 2004, s. 110.

religijny albo charyzmatyczny dowódca wojskowy mogą być również liderami politycznymi. Zdarza się również, że jednostka zajmująca pozycję przywódczą w jednym z układów jest jednocześnie zwolennikiem innego przywódcy w odmiennej relacji tego rodzaju. Przywódcy polityczni lub biznesowi są często osobami głęboko wierzącymi i wspierającymi poczynania przywódców religijnych. Łączenie kilku odmian przywództwa to naturalne następstwo pełnienia przez ludzi wielu nakładających się na siebie ról społecznych w tym samym czasie i przez cały okres swojego życia⁹⁵.

Mogłoby się wydawać, że konkretyzacja odmian przywództwa powinna następować ze względu na dziedzinę życia społecznego, w której funkcjonują dany przywódca i jego zwolennicy, oraz cele, jakie oba podmioty wyznaczyły sobie nawzajem. Uczeni badający zagadnienie przywództwa politycznego nie są jednak zgodni co do tego, jakie są wyznaczniki tego pojęcia. W pierwszej kolejności nasuwa się skojarzenie politycznej odmiany przywództwa z politycznym charakterem celów i działań podejmowanych przez lidera i jego zwolenników⁹⁶. Sfera polityki może być pojmowana na przykład jako zjawiska związane z działalnością partii politycznej lub rządu. Wtedy jest ona płaszczyzną, na której pełniący określoną rolę polityczną lider stara się wywierać wpływ na innych ludzi i pozyskiwać zwolenników, przeciwstawiając się swoim oponentom⁹⁷. Przywódca polityczny bierze udział w podejmowaniu decyzji politycznych⁹⁸, kształtujących życie określonych grup społecznych, ale też społeczeństwa jako ogółu. Jego wysiłek zmierza do umożliwienia swoim stronnikom oddziaływania na decyzje polityczne, dzięki czemu wzmacnia on ich poczucie tożsamości i wspólnotowości⁹⁹. Cele przywódców politycznych są więc znacznie bardziej urozmaicone niż w innych odmianach przywództwa, a materializacja tych celów wpływa na egzystencję dużej liczby osób¹⁰⁰. Co więcej, przywódcy polityczni realizują swe zamiary w bardzo zróżnicowanych sytuacjach społecznych, rywalizując z innymi liderami politycznymi. Krąg ich zwolenników bywa na tyle szeroki, że nie są oni zdolni do skomunikowania się z każdym z osobna, wobec czego często działają w warunkach deficytu

95 J. Potulski, Socjologia polityki..., dz. cyt., ss. 171–172.

96 Zob. J.J. Wiatr, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 23; S. Wróbel, Dynamika systemu politycznego w ujęciu Talcotta Parsonsa. Proces i zmiana polityczna, „Studia Polityczne”, 1993, t.2, ss. 41–44.

97 Zob. J. Blondel, Political Leadership..., dz. cyt., s. 15; J. Iwanek, Przywództwo polityczne..., [w:]

Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 110; D. Katz, Patterns of Leadership..., [w:] Handbook..., cyt.

wyd., s. 205.

98 A. Laska, J. Nocoń, Teoria polityki..., dz. cyt., s. 241.

99 P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 71–72.

100 J. Blondel, Political Leadership..., dz. cyt., s. 15.

informacyjnego¹⁰¹. To sprawia, że przywódcy polityczni muszą często modyfikować swe zachowania i wykorzystywać bogaty wachlarz środków oddziaływania na zwolenników¹⁰², w tym instrumenty władzy, którymi dysponują instytucje publiczne. W odróżnieniu od przywódców politycznych celem przywódców biznesowych oraz ich stronników jest przede wszystkim poprawa wyników finansowych przedsiębiorstwa i zapewnienie mu przewagi nad konkurentami. Wypracowywanie zysku służy zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych, a efektywna współpraca przywódcy ze zwolennikami przynosi satysfakcję z wykonywanej pracy i poczucie spełnienia zawodowego. Z kolei celem, do którego zmierzają przywódcy religijni, jest osiągnięcie określonego ideału etycznego i eschatologicznego, odnalezienie odpowiedzi na pytania o sens ludzkiej egzystencji¹⁰³.

Odwołując się do Andrzeja Antoszewskiego, za błędne należy uznać definiowanie przywództwa politycznego na podstawie kryterium „polityczności” działań podejmowanych przez liderów i ich stronników. Nie ma bowiem granicy wyraźnie oddzielającej politykę od innych sfer zbiorowej aktywności¹⁰⁴. Mając tego świadomość, Margaret Hermann starała się udowodnić, że przywództwo typu politycznego ujawnia się w rozmaitych sytuacjach codziennych i postanowieniach osób publicznych niepełniących funkcji politycznych¹⁰⁵ (dotyczy to np. dyrektora placówki bibliotecznej, hierarchy kościelnego czy komendanta straży pożarnej). Nie sposób się z tym zgodzić. Podejście takie jeszcze bardziej zaciera granicę oddzielającą przywództwo polityczne od innych jego odmian, a co więcej, czyni niewyraźnym podział na to, co polityczne i niepolityczne¹⁰⁶. Dlatego wyodrębnienie przywództwa politycznego jedynie na podstawie podmiotowych kryteriów pojęcia polityki¹⁰⁷ okazuje się niewystarczające.

Różnica między przywództwem politycznym i pozostałymi jego odmianami uwydatnia się w pełni dopiero w ujęciu przedmiotowym. Wiąże się ono z klasyczną dziś definicją polityki, zaproponowaną przez Maxa Webera i upowszechnioną w polskiej

101 B. Kaczmarek, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., ss. 37–38.

102 U. Jakubowska, Przywództwo polityczne..., [w:] Podstawy psychologii..., cyt. wyd., s. 85.

103 P. Żukiewicz, Przywództwo polityczne..., dz. cyt., s. 71.

104 A. Antoszewski, Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 502.

105 M. Hermann, Elementy przywództwa..., cyt. wyd., s. 299.

106 Antoszewski posłużył się przykładem władzy rodzicielskiej. Ojciec, podejmując decyzję dotyczącą alokacji środków finansowych na wykształcenie syna, rozstrzyga zarówno o zasobach (pieniądzach), jak i celu funkcjonowania grupy (będzie nim odtąd wspomaganie dziecka w edukacji).

Jednak trudno w mówić o przywództwie politycznym ojca rodziny.

107 Zob. S. Wróbel, Polityka i proces polityczny, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Lublin 2007, ss. 243–263; Z. Blok, Teoretyczno-metodologiczne podstawy i problemy nauki o polityce, [w:] Nauka o polityce, Z. Blok (red.), Poznań 1988, ss. 22–28.

politologii za sprawą Franciszka Ryszki. Zgodnie z nią, polityka to przejawiane przez pojedynczych ludzi oraz grupy społeczne w obrębie struktury państwa dążenie do zdobycia oraz utrzymania władzy publicznej¹⁰⁸ lub do wywierania wpływu na dystrybucję tej władzy¹⁰⁹. Działania podejmowane przez wymienione powyżej podmioty są zaplanowane i zorganizowane¹¹⁰, dlatego spotykają się z odporem ze strony innych jednostek i zbiorowości, które również dążą do zdobycia wpływu na decyzje państwowe¹¹¹. Władza polityczna (a nie tylko władza publiczna lub państwowa w ramach egzekutywy, jak uznała M. Hermann¹¹²) jest punktem odniesienia dla przywódców politycznych i ich zwolenników. Ich cele, projekty, przedsięwzięcia i decyzje zmierzają za każdym razem do wywołania zmian w programie politycznym, realizowanym przez instytucje państwa bądź do zniekształcenia istniejących relacji między organami władzy publicznej. Liderzy biznesowi, religijni, wojskowi, kulturowi czy sportowi nie mają takiej ambicji, skupiając się na środowisku organizacji, do której należą. Ujawniając intencje dokonania zmian w sferze politycznej, przywódcy innych odmian dołączają do świata polityki (co, jak wcześniej wspomniałem, nie musi oznaczać utraty statusu przywódcy w ich „macierzystej” odmianie) i rozpoczynają grę według jej reguł.

Decyzje podejmowane przez przywódców politycznych, piastujących stanowiska w strukturze władzy państwowej, dotyczą najczęściej podziału zasobów między osoby, na które rozciągają się ich uprawnienia władcze¹¹³. W rezultacie tych postanowień część zbiorowości – zazwyczaj zwolennicy przywódcy – odnosi różnego rodzaju korzyści, ale pozostali członkowie społeczeństwa nic nie zyskują albo wręcz tracą swój dotychczasowy status formalny bądź materialny¹¹⁴. Zasoby relewantne dla przywództwa biznesowego, takie jak surowiec, maszyna, wiedza lub kluczowe przywództwa religijnego, takie jak wiara i przekonania, dają się wytworzyć. Przywództwo polityczne polega zaś na redystrybuowaniu już istniejących zasobów przez liderów. Wynikiem tego jest istnienie grupy osób, których indywidualne oraz grupowe interesy zostały naruszone. To motywuje je do zachowań

108 Por. L. Roszyk, Polityka jako przywództwo, [w:] Metafory polityki, B. Kaczmarek (red.), Warszawa 2001, t. 1, s. 178.

109 Inaczej: R.C. Tucker, Politics as Leadership..., dz. cyt., s. 26.

110 Zob. M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, tłum. A. Kopacki, P. Dybel, Kraków 1998, s.

56; F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa 1994, s. 18.

111 Por. A. Antoszewski, Przywództwo polityczne..., cyt. wyd., s. 503.

112 M. Hermann, Elementy przywództwa..., cyt. wyd., s. 299.

113 D. Katz, Patterns of Leadership..., [w:] Handbook..., cyt. wyd., s. 205.

114 M. Hermann, Elementy przywództwa..., cyt. wyd., s. 299.

konfrontacyjnych¹¹⁵, skłania do zasilenia szeregów adwersarzy odpowiedzialnego za to naruszenie przywódcy i poszukiwania innego, który spełniłby ich oczekiwania.

Rekapitulując, politologia wyróżnia przywództwo polityczne spośród innych odmian tego pojęcia na podstawie dwóch kryteriów. Pierwsze to cel, jakim jest zamiar zdobycia i utrzymania władzy politycznej, a co za tym idzie, kontrolowania instytucji państwowych.

Drugie kryterium to metody zarządzania istotnymi zasobami poprzez ich redystrybucję, nie zaś produkcję. Determinanty te mają stały charakter, dlatego tworzą rdzeń przywództwa politycznego¹¹⁶. Podmiotowe kryterium wyodrębnienia politycznej odmiany przywództwa jest tego waloru pozbawione. Zmienne są przecież zarówno zestawy narzędzi, służących do zdobywania i sprawowania władzy, jak i cechy relacji budowanych z otoczeniem. Nie jest wobec tego łatwo rozstrzygnąć, które z tych instrumentów i interakcji bezspornie są, a które z pewnością nie są „polityczne”. Toteż kryterium podmiotowe należy traktować posiłkowo.