Pawła Grzywny, Joanny Lustig, Natalii Stępień-Lampy, Bożeny Zasępy
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017
Recenzent Jacek Wojnicki
dziękujemy, że tak znaczną część życia poświęcił Pan Uniwersytetowi Śląskiemu w Katowicach.
Dziękujemy za doniosły wkład w rozwój nauki.
Dziękujemy za entuzjazm w kształceniu i wychowaniu młodzieży.
Dziękujemy za umiejętność twórczej i zgodnej współpracy.
Dziękujemy za pogodę ducha, serdeczność oraz życzliwość dla ludzi.
Dziękujemy za umiłowanie górnictwa.
Życzymy dalszych sukcesów naukowych i rozwijania życiowych pasji.
Współpracownicy i uczniowie
Świętowanie jubileuszu jest pięknym obyczajem, który na stałe wpisał się w życie środowiska akademickiego. Jest niezwykłym wydarzeniem, pozwa- lającym wyrazić uznanie dla pracy naukowej, dydaktycznej i wychowawczej Jubilata.
W 2017 roku przypada jubileusz szczególny – 65. urodzin kierownika Zakła- du Polityki Społecznej dr. hab. Mariana Mitręgi, ekonomisty, politologa i poli- tyka społecznego. Człowieka nietuzinkowego i niezwykle życzliwego ludziom.
Z tej okazji, my – Jego uczniowie – pragniemy wyrazić szacunek i wdzięcz- ność naszemu Mistrzowi.
Żywimy nadzieję, że księga pamiątkowa, na którą złożyły się artykuły ofia- rowane przez współpracowników i przyjaciół Jubilata, będzie dla Niego nie tyl- ko przedmiotem miłej lektury, lecz również symbolem naszego podzięko wania.
Wielki to dla nas zaszczyt i honor przedstawić Czytelnikowi sylwetkę Ju- bilata, choć mamy świadomość, że zaprezentowanie wszystkich Jego dokonań na niwie naukowej i dydaktycznej jest zadaniem niewykonalnym. Z poczu- ciem niezwykle ważnego zadania zaakcentujemy zatem najważniejsze fakty z bogatego życiorysu naszego Mistrza.
Marian Karol Mitręga urodził się 20 lipca 1952 roku w Michałkowicach, dzisiejszej dzielnicy Siemianowic Śląskich. Jest synem Jana Mitręgi, który w la- tach 1959–1974 pełnił funkcję ministra górnictwa i energetyki, w latach 1971–
1975 wiceprezesa Rady Ministrów, a w okresie 1976–1980 ambasadora Polski w Czechosłowacji. Miejsce urodzenia i rodzina w dużym stopniu wpłynęły na późniejsze zainteresowania badawcze Jubilata.
Po pomyślnym zdaniu egzaminu maturalnego w katowickim II Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Konopnickiej studiował w latach 1971–1975 na
Wydziale Handlu Wewnętrznego i Ekonomiki Żywienia Akademii Ekono- micznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach. Studia z zakresu ekonomii ze specjalnością handel wewnętrzny ukończył w trybie indywidualnego pro- gramu studiowania z wynikiem bardzo dobrym z wyróżnieniem. Jego pra- ca magisterska Wpływ środowiska wielkoprzemysłowego na ekonomiczne aspekty gospodarki leśnej na przykładzie Leśnego Pasa Ochronnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego uzyskała wyróżnienie w konkursie na najużyteczniejszą pracę dyplomową, ogłoszonym przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Polską Akademię Nauk, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oraz Zrzeszenie Studentów Polskich. W 1978 roku obronił na Wydziale Nauk Spo- łecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach pracę doktorską Konsekwen- cje migracji jako przesłanki regionalnego programu polityki społecznej (na przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego). W 1979 roku uchwałą Rady Wydziału Nauk Społecznych uzyskał stopień naukowy doktora nauk politycznych. W tym sa- mym roku ukończył prowadzone na Wydziale Nauk Społecznych dwuletnie podyplomowe Studium Pedagogiczne. W latach 1987–1988 odbył staż w Uni- wersytecie Warszawskim. W 2002 roku, na podstawie ogólnego dorobku na- ukowego i przedstawionej rozprawy habilitacyjnej Restrukturyzacja umiejsco- wiona. Socjalne i regionalne aspekty przemian w górnictwie węgla kamiennego, Rada Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach podjęła uchwałę o nadaniu Marianowi Mitrędze stopnia naukowego doktora habili- towanego nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, specjalność po- lityka społeczna.
Życie zawodowe Jubilata nierozerwalnie związane jest z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach. Już w trakcie ostatniego roku studiów podjął pracę w charakterze stażysty w ówczesnym Instytucie Filozofii, Socjologii i Nauk Politycznych Wydziału Nauk Społecznych tej Uczelni. Z dniem 1 paździer- nika 1975 roku w ramach powstałego wówczas Instytutu Nauk Politycznych (wyodrębnionego z Instytutu Filozofii, Socjologii i Nauk Politycznych) został utworzony Zakład Polityki Społecznej. Marian Mitręga był jednym z pierw- szych jego pracowników. W latach 1975–1977 zatrudniony był na stanowisku asystenta, od 1978 roku na stanowisku adiunkta, od 1997 roku na stanowisku starszego wykładowcy, od 2003 roku na stanowisku adiunkta ze stopniem na- ukowym doktora habilitowanego, od 2010 roku na stanowisku profesora nad- zwyczajnego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, a od 2015 roku ponow- nie na stanowisku adiunkta ze stopniem naukowym doktora habilitowanego.
Od początku swego zatrudnienia w Zakładzie Polityki Społecznej Jubilat wchodził w skład wielu zespołów badawczych, kierowanych przez prof. dr hab. Lucynę Frąckiewicz, prof. dr. hab. Jana Kantykę, prof. dr hab. Józefę Kra- mer. W latach 1984–1988 uczestniczył w Rządowym Programie Badań Podsta- wowych (III 5.05) pn. Procesy urbanizacyjne w PRL w nowych i starych aglomera- cjach przemysłowych Śląska i ich wpływ na przeobrażenia struktur społecznych miast
śląskich. W okresie 1986–1990 brał udział w Centralnym Programie Badań Pod- stawowych (09.09) pn. Polityka społeczna państwa oraz w Resortowym Progra- mie Badań Podstawowych (39.3) pn. Zmiany w strukturze konsumpcji w latach 1986–1990. W okresie tym został także włączony do realizacji Centralnego Pro- gramu Badań Podstawowych (11.08), poświęconego badaniom nad metodami zapobiegania skutkom alkoholizmu i narkomanii, a następnie do programu badawczego Poziom życia mieszkańców województwa katowickiego, realizowane- go przez Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji w Katowicach. W la- tach 1993–1994 brał udział w badaniach dotyczących integracyjnego systemu zachowania aktywności zawodowej osób potencjalnie bezrobotnych jako in- strumentu aktywnej polityki zatrudnienia w województwie bielskim (Projekt Badawczy Zamawiany 007-01), a także współuczestniczył w badaniach nad niepełnosprawnością w Polsce w ramach tematu realizowanego przez Insty- tut Filozofii i Socjologii PAN na zlecenie Państwowego Funduszu Rehabilita- cji Osób Niepełnosprawnych. W 1994 roku wziął udział w badaniu pt. Sytuacja psychospołeczna pracowników kopalń Jastrzębskiej Spółki Węglowej i jej związek z wy- stępującymi w kopalniach konfliktami. Efektem Jego pracy było autorskie opraco- wanie Stosunek górników do infrastruktury socjalnej kopalń. W latach 1998–1999 był członkiem zespołu badawczego realizującego projekt pt. Ubóstwo i margi- nalizacja. W poszukiwaniu aktywnych form i metod przeciwdziałania ubóstwu (Pro- gram UNDP POL/651/A/99). W latach 2005–2007 brał udział w zespołowych ba- daniach nad problemem bezrobocia w Siemianowicach Śląskich. Efektem tych badań było wypracowanie strategii przeciwdziałania bezrobociu oraz publi- kacja monograficzna Strategia przeciwdziałania bezrobociu w Siemianowicach Ślą- skich. Diagnoza i kierunki działań, której współautorami byli Marek Barański, Małgorzata Kuś oraz Maria Zrałek.
Współuczestniczył także w realizacji m.in. takich tematów badawczych, jak: Społeczno-gospodarcze i polityczne konsekwencje restrukturyzacji Górnego Ślą- ska; Problemy edukacyjne i zdrowotne regionu uprzemysłowionego; Dzieci i młodzież w procesie transformacji ustrojowej; Strefy ubóstwa w mieście wielkoprzemysłowym;
Bezdomność i ubóstwo; Uwarunkowania życia i pracy zawodowej pielęgniarek; Poli- tyka społeczna wobec wyzwań XXI wieku. Ponowoczesny model polityki społecznej.
Obecnie jest kierownikiem tematu badawczego pt. Usługi społeczne w lokalnych politykach publicznych.
Indywidualne zainteresowania badawcze Jubilata koncentrują się głów- nie wokół społecznych konsekwencji restrukturyzacji przemysłu na Górnym Śląsku, ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń zachodzących w prze- myśle górnictwa węgla kamiennego. W 1995 roku opublikował książkę Po- lityka socjalna wobec górników węgla kamiennego. Diagnoza stanu obecnego oraz społeczne skutki restrukturyzacji, w której w sposób krytyczny przedstawił na- stępstwa prowadzonej przez resort górnictwa w okresie PRL polityki socjalnej oraz zarysował program niezbędnych zmian wobec nadchodzących wyzwań
restrukturyzacyjnych. Efektem prac badawczych nad przebiegiem wdrażania zmian w zasadach funkcjonowania przemysłu węgla kamiennego było rów- nież opublikowanie książki Restrukturyzacja umiejscowiona. Socjalne i regional- ne aspekty przemian w górnictwie węgla kamiennego. Z kolei rezultatem zaintere- sowań badawczych dotyczących problemów demograficznych było wydanie w 1995 roku książki Demografia społeczna. Marian Mitręga jest także współau- torem monografii Wybrane problemy polityki społecznej, opublikowanej w 2016 roku oraz Polityka społeczna. Rozważania o teorii i praktyce, wydanej w 2017 roku.
Równie ważna jest pozostała część Jego dorobku publikacyjnego, obejmu- jąca ponad 100 pozycji o różnym charakterze (artykuły naukowe, rozdziały w pracach zbiorowych o charakterze monograficznym, ekspertyzy). Dotyczą one przede wszystkim ogólnie rozumianej polityki społecznej oraz społecz- nych implikacji transformacji ustrojowej i restrukturyzacji gospodarki.
Szanowny Jubilat jest niezwykle cenionym dydaktykiem. Z zamiłowaniem prowadzi zajęcia na różnych kierunkach studiów. Nie sposób w tym miejscu wymienić wszystkich wykładanych przez Niego przedmiotów. Wśród profi- lowanych zajęć z obszaru polityki społecznej warto jednak wspomnieć m.in. o:
Polityce zatrudnienia i rynku pracy, Polityce zdrowotnej, Państwie welfare state i jego przeobrażeniach, Modelach polityki społecznej czy Międzynarodowej porównawczej polityce społecznej. Wśród przedmiotów prowadzonych w ramach specjalności
„usługi społeczne w politykach publicznych” wymienić należy m.in.: Teorię usług społecznych, Determinanty rozwoju gospodarczego oraz Demograficzne wy- zwania Europy. Marian Mitręga wykształcił tysiące studentów, zyskując sobie opinię wybornego wykładowcy.
Jako opiekun naukowy wypromował setki prac licencjackich i magister- skich. Pod Jego kierunkiem powstało do tej pory 11 dysertacji doktorskich. Jest także szanowanym recenzentem w licznych przewodach doktorskich i habi- litacyjnych.
Poza pracą naukową i dydaktyczną Marian Mitręga pełni różnego rodza- ju funkcje oraz angażuje się w rozmaite przedsięwzięcia, wykazując się tym samym operatywnością i wysokimi kompetencjami. W latach 1978–1980 peł- nił funkcję Pełnomocnika Rektora do spraw Studenckiego Ruchu Naukowe- go w zakresie studiów humanistycznych. Do jego obowiązków należała m.in.
koordynacja studenckich zebrań i sesji naukowych, nadzór nad studencki- mi obozami naukowymi, pomoc w logistycznym i finansowym zabezpiecze- niu planowanych przedsięwzięć oraz ocena opiekunów studenckiego ruchu naukowego. W latach 1978–1990 był ankieterem, a później także kontrolerem sieci katowickiej, która wykonywała badania na zlecenie Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. W 1994 roku ukończył przygotowany przez Naczelną Or- ganizację Techniczną w Katowicach kurs wyceny majątku, uzyskując tym sa- mym uprawnienia specjalisty do spraw wyceny majątku pozaprodukcyjnego przedsiębiorstw państwowych.
W latach 1994–1997 był członkiem Rady Ekonomicznej powołanej przy wojewodzie katowickim. W ramach prac podejmowanych w Zespole Polity- ki Socjalnej i Społecznej wykonał szereg ekspertyz, w których wskazywał na społeczne skutki prowadzonej na obszarze Górnego Śląska restrukturyzacji.
Ponadto w latach 1996–1998 był członkiem Rady Rozwoju Społecznego po- wołanej również przy wojewodzie katowickim. W toku jej prac zajmował się kwestiami dotyczącymi zrównoważonego rozwoju regionu. Współuczestniczył także w redagowaniu raportów powstających pod patronatem Programu Roz- woju Organizacji Narodów Zjednoczonych (Program Zrównoważonego Roz- woju Społecznego Województwa Katowickiego UNDP). W 1996 roku wspólnie z prof. dr hab. Lucyną Frąckiewicz oraz dr Marią Zrałek opracował na potrze- by Prezydium Rządu RP ekspertyzę pt. Problemy ekonomiczno-społeczne górnic- twa w procesie restrukturyzacji. W latach 1995–1997 był członkiem Komisji Spraw Obywatelskich Rady Miejskiej Katowic. Na jej potrzeby wykonał liczne eks- pertyzy społeczne. W 2004 roku został powołany w skład Komitetu ds. Woje- wódzkiej Strategii Polityki Społecznej, któremu przewodniczył marszałek wo- jewództwa śląskiego. Zadaniem Komitetu było wyznaczenie kierunków prac nad Strategią Polityki Społecznej Województwa Śląskiego na lata 2006–2020.
W 2013 roku wszedł w skład Zespołu ds. Aktualizacji Wojewódzkiej Strategii Polityki Społecznej, a w roku 2014 został członkiem powołanego przy Regio- nalnym Ośrodku Polityki Społecznej zespołu ekspertów, który opiniował plan działań pn. Rodzina szansą – Śląska Karta Dużej Rodziny.
W latach 2002–2004 był wicedyrektorem do spraw naukowych Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Wydziału Nauk Społecznych Uniwersy- tetu Śląskiego w Katowicach.
Od 2005 roku jest ekspertem Polskiej Komisji Akredytacyjnej w dziedzi- nie nauk społecznych (dyscyplina: nauki o polityce). Pełni także funkcję prze- wodniczącego Kierunkowego Zespołu Zapewnienia Jakości Kształcenia na kierunku politologia. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Polityki Społecz- nej, Towarzystwa Przyjaciół Nauki im. Walentego Roździeńskiego, Towarzy- stwa Inicjatyw Naukowych oraz członkiem Rady Nadzorczej Wydawnictwa Naukowego „Śląsk”.
Wyrazem uznania osiągnięć Jubilata są liczne nagrody rektorskie, które otrzymał za pracę naukową i organizacyjną na rzecz Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W roku akademickim 1976/1977 otrzymał nagrodę indywidu- alną za pracę dydaktyczno-wychowawczą i naukową; w 1979 roku nagrodę in- dywidualną za aktywne zaangażowanie się w organizację procesu dydaktycz- nego, a w szczególności za rozwijanie różnych form kształcenia; w 1980 roku nagrodę indywidualną za osiągnięcia naukowe, dydaktyczne oraz prace or- ganizacyjne na rzecz uczelni; w 2003 roku nagrodę indywidualną II stopnia za działalność naukowo-badawczą; w 2006 roku nagrodę indywidualną II stop- nia za działalność naukową; a w 2009 roku nagrodę indywidualną za osiągnię-
cia naukowe, dydaktyczne oraz prace organizacyjne na rzecz uczelni. Jest też adresatem licznych listów gratulacyjnych od władz uczelni za dotychczaso- wą działalność i osiągnięcia oraz pracę na rzecz środowiska akademickiego.
Poza Uniwersytetem Śląskim w Katowicach życie zawodowe Jubilata zwią- zane było także z Wyższą Szkołą Finansów i Prawa w Bielsku-Białej, Wyższą Szkołą Pedagogiczną Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Uni- wersytetem Ekonomicznym w Katowicach oraz Szkołą Pracowników Socjal- nych w Katowicach.
Marian Mitręga, pochodzący z tradycyjnej górniczej rodziny, regionalną tożsamość górnośląskiej „domowiny” stawia zawsze na pierwszym miejscu.
To ona wyznaczyła Jego drogę naukową.
Szanowny Jubilat to wybitny nauczyciel akademicki, naukowiec i praktyk.
Człowiek niezwykle serdeczny, pracowity, dociekliwy i zaangażowany. Czło- wiek, którego nigdy nie opuszcza pogoda ducha i na którego zawsze możemy liczyć. Dziękujemy! I prosimy o jeszcze.
Pracownicy Zakładu Polityki Społecznej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
z lat 1976–2017
Monografie autorskie
Demografia społeczna. Katowice, Wydawnictwo „Śląsk”, 1995.
Polityka socjalna wobec górników węgla kamiennego. Diagnoza stanu obecnego oraz społeczne skutki restrukturyzacji. Gliwice, Wydawnictwo „Wokół nas”, 1996.
Restrukturyzacja umiejscowiona. Socjalne i regionalne aspekty przemian w górnic- twie węgla kamiennego. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2001.
Strategia przeciwdziałania bezrobociu w Siemianowicach Śląskich. Diagnoza i kie- runki działań, współautorzy: M. BaraŃski, M. KuŚ, M. ZraŁek. Katowi- ce–Siemianowice Śląskie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, 2005.
Wybrane problemy polityki społecznej, współautorzy: P. Grzywna, J. Lustig, N. StępieŃ-Lampa, B. Zasępa. Katowice, Towarzystwo Inicjatyw Nauko- wych, 2016.
Polityka społeczna. Rozważania o teorii i praktyce, współautorzy: P. Grzywna, J. Lustig, N. StępieŃ-Lampa, B. Zasępa. Katowice, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Śląskiego, 2017.
Artykuły, studia, rozprawy naukowe
J. Mihalik. Planowani socialneho rozvoja, metodologicke pristupy. „Polityka Spo- łeczna” 1976, nr 6.
Problemy populacyjne w Czechosłowacji. „Polityka Społeczna” 1976, nr 11/12.
„Synteza”. Czasopismo czechosłowackiego Instytutu Naukowego Pracy i Spraw So- cjalnych w Bratysławie. „Polityka Społeczna” 1977, nr 11/12.
J. Mihalik. Medzinârodnê trendy v planowani socialekonomickeho rozvoja. „Polity- ka Społeczna” 1978, nr 5.
Polityka społeczna wobec reformy gospodarczej – sprawozdanie. Materiały z kon- wersatorium polityków społecznych, Warszawa, 1978.
Zagadnienia polityki rodzinnej w Czechosłowacji. „Zaranie Śląskie” 1979, nr 2.
Młode małżeństwa w Ostrawie. „Zaranie Śląskie” 1979, nr 3.
O. Vidlakova. Statni sprava CSRR a zivotni prostredi. „Zaranie Śląskie” 1979, nr 4.
Realizacja programu polityki ludnościowej i rodzinnej. W: „Prace z Nauk Społecz- nych”. Nr 6. Red. J. BaŃka. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Ślą- skiego, 1979.
J. Szczepański. Rozważania o konsumpcji i polityce społecznej. „Górnośląskie Stu- dia Socjologiczne”. T. 13. Red. W. Mrozek. Katowice, Śląski Instytut Na- ukowy w Katowicach, 1979.
Elementy polityki ludnościowej i rodzinnej w wybranych krajach europejskich. W: Po- lityka społeczna. T. 1. Red. W. Rawski. Warszawa, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich. Zarząd Główny. Ogólnopolska Rada Nauk Społecz- nych, Warszawa, 1979.
Polityka społeczna – materiały do ćwiczeń z przedmiotu. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1980.
Przestrzenne zróżnicowanie warunków bytu. „Polityka Społeczna” 1981, nr 4.
Migracni polityka v koncepci socialni polityki. „Demografie”. Nr 3, Praha, Fede- ralni Statisticky Urad, 1981.
Niektóre przyczyny kryzysu społeczno-politycznego w górnictwie. W: Źródła kryzy- su i analiza aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w Polsce. Kierunki badań nad przyczynami kryzysów w PRL. Katowice, Instytut Nauk Politycznych i Dzien- nikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, 1981.
J. Koŝĉo. Teoria a prax paradenskej psychologie. „Polityka Społeczna” 1982, nr 4.
Kształtowanie się płacy a wiek pracownika w resorcie górnictwa. W: Problemy pracy i zabezpieczenia społecznego ludzi starszych. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1982.
Rola samorządu mieszkańców w animacji więzi społecznych wśród społeczności lokal- nych, jako przykład podmiotowej działalności organizacji społecznych w mikro- strukturach społecznych, współautor: E. JanuŁa. W: Mikrosystemy społeczno- -polityczne. Red. P. Dobrowolski, P. Gieorgica. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1982.
Charakterystyka Rybnickiego Okręgu Węglowego. W: „Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych”. Z. 76: Problemy zagospodarowania infrastrukturalnego Rybnickiego Okręgu Węglowego. Red. I. Fierle, M. Ignar, K. KuciŃski, B. Czy- Żewska, J. Ernst, B. JaŁowiecki, Z. Lachert. Warszawa, Polska Akademia Nauk. Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych, 1983.
Metody pomiaru poziomu życia ludności. W: Polityka społeczna. Podstawowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Uni- wersytetu Śląskiego, 1983.
Polityka ludnościowa i rodzinna. W: Polityka społeczna. Podstawowe pojęcia i wy- brane zagadnienia. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Śląskiego, 1983.
Przedmiot i podmioty polityki społecznej. W: Polityka społeczna. Podstawowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Uni- wersytetu Śląskiego, 1983.
Zmiany w politycznej koncepcji polityki społecznej na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Dialektyka przeobrażeń politycznych: konferencja wykładow- ców nauk politycznych. W: „Zeszyty Naukowe Politechniki Świętokrzyskiej”.
Z. 16. Kielce, Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej, 1986.
Metody pomiaru poziomu życia mieszkańców. W: Elementy polityki społecznej i eko- nomicznej w Polsce. Red. L. LeŚniewski, R. Grębosz. Katowice, Międzywo- jewódzka Szkoła Partyjna PZPR, 1986.
Społeczne determinanty polityki mieszkaniowej. W: Elementy polityki społecznej i eko- nomicznej w Polsce. Red. L. LeŚniewski, R. Grębosz. Katowice, Międzywo- jewódzka Szkoła Partyjna PZPR, 1986.
Polityka ludnościowa i rodzinna. W: Elementy polityki społecznej i ekonomicznej w Polsce. Red. L. LeŚniewski, R. Grębosz. Katowice, Międzywojewódzka Szkoła Partyjna PZPR, 1986.
Zagrożenia zawodowe i ich konsekwencje w pracy górniczej – sytuacja w kopalniach węgla kamiennego województwa katowickiego. W: Kwestie społeczne regionu wy- soko uprzemysłowionego. T. 1. Red. S. Czajka, L. Frąckiewicz, J. Kroszel, J. Orczyk, M. PaŃkowska, A. Rajkiewicz, J. Sztumski, J. WÓdz. Katowice, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, 1989.
Kompensacyjna funkcja przywilejów w górnictwie węgla kamiennego. „Polityka Spo- łeczna” 1992, nr 1.
Człowiek – Praca – Społeczeństwo. XV Konferencja Problemów Pracy i Ekonomiki Pracy. „Polityka Społeczna” 1992, nr 9.
Mieszkania zakładowe jako problem polityki społecznej. W: Człowiek – Praca – Spo- łeczeństwo. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Akademii Eko- nomicznej w Katowicach, 1992.
Konferencja polityki społecznej. Ustroń Wielkopolski, czerwiec 1992. „Polityka Spo- łeczna” 1992, nr 4.
Międzysektorowy program regionalny rekonwersji gospodarczej Górnego Śląska.
W: Kwestie społeczne regionu wysoko uprzemysłowionego. T. 2. Red. L. Frąc- kiewicz. Katowice, Fundacja dla Wspierania Śląskiej Humanistyki, 1992.
Osłona socjalna górników zamykanych kopalń. W: Ubóstwo jako problem polityki spo- łecznej. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Akademii Ekono- micznej w Katowicach, 1993.
Ubóstwo. „Humanizacja Pracy” 1996, nr 1/2.
Pomoc społeczna a restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego. W: Dylematy spo- łeczne i gospodarcze starego regionu przemysłowego – wnioski dla Parlamentu.
Red. I. Lipowicz. Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 1996.
Situation in the coal mining industry. In: Social and economic dilemmas of old indu- strial regions – conclusions for Parliament. Ed. L. Lipowicz. Warszawa, Wy- dawnictwo Sejmowe, 1996.
Problemy ekonomiczno-społeczne górnictwa w procesie restrukturyzacji. W: Rozwój społeczny województwa katowickiego. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydaw- nictwo Akademii Ekonomicznej, 1996.
Wybrane demograficzne i społeczne aspekty migracji ludności. W: Ludzie – Instytu- cje – Idee. Red. J. Iwanek. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1997.
Aspiracje edukacyjne uczniów klas VII szkół podstawowych z wiejskich środowisk re- gionu wysoko uprzemysłowionego. W: Problemy edukacyjne i zdrowotne regionu uprzemysłowionego. Red. J. Sztumski, M. Mitręga. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1998.
Przemiany w górniczym szkolnictwie zawodowym resortowym systemie edukacji w do- bie transformacji ustrojowej. W: Problemy edukacyjne i zdrowotne regionu uprze- mysłowionego. Red. J. Sztumski, M. Mitręga. Katowice, Wydawnictwo Uni- wersytetu Śląskiego, 1998.
Polityka ludnościowa. W: Polityka społeczna. Red. A. Frączkiewicz-Wronka, M. ZraŁek. Katowice, Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego. Ko- legium Zarządzania, 1998.
Podmiot i zakres polityki społecznej. W: Polityka społeczna. Red. A. Frączkiewicz- -Wronka, M. ZraŁek. Katowice, Akademia Ekonomiczna im. K. Adamiec- kiego. Kolegium Zarządzania, 1998.
Transformacja pozaprodukcyjnych funkcji zakładu pracy jako skutek przemian ustro- jowych w branży górnictwa węgla kamiennego. W: Polska w procesie przeobrażeń ustrojowych. Red. S. WrÓbel. Katowice, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, 1998.
Struktura demograficzna a staż pracy pracowników branży górnictwa węgla kamien- nego. W: Przeobrażenia demograficzne kraju i ich konsekwencje dla polityki spo- łecznej. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Akademii Ekono- micznej, 1998.
Działalność Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach. W: Ubodzy i bezdomni. Red.
P. Dobrowolski, I. Mądry. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Ślą- skiego, 1998.
Problematyka zatrudnienia i możliwości preorientacji zawodowej w branży górnictwa węgla kamiennego. „Rynek Pracy” 1998, nr 7.
Problematyka osłon socjalnych w programach restrukturyzacji polskiego górnictwa wę- gla kamiennego. W: Reformy spoleczne i zagrożenia ich realizacji. Red. L. Frąc- kiewicz, W. Koczur. Katowice, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 1998.
Marginalizacja etosu pracy górnika i jej konsekwencje dla realizacji programu restruk- turyzacji przemysłu węgla kamiennego. W: Polityka społeczna wobec reform. Red.
L. Frąckiewicz, A. Frączkiewicz-Wronka. Katowice, Wydawnictwo Aka- demii Ekonomicznej w Katowicach, 1999.
Demograficzne uwarunkowania restrukturyzacji górnictwa w okresie transformacji.
W: Polityka społeczna na Śląsku – wybrane problemy. Red. R. RauziŃski. Opo- le, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, 2000.
Teoretyczne podstawy polityki społecznej, współautor: A. Frączkiewicz-Wronka.
W: Polityka społeczna w okresie transformacj. Red. A. Frączkiewicz-Wronka, M. ZraŁek. Katowice, Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego. Ko- legium Zarządzania, 2000.
Polityka ludnościowa i rodzinna. W: Polityka społeczna w okresie transformacji. Red.
A. Frączkiewicz-Wronka, M. ZraŁek. Katowice, Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego. Kolegium Zarządzania, 2000.
Wpływ reformy górnictwa na lokalny rynek pracy powiatu raciborskiego. W: Strate- gia przeciwdziałania bezrobociu na lokalnym rynku pracy Raciborza. (Materia- ły konferencyjne). Racibórz, Polska Akademia Nauk Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej – Komisja Regionalnej Polityki Społecznej w Opolu, Starostwo Powiatowe w Raciborzu oraz Polskie Towarzystwo Ekonomicz- ne „PETEX” – Opole, 2000.
Wpływ transformacji ustrojowej na problematykę świadczeń emerytalnych w górnic- twie węgla kamiennego. W: Społeczno-polityczne aspekty transformacji ustrojo- wej. Red. P. Dobrowolski, J. Liszka, J. Sztumski. Ustroń, Wydawnictwo Studeu, 2001.
Ewaluacja społecznych aspektów programu restrukturyzacji polskiego górnictwa wę- gla kamiennego. W: Metody pomiaru zjawisk społecznych w skali makro- i mikro- regionalnej. Red. L. Frąckiewicz, A. Frączkiewicz-Wronka. Katowice, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 2001.
Bezrobocie i formy jego łagodzenia. W: Polityka społeczna. Zarys wykładu wybra- nych problemów. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Naukowe
„Śląsk”, 2002.
Starzenie się społeczeństwa jako problem badań naukowych. W: Polska a Europa. Pro- cesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się społeczeństwa i jego wyzwanie dla polityki społecznej. Nr 8. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 2002.
Demograficzne determinanty funkcjonowania gospodarstw starszych rolników. W: Pro- blemy polskiej wsi na przełomie wieków. Red. L. Frąckiewicz, M. KrÓl. Kato- wice, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 2002.
Znaczenie integracji z Unią Europejską wobec bezpieczeństwa socjalnego pracowni- ków polskiego górnictwa węgla kamiennego. W: Bezpieczeństwo socjalne. Red.
L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Ka- towicach, 2003.
Pomoc publiczna dla sektora polskiego górnictwa węgla kamiennego wobec prawnych uwarunkowań Unii Europejskiej. W: Polska w przededniu wejścia do Unii Euro- pejskiej. Wybrane problemy. Red. B. ŁomiŃski. Bielsko-Biała, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów, 2004.
Programy przeciwdziałania bezrobociu i wykluczeniu społecznemu. W: Zapobieganie wykluczeniu społecznemu. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 2005.
Pomoc społeczna jako przykład przemian w polskiej transformacji ustrojowej. W: Po- lityczne i prawne aspekty przemian ustrojowych po 1989 roku. Red. J. Liszka, J. Okrzesik. Bielsko-Biała, Wyższa Szkoła Bankowości i Finansów, 2007.
Świadczenia emerytalne w górnictwie węgla kamiennego na tle tendencji w wybra- nych krajach UE. W: W obliczu starości. Red. L. Frąckiewicz. Katowice, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 2007.
Polityka rodzinna czy prorodzinna. W: Idea społeczeństwa obywatelskiego wobec lokal- nych problemów społecznych w procesie globalizacji. Red. M. BaraŃski, B. Ku- biczek. Dąbrowa Górnicza, Agencja Wydawniczo-Reklamowa Omnidium, 2008.
Polska transformacja ustrojowa i jej związek z reformą systemu edukacji dorosłych dla rynku pracy. W: Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Red. R. Glaj- car, W. Wojtasik. Katowice, Wydawnictwo REMAR, 2009.
Przemiany w zagrożeniach zdrowotnych w pracy górniczej w okresie transformacji.
W: „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Biel- sku-Białej”. Z. 3: Wolność i bezpieczeństwo. Dwie twarze polskiej transforma- cji. Red. M. Mitręga, J. Okrzesik. Bielsko-Biała, Wyższa Szkoła Bankowo- ści i Finansów, 2010.
Wykluczenie jako kategoria badawcza nauk społecznych. W: Aby pomagać lepiej. Dia- gnoza skuteczności rzeczowej pomocy społecznej jako czynnika przeciwdziała- nia wykluczeniu społecznemu. Raport z badań. Red. B. Pawlica, E. Wiszczun, B. Zasępa, E. Ferenc, A. Kasztelan, L. Olczak, N. KępiŃski. Częstochowa, Wydawnictwo „Harit” K. Bednarek, 2011.
Migracja zastępcza: społeczno-ekonomiczny wymiar ruchu wędrówkowego. W: Ro- dzina polska na emigracji w duszpastersko-społecznej refleksji. Red. I. Celery, G. Polok. Katowice, Wydawnictwo Księgarnia św. Jacka, 2011.
Wpływ procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego na sytuację mieszkanio- wą w społeczności lokalnej. W: „Studia ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Wy- działowe”. Z. 87: Współczesne obrazy polityki społecznej i gospodarczej. Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Lucynie Frąckiewicz. Red. W. Koczur, A. Rą- czaszek. Katowice, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, 2012.
Społeczna odpowiedzialność biznesu jako współdziałanie zapewniające spójność spo- łeczną. W: Odpowiedzialność w przestrzeni społeczno-pastoralnej. Red. I. Ce- lery, G. Polok. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2013.
Bezpieczeństwo społeczne seniorów w Polsce: wybrane aspekty teorii i praktyki, współ- autor: P. Grzywna. W: Realność złego starzenia się. Poza polityczną i społeczną powinnością. Red. L. BuliŃski. Toruń, Wydawnictwo A. Marszałek, 2015.
Social Reforms in Poland in the Transformation Period, współautorzy: P. Grzyw- na, N. StępieŃ-Lampa, B. Zasępa. In: Democratization Processes in Poland and Slovenia: Comparative Study. Eds. A. Turska-Kawa, M. Haček. Maribor, In- stitute for Local Self Government and Public Procurement, 2016.
napisanych pod kierunkiem Mariana Mitręgi
2007
Marzena Kletke-Milejska: Zreformowany system edukacji i jego wpływ na kształ- cenie i wychowanie dzieci w publicznych szkołach podstawowych. Studium poli- tologiczne.
2008
Justyna Pasteczka: Realizacja polityki socjalnej wobec osób niepełnosprawnych w la- tach 1989–2005 na obszarze Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego.
2009
Ewelina Wiszczun: Europejski Fundusz Społeczny jako instrument realizacji poli- tyki zatrudnienia i rynku pracy w województwie śląskim.
2011
Agnieszka Skorek: Szkolnictwo zawodowe jako segment prozatrudnieniowego pro- gramu polityki społecznej w skali lokalnej (na przykładzie powiatu myszkowskiego).
2014
Natalia StępieŃ: Polityka wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzie- ży z obszaru wielkomiejskiej biedy na przykładzie miasta Siemianowice Śląskie.
2016
PrzemysŁaw Drąg: Przebieg i wpływ restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego dla mieszkańców Jastrzębia Zdroju i pracowników Jastrzębskiej Spółki Węglowej.
JarosŁaw Bednorz: Polityka społeczno-gospodarcza państwa wobec polskiego sekto- ra górnictwa węgla kamiennego po 1989 roku.
PaweŁ Grzywna: Kategoria bezpieczeństwa zdrowotnego jako kryterium poznawcze w polityce społecznej państwa polskiego wobec osób wykluczonych ekonomicznie na obszarze poindustrialnym.
2017
Jakub Zawadzki: Publiczne służby zatrudnienia w województwie śląskim wobec wy- zwań aktywnej polityki rynku pracy.
MichaŁ WÓjcik: Znaczenie samorządu gospodarczego w Polsce w zakresie realiza- cji zadań rynku pracy.
Janusz MichaŁek: Współpraca gmin powiatu żywieckiego w realizacji zadań finan- sowanych ze środków europejskich na przykładzie Związku Międzygminnego ds.
Ekologii w Żywcu (procedura w toku).
Anna Kubica-Marek: Porażka i sukces transformacji socjalnej funkcji przedsiębior- stwa państwowego – studium politologiczne na przykładzie zakładów przemysłu włókienniczego i browarniczego Podbeskidzia (procedura w toku).
Szanowny Panie Profesorze,
pisanie pracy doktorskiej dla człowieka, który obronił magisterium, jest czymś dalekim i stanowi wysoko postawiony cel. Cel, który weryfikuje cały proces edukacyjny na tym poziomie. Pierwotnie wyznaczone założenia niejednokrot- nie wymagają zmian. U progu realizacji tego wyzwania wszystko wydaje się proste, jednakże to przekonanie zmienia się wraz z podjęciem pierwszych kro- ków, mających na celu opracowanie treści dysertacji. Pracowitość, inteligen- cja i bystrość są cechami niezwykle pożądanymi do realizacji tego zadania, ale nie są one wystarczające. Bardzo ważnym i niezbędnym ogniwem scalającym cały proces oraz nieodzownym do jego przebiegu jest osoba promotora, któ- rym Pan Profesor zechciał dla nas zostać.
Prezentowana przez Pana postawa sprawiała, że znajdowaliśmy motywa- cję do działania. Działania, które niejednokrotnie wydawało nam się bezsen- sowne. To Pan widział w tym sens. Poklepywania po ramieniu i słowa „jest dobrze” powodowały, że dostawaliśmy skrzydeł i szliśmy do przodu. Dzię- ki Pana zaangażowaniu udało nam się osiągnąć wcześniej obrany cel, napisać i obronić nasze prace doktorskie. Jedenaście osób, które Pan Profesor zechciał wziąć pod swoje skrzydła i prowadzić przez tę niełatwą drogę, szczęśliwie do- tarło do mety. Miał Pan siłę i wolę wielokrotnie prostować nasze potknięcia.
Dzięki temu, że mogliśmy odnaleźć w Pana osobie mentora, udało się zwień- czyć dzieło. W trudnych chwilach zwątpienia potrafił Pan służyć wsparciem.
Dziękujemy, że mimo tylu zajęć zawsze miał Pan dla nas czas, odpowia- dał na nasze niezbyt mądre pytania i zgłaszał ciekawe sugestie, które pozwo- liły lepiej zrozumieć temat pracy. Jesteśmy wdzięczni za włożony trud i cenne
rady, a także za wszechstronne wsparcie i wyrozumiałość. Składamy serdecz- ne podziękowania za życzliwość, cenne uwagi merytoryczne, wszechstronną pomoc oraz poświęcony czas.
Łącząc wyrazy szacunku w imieniu wszystkich podopiecznych doktorów
Marzena Kletke-Milejska
Szanowny Panie Profesorze,
z okazji tak pięknego Jubileuszu, w imieniu całej społeczności doktorantów Zakładu Polityki Społecznej przy Instytucie Nauk Politycznych i Dziennikar- stwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, składamy na Pana ręce najser- deczniejsze gratulacje.
Pana pracowitość w obu obszarach stanowiących „universum naukowca”, czyli w dydaktyce i w badaniach, budzi nasz wielki podziw i szacunek. Naj- lepszym dowodem tej pracowitości są liczne wystąpienia konferencyjne, pu- blikacje, raporty, ekspertyzy oraz nowatorskie rozwiązania problematyki de- mograficznej i górniczej.
Środowisko doktoranckie składa Panu podziękowanie za wiedzę, zaanga- żowanie, poświęcenie, cierpliwość oraz merytoryczną pomoc na każdym etapie procesu pisania pracy doktorskiej. Dziękujemy z całego serca za poświęcony nam czas, którego Pan Profesor nigdy nie oszczędzał, a także za cenne wska- zówki udzielane w twórczej atmosferze. Nasze życie naukowe oraz otwarcie przewodu doktorskiego nie byłoby możliwe bez Pana skutecznego mentorin- gu oraz atencji dla naszych pomysłów.
Współpraca z tak wielkim autorytetem jest dla nas ogromnym wyróżnie- niem i powodem do dumy, uczy nas Pan odwagi, a jednocześnie pokory wo- bec nauki oraz wskazuje kierunki rozwoju badawczego. Ponadto każde spotka- nie z Panem jest dobrą lekcją patriotyzmu – jako „syn Śląskiej Ziemi” zawsze zwraca Pan szczególną uwagę na problematykę polityczno-społeczno-ekono- miczną małej ojczyzny.
Pragniemy Panu Profesorowi życzyć dużo zdrowia, spełnienia marzeń, po- wodzenia w życiu zawodowym oraz prywatnym. Wielu lat dalszej aktywności kierowniczej i naukowej, która będzie inspiracją dla środowiska akademickiego.
Z wyrazami szacunku Anna Kubica-Marek
Uniwersytet Warszawski
O aktualności kształcenia na temat
współczesnych kwestii społecznych w ramach Europejskiego Obszaru Społecznego
Wbrew pozorom i obiegowym opiniom, liczne problemy, z jakimi boryka się obecnie Unia Europejska i Europa, nie powinny zwalniać środowiska aka- demickiego z obowiązku studiów i kształcenia w tym zakresie. Poniższy głos w dyskusji jest wyrazem poparcia dla tegoż poglądu.
Kształcenie w zakresie europejskiego obszaru społecznego 1 można prowa- dzić poprzez tradycyjnie ujmowaną politykę społeczną czy unijną/europejską perspektywę bezpieczeństwa społecznego. Niezależnie od tego, ciągle mamy do czynienia z polityką społeczną, nawet jeśli stanowi ona bazę na poziomie dyscypliny. Pozwala to optymistycznie patrzeć na jej przyszłość w kontek- ście większej liczby kierunków studiów. Utwierdza także pogląd o jej inter- dyscyplinarnym charakterze, dowodzi nieustannego dojrzewania w konfron- tacji z rozwojem społecznym, skalą wyzwań i złożoności świata. Także zakres przedmiotowy polityki społecznej stale oscyluje wokół ludzkich potrzeb, re- lacji i stosunków społecznych, systemów społecznych i gospodarczych oraz ich uwarunkowań. Perspektywa europejska, a silniej unijna, akcentuje kom- ponent międzynarodowy, regionalny czy instytucjonalny. W okresie po kry- zysie finansowym 2008 roku musi także zmagać się z partykularnie pojętym interesem narodowym i, co wydaje się niezwykle ważne w kontekście dotych-
1 T. Geisen: Państwo socjalne w okresie modernizmu. O powstaniu systemów zabezpieczenia społeczne- go w Europie. W: Państwo socjalne w Europie. Historia – Rozwój – Perspektywy. Red. nauk. K. Kraus, T. Geisen, K. Piątek. Toruń, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005, s. 31–57.
czasowych osiągnięć, musi walczyć o utrzymanie własnych zdobyczy, zarów- no na poziomie unijnym, jak i narodowym 2.
Kwestia społeczna nie straciła na swej aktualności, nadal doświadczamy szeregu problemów o „szczególnie wysokim stopniu dotkliwości”. O ile nie powstają one obecnie w toku uprzemysłowienia, ale wskutek deindustriali- zacji i globalnych zmian, to i tak przejawiają się pod postacią napięć i konflik- tów, ruchów oburzonych obywateli, inicjatyw oddolnych. W latach minionych kwestie społeczne 3 instytucjonalizowano poprzez wprowadzanie ich do pra- wa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz do działalności instytucji państwa, obecnie dodatkowo patrzy się na nie z perspektywy polityk publicznych i no- wego publicznego zarządzania, ujmuje w optykę bezpieczeństwa społeczne- go i ekonomicznego. Źródła kwestii społecznych nieustannie tkwią w struk- turze i organizacji gospodarki, państwa, społeczeństwa, są wyrazem nie tylko asymetrycznych przekształceń, ale i (trwałej) niespójności społecznej, regional- nej, międzynarodowej. Warto pamiętać, że podejście do kwestii społecznych korespondowało z modelem państwa (minimalne, bezpieczeństwa społeczne- go, dobrobytu itp.). Czy mimo upływu czasu, spektakularnego rozwoju i po- stępu społecznego, zaszła zasadnicza zmiana w istocie kwestii społecznych?
W wieku XIX kwestia robotnicza wyrażała się konfliktem pomiędzy robotni- kami a właścicielami fabryk; dochodziła do głosu w sporach o tygodniowy wymiar czasu pracy w przemyśle, o niewystarczające dochody robotnika (ojca
2 D. Geppert: Ein Europa, das es nicht gibt. Die fatale Sprengkraft des Euro. Wien, Europa Verlag, 2013, s. 48–66. A. Giddens: Europa. Burzliwy i potężny kontynent. Przeł. O. Siara. Warszawa, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 107 i następne. A. Giddens zastanawia się nad przyszło- ścią europejskiego modelu społecznego. Uważa, że jeśli sprowadzimy EMS do zabezpieczenia społecznego i edukacji, to nie wyraża niczego specyficznego, gdyż standard ten jest powszech- nie przyjęty w świecie. Pisze dalej, że EMS „nie może być do końca »społeczny« ponieważ jest w fundamentalny sposób uzależniony od koniunktury gospodarczej i redystrybucji dochodów od osób zamożnych do osób biednych. Nie stanowi pojedynczego modelu, gdyż między poszcze- gólnymi krajami członkowskimi Unii istnieją ogromne różnice w zakresie funkcjonowania syste- mów opieki społecznej, poziomu nierówności społecznych i wielu innych czynników. Ponadto podziały nadal są obecne, biegną na linii Północ-Południe. EMS jest „mieszaniną różnorodnych wartości, osiągnięć i aspiracji…”. Wartości te obejmują podział ryzyka, ograniczenie nierówno- ści, promowanie praw pracowniczych, krzewienie wzajemnej odpowiedzialności lub solidarno- ści w całym społeczeństwie.
3 Aspekty współczesnych najważniejszych kwestii społecznych: 1) przedmiotowy: mieszka- niowa, zdrowotna, pracownicza, kobieca, demograficzna; 2) etyczny: systemy wartości i normy społeczne, równość i sprawiedliwość społeczna; 3) ekonomiczny: współzależność procesów eko- nomicznych i społecznych; 4) antropologiczny: trwałość i ciągłość form życia społecznego, szcze- gólnie rodzin, spójność kulturowa; 5) techniczny: relacja techniki do człowieka w miejscu pracy i życiu codziennym; 6) ekologiczny: wpływ warunków życia i żywności na zdrowie; 7) biolo- giczny: np. inżynieria genetyczna; 8) polityczny: rola państwa i jego stosunek do gospodarki oraz jego odpowiedzialność za diagnozę społeczną oraz rozwiązywanie kwestii społecznych. L. Dzie- więcka-Bokun: Systemowe determinanty polityki społecznej. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersyte- tu Wrocławskiego, 1999, s. 52–79.
rodziny, niepozwalające mu jej utrzymać). Wychodząc poza perspektywę ści- śle ekonomiczną można dodać jeszcze brak instytucji powszechnego zabez- pieczenia społecznego oraz ochrony zdrowia, a także niedobory bazy miesz- kaniowej. Ciśnie się na usta pytanie o to, czy coś udało się osiągnąć w sferze polityki społecznej od czasu Verein für Sozialpolitik i Fabian Society, czy roz- winęliśmy tylko nasze metody i narzędzia diagnostyczne 4, sugerujące coraz większy katalog zależności i bogatsze instrumentarium zaspakajania potrzeb ludności, zasad redystrybucji środków finansowych, rozdziału świadczeń oraz dostępu do dóbr i usług. Postępujący za tym rozrost agencji publicznych nie pozostaje bez związku ze wzrostem poziomu fiskalizmu państwa, mającym przecież fundamentalne znaczenie dla odczucia swobód obywatelskich, wol- ności ekonomicznej, solidaryzmu społecznego i zasad subsydiarności. Cechą współczesności stała się wielosektorowość polityki społecznej i jej finansowa- nia, dostarczania świadczeń oraz usług; mając korelować z postępującym róż- nicowaniem przejawów życia społecznego, wcale nie okazuje się remedium na społeczne bolączki.
Narodowe polityki społeczne nieustannie testują warunki wsparcia, lawi- rując pomiędzy kryterium człowieczeństwa, obywatelstwa i zasług. W Europie za słabnącą zmienną, określającą zakres pomocy, można uznać religię i domi- nującą ideologię (na rzecz poziomu PKB, zmian struktur społecznych, proce- sów ponadnarodowych). Szczególnie silnie oddziałuje otwarta globalna prze- strzeń ekonomii i polityki. Najczęściej kojarzona z presją w dół, dumpingiem socjalnym, ograniczaniem czy wręcz demontażem zdobyczy socjalnych Europy, nie jest lubiana przez polityków społecznych. Politycy społeczni patrzą szerzej:
dostrzegając niebezpieczeństwa obciążeń gospodarki i przedsiębiorstw nakła- dami państwa na cele społeczne, chcieliby w nich widzieć również inwesty- cje w kapitał ludzki, wyprowadzenie z biedy gospodarstw domowych. Warto także pamiętać, że wydatki publiczne przyczyniają się do zmniejszenia ryzyk socjalnego i społecznego, skali marginalizacji, ekskluzji, deprywacji. Pozwa- lają także wyrównać szanse życiowe i warunki poziomu życia, chociażby po- przez pobudzenie popytu wewnętrznego na dobra i usługi społeczne. Jest to perspektywa zdecydowanie szersza niż „z poziomu” przedsiębiorstwa, ale na-
4 Szerzej o Verein für Sozialpolitik: K. Szewior: Kształtowanie ładu społecznego w Niemczech w latach 1945–1949. Wrocław, Oficyna Wydawnicza Arboretum, 2001, s. 47–48. Podstawowe informacje o Fabian Society w: D. Grinberg: Myśl polityczna wczesnych Fabian. „Archiwum Historii Filozo- fii i Myśli Społecznej” 1979, T. 25. cyt. za http://encyklopedia.pwn.pl/ [data dostępu: 09.09.2016].
Wskaźniki popularne i wykorzystywane w polityce społecznej: np. Human Development, Gen- der-related Development Index – GDI; Gender Empowerment Measure – GEM; indeks trwania życia; indeks skolaryzacji; indeks osiągnięć edukacyjnych; udział w PKB z tytułu pracy zarob- kowej; wskaźnik ubóstwa HPI; cała gama wskaźników zawartych w Deklaracji Milenijnej ONZ.
Szerzej na temat wskaźników: A. Kurowska: Wskaźniki społeczne w polityce społecznej. Historia, teo- ria i zastosowanie w praktyce. Warszawa, Difin, 2011.
leży ją podkreślić – konsensualna wersja reżimów demokratycznych zobowią- zuje do inkluzji społecznej, która powinna zredukować groźbę wybuchu kon- fliktu społecznego, gdyż mógłby on przerodzić się w polityczny. Oczywiście, jest to miecz obusieczny, nowe zasady redystrybucji 5 mogą prowadzić do za- ostrzenia konfliktów na tle podziału dochodu narodowego, a państwo może stać się nie tylko areną, ale i stroną, przetargów socjoekonomicznych.
Państwo opiekuńcze nie jest bytem samym w sobie, lecz – nawiązując do poglądu o zwrocie kulturowym – czymś konstruowanym przez znaczenie i in- terpretację dokonywaną przez grupy i ruchy społeczne. „Polityka różnicy”, pro- wadzona poprzez dyskurs osadzony na władzy i wiedzy, mieści się w optyce postmodernizmu, proponującego w polityce społecznej decentralizację, par- tykularyzm, jednostkowe podejście. Ale ta perspektywa dla polityki społecz- nej jest bardziej przydatna na poziomie interpretacji zmian społecznych niż funkcjonalnych propozycji działań w ramach spójnego aksjologicznie syste- mu 6. Śledząc genezę i ewolucję europejskiej polityki społecznej należy uznać, że wskazywane w literaturze przedmiotu czynniki determinujące praktycz- ną politykę społeczną – tzn. rozwój gospodarki, demokracji, państwa prawa, praw (człowieka, obywatela, socjalnych) – nie są uformowane definitywnie.
Ponadto czynniki te uznane w polityce społecznej za katalizatory powyższych zmian, podlegają obecnie szczególnie silnym przeobrażeniom. Wśród determi- nantów tych wskazać należy: procesy urbanizacji, migracyjne, związki i zrze- szenia pracowników, konsumentów; rewolucje (post-)przemysłowe; konflikt pomiędzy pracą i kapitałem, rywalizacja na rynku pracy oraz presja na sferę ludzkiej pracy, status państwa i ustrój społeczno-gospodarczy. To wszystko czyni aktualną fazę polityki społecznej, nazwaną etapem modernizacji i globa- lizacji, czymś nieustannie otwartym o bliżej nieokreślonej przyszłości.
Co różni czasy obecne od minionych? Czy jest to zależność ekonomiczna osób biednych od zamożnych, współczesne frumentacje, podział na patronów i klientów, ubóstwo jako problem społeczny? Inaczej niż na etapie wielkie- go eksperymentu rozwoju polityki społecznej, gospodarka nie tyle wyprze- dza zmiany świadomości elit politycznych i społecznych, co je współkształtu- je i, jednocześnie, ignoruje. Specyfika procesów społecznych XIX wieku była
5 Patrz szerzej T. Piketty: Ekonomia nierówności. Przeł. A. Bilik. Warszawa, Wydawnictwo Kry- tyki Politycznej, 2015, s. 92–138, s. 139–169.
6 Z. Pisz: Perspektywy polityki społecznej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej. W: Wy- miary polityki społecznej. Red. O. Kowalczyk, S. KamiŃski. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersyte- tu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2009, s. 207–218; B. Widdowson: Zwrot kulturowy, poststruk- turalizm i polityka społeczna. W: Polityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy. Red. M. Lavalette, A. Pratt. Przeł. P. Jaworski. Warszawa, Difin, 2010, s. 217– 240; I. Ferguson: Życie w świecie mate- rialnym: postmodernizm a polityka społeczna. W: Polityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy…, s. 197–
216; H. Kaelble: Społeczna historia Europy. Od 1945 do współczesności. Przeł. J. Antkowiak. War- szawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 249–268.
asumptem do rozciągania kompetencji oraz działań państwa na całość teryto- rium i wszystkich obywateli. Inicjatywy te, zachodzące jednocześnie z rozwojem i wzmacnianiem państw narodowych, pozwalały przechodzić od fazy chaosu do celowanego i ukierunkowanego rozwoju społeczno-gospodarczego. Mimo iż tej epoce polityki społecznej można przypisać wiele sukcesów 7, to dopiero w okresie konsolidacji polityki społecznej utwierdził się pogląd o obowiązku państwa w zakresie ustanawiania podstawowych gwarancji bezpieczeństwa ekonomicznego, świadczeń, poziomu (nie)równości, warunków życia obywateli.
Wyzwaniem dla polityki społecznej pozostawały sfery: zatrudnienia, usług socjalnych, zdrowotnych i oświatowych. Lata po II wojnie światowej były nie tylko złotym wiekiem socjaldemokracji, były także korzystne dla polity- ki społecznej. Bez wątpienia ogół doświadczeń wojennych, budowanie w Eu- ropie nowych modeli społecznych i gospodarczych (np. społeczna gospodar- ka rynkowa), pozwoliły polityce społecznej uzyskać lepszy status od polityki ekonomicznej. Polityka społeczna pozostawiła ślad w podziale dochodu na- rodowego, w promocji grup społecznych, w wyrównywaniu szans i budowa- niu społeczeństwa egalitarnego. Będąc środkiem i instrumentem oddziały- wania politycznego, została włączona do gry politycznej, stając się miejscem
„walki” o sprawiedliwość, o awans społeczny i zawodowy. Dlaczego, jak pi- szą historycy, pod koniec minionego wieku polityka społeczna utraciła swój impet zmian? Stając się coraz droższą, osłabiała potencjał i konkurencyjność gospodarczą, pogarszała także swą efektywność. Zachodnioeuropejskie go- spodarki kapitalistyczne okazały się zwycięskie w konfrontacji z socjalistycz- ną Europą Wschodnią. Dlaczego jednak zwycięzcą okazał się zindywiduali- zowany kapitalizm, a nie społeczna gospodarka rynkowa? Przecież wygrała także demokracja zachodnioeuropejska, tamtejszy standard życia i „kapita- lizm o ludzkiej twarzy”! Jednoczesny upadek socjalizmu i procesy globaliza- cyjne były początkiem zmian w sferze polityki społecznej, poczynając od ko- rekt, redukcji, a skończywszy na poszukiwaniu nowego modelu relacji sfery socjalnej względem prawa, ekonomii, państwa, struktur unijnych, korporacji ponadnarodowych. Możemy obserwować interesujące procesy w zakresie sta- tusu obywatela, europejskiego państwa narodowego, standardów wewnętrz- nych w przedsiębiorstwach, w rozbudowie sektora usług. Czy społeczna od- powiedzialność biznesu zastąpi zakładową politykę społeczną, a sektor usług i rozrastające się państwo – rzeczywistość industrialną?
Bez wątpienia procesy globalizacyjne przyczyniły się do zmiany zakresu od- powiedzialności za realizację zadań polityki społecznej, za zmianę zobowiązań
7 Do sukcesów rozwoju polityki społecznej w wieku XIX można zaliczyć: zmiany czasu pra- cy, ochronę dzieci i kobiet ciężarnych, budowę mieszkań zakładowych, zapoczątkowanie dzia- łalności inspekcji pracy, zasiłki dla osób pozostających bez pracy i, w końcu, system ubezpieczeń społecznych.
wewnętrznych pomiędzy państwem a obywatelem, wyrażanych umową spo- łeczną, pomiędzy generacjami, grupami i warstwami społecznymi. Dowodem na zakwestionowanie dotychczasowego układu jest problem demograficzny, rozwarstwienie społeczne, ucieczka rodzimego kapitału poza granice państwa i gospodarki narodowej. Stan osierocenia państwa potęguje ponadto mała sku- teczność zinstytucjonalizowanego dialogu społecznego – z jednej strony zorga- nizowana w związki zawodowe siła robocza rozpierzchła się w małej i średniej przedsiębiorczości, w różnych sektorach zatrudnienia o nietożsamych intere- sach grupowych. Z drugiej strony globalny kapitał nie jest tak łatwo podatny na wprzęgnięcie go w realizację celów narodowo-społecznych. Napięcie pomiędzy gospodarczą logiką globalizacji a logiką wspólnoty narodowej i polityki demo- kratycznej rodzi więcej niż dotychczas płaszczyzn konfliktów 8. O ile zapowiedź demontażu państwa socjalnego na razie wydaje się przedwczesna, to widocz- ne są procesy konwergencji, pozostającej pod wpływem uwarunkowań ekono- micznych, demograficznych, nowego paradygmatu publicznego zarządzania.
Dla polityki społecznej zasadnicze pozostają ustalenia o scalaniu się regional- nych systemów społeczno-socjalnych i w ten sposób ograniczaniu presji „wyści- gu na dno”, a także o pewnym ożywieniu się państw narodowych w wyrażaniu swoich interesów (wskutek kryzysu procesu integracji europejskiej). Nieste- ty, drugą stroną medalu jest niewydolność w łagodzeniu zaleceń neoliberal- nych strategii rynku pracy 9, w sferze nierówności społecznych, regionalnych 10. Szereg tych wyzwań na poziomie najbardziej podstawowym swą genezą sięga zdecydowanie wcześniej. W kolejnych etapach rozwoju unijnej polityki społecznej 11 uwidaczniają się wyzwania wynikające ze zróżnicowania społecz- no-gospodarczego państw europejskich, z braku spójności w ramach państw narodowych, będące skutkiem wchodzenia w fazę postindustrialną. Funda- mentalne znaczenie tych wyzwań wynikało z budowania nowej przestrzeni
8 Płaszczyzny konfliktu: pomiędzy pracą i kapitałem, pomiędzy pracą płatną i niepłatną, po- między zatrudnieniem pełnoetatowym i niepełnoetatowym, pomiędzy pracą stałą i tymczaso- wą, pomiędzy zatrudnieniem w różnych sektorach, pomiędzy pracownikiem krajowym i migru- jącym, pomiędzy kobietą i mężczyzną.
9 G. Standing: Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa. Przeł. P. Kaczmarski. Warszawa, Wydaw- nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014, s. 75 i nast. G. Standing stwierdza, opisując specyfi- kę i oddziaływanie globalnych procesów, iż podstawowym słowem i aspektem globalizacji jest
„utowarowienie”, oznaczające uznanie wszystkiego za towar przeznaczony na sprzedaż, pod- legający siłom rynku, posiadający cenę ustaloną poprzez popyt i podaż. Stwierdza dalej, że to
„utowarowienie” rozciągnięto na każdy aspekt życia, na rodzinę, edukację, instytucję pracy, na politykę społeczną, wspólnoty zawodowe i życie społeczne.
10 M. Hill: Polityka społeczna we współczesnym świecie. Analiza porównawcza. Przeł. P. Sadura.
Warszawa, Difin, 2010, s. 56–80, s. 300–324. M. Lavalette: Globalizacja a polityka społeczna. W: Po- lityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy…, s. 369–388. M. Kubiak: Perspektywy europejskiej polity- ki społecznej. W: Europejska polityka społeczna. Red. R. Gabryszak, D. Magierka. Warszawa, Difin, 2011, s. 231–251.
11 Etapy rozwoju polityki społecznej: faza 1950–1971, 1972–1992, 1993–1997.
gospodarczej i społecznej, harmonizacji narodowych polityk socjalnych i róż- nych systemów, i – w ostateczności – z konstruowania jednolitego europej- skiego obszaru społecznego.
W pierwszych dekadach budowania zrębów wspólnot europejskich efek- tywność wspólnotowej polityki społecznej była niewielka. Nie mogło być ina- czej, gdyż za brakiem zgody w kwestii dróg jej rozwoju podążały deficyty koncepcji, narzędzi i środków. Wskutek kryzysów gospodarczych mających miejsce w drugiej fazie rozwoju unijnej polityki społecznej, kryzysy gospodar- cze spychały ją na dalszy plan. Ponadto przyjęcie nowych biednych państw poszerzało przestrzeń dysproporcji i unijnej niespójności. Wobec fiaska unifi- kacji przepisów zaczęto szukać nowych strategii integracyjnych. W latach 90.
– w ramach budowania czegoś na wzór państwa opiekuńczego na poziomie ponadnarodowym – zaczęto godzić sferę zawodową i prywatną (małżeństwa i rodziny), zadbano o pełne zatrudnienie oraz spójność i solidaryzm pomię- dzy generacjami 12. Wyzwaniami wówczas okazały się: problemy populacyj- ne, wszelaka niespójność i nierówności, wieloetniczność, należyte skojarzenie postępu społecznego i gospodarczego szczególnie na rynku pracy, dialog spo- łeczny i demokratyzacja przemian społecznych 13.
Wyzwania te wielokrotnie stawały się treścią dokumentów 14. Mimo iż Trak- tat amsterdamski (z 1997 roku) potwierdził zasady socjalne obowiązujące w UE, pochylił się, jak nigdy dotąd tak silnie, nad zatrudnieniem oraz poszerzeniem katalogu metod realizacji polityki społecznej o metodę koordynacji, nie uda- ło się odczarować rzeczywistości 15. Europejski model społeczny w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nieustannie pozostawał punktem doce- lowym, nie tylko z uwagi na nierozwiązane kwestie społeczne, ale i stawiane wyzwania. Czasami budziły one wrażenie, że UE chce poradzić sobie ze stary- mi kwestiami społecznymi poprzez „ucieczkę do przodu”. Lektura tych doku- mentów obrazuje ambitne plany zakrojone na szeroką zmianę ustroju społecz- no-gospodarczego. Pokazuje to lektura Programu na lata 1998–2000 16, strategia
12 K. Szewior: Kryzys społeczny w Europie w dobie przemian modelu i rzeczywistości. W: Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Red. K.A. Wojtaszczyk, J. Nadolska.
Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, 2015, s. 161–188.
13 Wyzwania te stały się treścią ksiąg polityki społecznej, np. zielona księga europejskiej poli- tyki społecznej (1993 rok), biała księga europejskiej polityki socjalnej (1994 rok).
14 Rezolucja z Essen o współpracy międzyrządowej, Essen, grudzień 1994 roku; Wspólnotowy program działania w sferze socjalnej na lata 1995–1997 przyjęty przez Komisję Europejską; zre- widowana Europejska Karta Społeczna z 1996 roku.
15 Traktat amsterdamski – 1997 rok. Zadaniem Wspólnoty uczyniono: ustanowienie wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, równość pomiędzy kobietami i mężczyznami, trwały i nieinflacyjny wzrost, podnoszenie standardu i jakości życia, spójność gospodarczą i społeczną, solidarność pomiędzy państwami członkowskimi.
16 Program na lata 1998–2000: Wyzwania – bezrobocie, przemiany środowiska pracy, ubóstwo.
Cele: tworzenie miejsc pracy, podniesienie kwalifikacji i zwiększenie mobilności siły roboczej;
lizbońska 17, założenia europejskiej agendy społecznej 18 (na lata 2000–2005).
Nowe akty (odnowiona strategia lizbońska, 2004) potwierdzały jednocześnie wagę wcześniejszych ustaleń i trud ich realizacji. Rynek pracy stale determi- nował optykę postrzegania polityki społecznej i bezpieczeństwa społecznego (europejska strategia zatrudnienia, Plan działania na rzecz równości kobiet i mężczyzn 2006–2010 19). Także warunki wyjściowe Programu UE 2020 dowo- dzą trwałości tych samych problemów: kryzys demograficzny, ekonomiczny i finansowy, zmiany klimatu, konkurencyjność. Priorytetem nadal pozostawał inteligentny i zrównoważony rozwój, sprzyjający społecznemu włączeniu, ba- zujący na wiedzy i innowacjach oraz na wykorzystaniu zasobów gospodar- czych (w tym kapitału ludzkiego). Społeczne włączenie miało nastąpić wskutek wysokiego poziomu zatrudnienia. Niestety, jednym ze sposobów uelastycz- nienia rynku pracy miały być niestandardowe formy zatrudnienia, elastyczne kształtowanie wieku emerytalnego, zmiany w prawie podatkowym podążają- ce za zmianą modelu małżeństwa. Planowane działania miały być realizowa- ne na poziomie unijnym i krajowym, ale pozostawały ze sobą ściśle zintegro- wane i „fokusowały” na tych samych wartościach (zatrudnienie, kształcenie, mobilność, przedsiębiorczość, łączenie edukacji i zatrudnienia) 20.
Dziś, podobnie jak przed wieloma laty, europejska polityka społeczna oraz narodowe polityki społeczne podlegają zbliżonym czynnikom, ujawniającym się na styku ekonomii, społeczeństwa oraz państwa. Nadal poruszamy się po- między wolnością jednostki i jej indywidualizmem, własnością prywatną (z jej gwarancjami) a solidarnością społeczną, wzrostem gospodarczym i standardem życia, bezpieczeństwem społecznym a narodowym. Europejski model społecz-
adaptacja do zmieniającego się środowiska pracy, tworzenie spójnego społeczeństwa bazujące- go na solidarności i równości i wysokim standardzie życia; dostosowanie instytucji sektora spo- łeczno-socjalnego do potrzeb społecznych.
17 Strategia lizbońska: cel – łączenie celów ekonomicznych i społecznych oraz modernizacja europejskiego modelu społecznego, uczynienie z UE konkurencyjnej gospodarki świata na ba- zie innowacyjności, trwałego wzrostu gospodarczego, przedsiębiorczości, spójności, liberaliza- cji rynków. Warunkami realizacji celów miały być: zrównoważony rozwój, polityka społeczna w roli czynnika produktywności welfare state.
18 Europejska agenda społeczna, Nicea 2000 rok cele polityki społecznej: tworzenie nowych miejsc pracy, rozwiązanie problemu starzenia się, wzmocnienie spójności społecznej, wzmoc- nienie bezpieczeństwa socjalnego pracowników, zwalczanie ubóstwa i dyskryminacji, unowo- cześnienie systemów bezpieczeństwa społecznego.
19 Strategiczne cele na rzecz równości: równy stopień niezależności ekonomicznej kobiet i męż- czyzn, godzenie obowiązków ze sfery życia prywatnego i zawodowego, szeroko aspektowe rów- nouprawnienie kobiet i mężczyzn.
20 W. AnioŁ: Europa Socjalna in statu nascendi. W: Europa socjalna. Iluzja czy rzeczywistość?. Red.
W. AnioŁ, M. Duszczyk, P.W. Zawadzki. Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, 2011, s. 15–
42. M. KsięŻopolski: Polska polityka społeczna na tle modeli występujących w Europie. W: Europa so- cjalna. Iluzja…, s. 261–286. M. Duszczyk: Kontrowersje wokół gospodarczo-społecznych strategii Unii Europejskiej. W: Europa socjalna. Iluzja…, s. 79–93.
ny dylematy te ujął w spójny katalog wartości 21, a następnie przekuł w zasady odnoszące się do jednolitego rynku, subsydiarności, bezpieczeństwa socjalnego i spójności społeczno-gospodarczej. Oczywiście, wśród wielości autorów sys- tematyzujących europejski model społeczny (EMS) widać zróżnicowaną per- spektywę poznawczą, ale wszystkim przyświecała ochrona przed ryzykami, ograniczenie nierówności, stwarzanie szans i gwarancji bytowych oraz roz- wojowych. Na poziomie regionalnym i narodowym bez wątpienia prym wio- dą specyficzne rozstrzygnięcia modelowe. Niezależnie od odrębności, widać niemalże identyczne oddziaływanie procesów globalizacyjnych, ale zróżni- cowane reakcje i ich skuteczność. Mimo popularności wybranych rozwiązań (np. workfare state, flexicurity) czy w ramach szczegółowych polityk (np. rynku pracy 22, ochrony socjalnej, konsumpcyjnej, fiskalnej), kryteria oceny skutecz- ności polityki społecznej koncentrują się nieustannie na jakości i poziomie ży- cia, na zabezpieczeniu społecznym i ochronie przed niedostatkiem oraz niedo- stosowaniem. Horyzontalna perspektywa obliguje ponadto do nadzoru zmian społecznych i finansowej kondycji państwa 23.
Wydolność finansowa państwa, w kontekście społecznych gospodarek ryn- kowych, sprowadza się do efektywności ekonomicznej i finansowej gospodarki w takim stopniu, by „narzut społeczny” nie obciążał konkurencyjności, lecz ją jeszcze zwielokrotniał. Dziś akceptowalna jest korekta podziału dochodu po- przez system podatkowy czy zróżnicowane formy finansowego subsydiowa- nia. Można także oczekiwać od przedsiębiorstw uwzględniania kosztów spo- łecznych związanych z produkcją i ich oddziaływaniem na otoczenie, zatem trochę szerszej perspektywy niż zakładowa polityka społeczna 24, a mieszczą- ca się np. w społecznej odpowiedzialności biznesu. Tym samym da to wyraz zasadzie solidarności, subsydiarności oraz indywidualnej i społecznej odpo- wiedzialności 25, a także powinno przybliżyć nas (przynajmniej na poziomie koncepcyjnym) do modelu welfare state 26, rozumianego jako zarządzanie pań-
21 Wartości europejskiego modelu socjalnego: sprawiedliwość społeczna, postęp techniczny i gospodarczy, dialog społeczny, równość praw, niedyskryminacja, solidarność, bezpieczeństwo życiowe/socjalne, jakość i standard życia, ograniczenie niespójności w wymiarze grupowym i te- rytorialnym.
22 Godnym odnotowania jest powiązanie statusu pracownika na rynku pracy z mobilnością kapitału, cyklem życia produktu (w kontekście protestu pracowniczego), polityką światową.
B.J. Silver: Globalny proletariat. Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870 r. Przeł. M. Starnawski.
Warszawa, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, 2009, s. 69–109, s. 111–169, s. 171–222.
23 Polityka społeczna. Red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny. Warszawa, Wydawnictwo Na- ukowe PWN, 2007. M. KsięŻopolski: Polska polityka społeczna…, s. 261–286.
24 J.W. Althammer, H. Lampert: Lehrbuch der Sozialpolitik. Berlin, Springer Gabler, 1996, s. 157 i nast.
25 Ibidem, s. 131–153.
26 D. MoroŃ: Wielosektorowa polityka społeczna – wpływ globalizacji na rozwój welfare. Pluralizm w polityce społecznej. W: Polityka społeczna i gospodarcza w warunkach globalizacji. Wybrane zagadnie-
