Narastające zjawisko starości demograficznej w Europie inspiruje do po-szukiwania równowagi między potrzebami starzejących się społeczeństw i stabilnością funkcjonowania systemów emerytalnych. W krajach Europy Za-chodniej, będących w zasadzie wzorcem dla państw ze środkowo-wschodnich regionów kontynentu, w systemach emerytalnych dominują filary kapitało-we, a gwarancje bezpieczeństwa socjalnego, zdrowotnego i opiekuńczego dla seniorów traktowane są przez ustawodawców i administracje terenowe jako zadania interdyscyplinarne. Wszelkie reformy, modyfikacje instytucji, ich za-dań i prawnych podstaw funkcjonowania mają charakter działań komplekso-wych, prospołecznych, opartych na długofalowych prognozach demograficz-nych. Świadczenia emerytalne pozostają w ścisłym powiązaniu z oczekiwanym czasem trwania dalszego życia. Tak jest, między innymi w Hiszpanii, Portu-galii, Francji, Szwecji, Finlandii, we Włoszech i na Łotwie.
W Niemczech, gdzie statystyczna średnia czasu pobierania emerytur waha się w granicach 19–20 lat, a zmiana progów wieku emerytalnego wykorzy-stywana jest dla celów politycznych, wzorcowy system emerytalny oparty na skumulowanym kapitale zaczyna skłaniać się ku rozwiązaniom redystrybu-cyjnym. Starannie przygotowane, ewolucyjne reformy systemu, konsultowane z wszystkimi grupami politycznymi, związkami zawodowymi, długo konte-stowane i okupione nawet społecznymi zamieszkami – zniweczyła jedna de-cyzja polityczna. W 2014 roku Angela Merkel, po trzecim sukcesie wyborczym wycofała część założeń związanych z systematycznym wzrostem progu wieku emerytalnego. Ten spektakularny gest wykonany w kierunku
najliczniejsze-go elektoratu zablokował na lata możliwość uwzględniania w systemie ubez-pieczeń społecznych zasady odpowiedzialności za los i warunki życia kolej-nych pokoleń. Zdaniem wielu, otworzył też drogę dla rozwoju gerontokracji 22. W Niemczech polityka społeczna realizowana jest ze środków scentrali-zowanych w budżecie socjalnym państwa, a polityka senioralna (w formach adresowanych wyłącznie do najstarszych) finansowana ze środków ubezpie-czenia pielęgnacyjnego. Świadubezpie-czenia emerytalne oparte są o zasadę „automa-tycznego mechanizmu równowagi”. Podobne gwarancje występują w syste-mie szwedzkim. W obydwu tych krajach ludzie jednak rzadko odchodzą od aktywności zawodowej przed przekroczeniem progu wieku emerytalnego.
W Szwecji np. 75% mieszczących się w przedziale wiekowym 55–64 lata na-dal pracuje. Analizy porównawcze uprawniają do stwierdzenia, że w krajach Unii Europejskiej (UE) zaliczanych do stabilnych gospodarczo, zainteresowa-nie aktywnością zawodową w wieku przedemerytalnym jest znaczzainteresowa-nie większe niż w krajach o niższym od średniej unijnej PKB na mieszkańca i gorszej kon-dycji finansów publicznych. Według Bogusławy Urbaniak, „relatywnie wyso-kiej aktywności osób w wieku 55–64 lat w pracy towarzyszy także ich duża ak-tywność edukacyjna, która potwierdza proaktywne postawy wobec życia tej grupy osób” 23. Najwyższy jej poziom rejestrowany jest w krajach, gdzie śred-nia wieku mężczyzn wycofujących się z rynku pracy przekracza 65 lat (mię-dzy innymi w Danii, Szwecji i Niemczech). W krajach o najwyższym wskaź-niku starości demograficznej wydłużonemu okresowi dalszego trwania życia towarzyszy zatem, widoczne we wskaźnikach ekonomicznych, zainteresowa-nie pozostawazainteresowa-niem w stazainteresowa-nie aktywności zawodowej.
W Wielkiej Brytanii poczucie narastania gerontokracji pojawiło się po Bre-xicie. O wyjściu kraju ze struktur unijnych zadecydował konserwatywny i zdy-scyplinowany elektorat seniorów, głównie ze środowisk wiejskich i małomia-steczkowych. W głosowaniu wzięło udział 83% mieszkańców kraju w wieku 65+ i zaledwie 36% w wieku 18–24 lata. Zdaniem Davida Willettsa, ludzi w star-szym wieku przybywa i potrafią walczyć o swoje prawa, przywileje, „są coraz bardziej świadomi wspólnoty interesów” 24. I, jak uzupełnia Jeremy Paxman, dzięki przewadze liczebnej zachowują przywileje, które „obciążają młodych”.
Seniorów jest 11,6 mln i przybywa, a młodych, mieszczących się w przedzia-le 18–24 lata, jest tylko 6 mln 25. Istotnym elementem systemu bezpieczeństwa społecznego seniorów jest krajowy program precyzyjnie wyznaczający stan-dardy pomocy, opieki i wsparcia najstarszych, obowiązujące we wszystkich
22 Ł. WÓjcik: Kolonizatorzy przyszłości. „Polityka”, 24–30.08.2016, nr 35(3074), s. 59–61.
23 B.Urbaniak: W kierunku „srebrnej gospodarki” – konieczność, czy szansa na rozwój. „Studia Praw-no-Ekonomiczne” 2016, T. 48, s. 275–291.
24 Cyt. za Ł. WÓjcik: Kolonizatorzy…, s. 60.
25 J. Paxman: Older people. „Financial Times”, http://www.theguardian.com/Opinion/olderpeople/
[data dostępu: 18.09.2016].
jednostkach organizacyjnych finansowanych ze środków publicznych. Pro-gram określa obowiązki instytucji opieki do organizowania stałej współpracy ze środowiskiem lokalnym. Seniorzy w całym kraju mają ponadto różnorod-ne ulgi, zwolnienia z opłat abonamentowych, gwarantowaróżnorod-ne usługi rehabili-tacyjne i opiekuńcze. Te składowe polityki bezpieczeństwa socjalnego senio-rów nie sprzyjają budowaniu międzypokoleniowej integracji i spójności. Wręcz generują konflikt – tak na tle ekonomicznym, jak i kulturowym.
Podsumowując krytykę polityki faworyzowania pokolenia seniorów kosz-tem młodych, Jeremy Paxman sugeruje zaskakująco radykalne rozwiązanie:
odebranie prawa wyborczego wszystkim, którzy odchodzą na emerytury, bo-wiem ich roszczeniowość i petryfikacja postaw zachęcają polityków do gło-szenia populistycznych haseł i wprowadzania wydatków socjalnych wykra-czających poza granice odpowiedzialnego zarządzania środkami finansowymi państwa (np. poważne redukcje wydatków na cele społeczne wprowadzo-ne przez rząd w wyniku kryzysu gospodarczego w UE nie dotyczyły jedy-nie świadczeń emerytalnych). Nie zawsze zasadne z ekonomicznego punktu widzenia i nie zawsze racjonalne decyzje wymuszane są zatem i w tym kra-ju dbałością o coraz liczniejszy i zawsze zdyscyplinowany – elektorat. Zatem brytyjski system emerytalny i satysfakcjonująca adresatów polityka senioral-na nie budzą zastrzeżeń, ale tylko pozornie; niezadowolenie młodych senioral-narasta.
W Danii system wsparcia seniorów w kategorii opieki i rehabilitacji ma charakter programów i działań międzyresortowych oraz interdyscyplinar-nych. Stosowane w tym kraju kompleksowe rozwiązywanie skutków starzenia w wymiarze jednostkowym, jak i demograficznym, ogranicza koszty a zwięk-sza efektywność wszelkich podejmowanych działań. Jest zatem zasadne tak z prakseologicznego, społecznego, jak i ekonomicznego punktu widzenia.
W 2008 roku średnia wieku opuszczających rynek pracy wynosiła tam 60,9 roku, a próg wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet wynosił 65 lat. Do 2027 roku wzrośnie on do 67 lat. Podobne plany zmian rejestrowane są w Holandii, Hiszpanii (67 lat w 2027 roku) i Irlandii (67 lat w 2021 roku i 68 w 2028 roku).
W Szwecji, gdzie populacja w wieku 65+ stanowi 1/4 ogółu społeczeństwa, rozważana jest propozycja podniesienia wieku emerytalnego z 67 do 72 lat, bądź też zupełnego zniesienia w systemie limitów kalendarzowych. Szwe-dzi chętnie pracują także w wieku emerytalnym, a powszechnie akceptowa-na polityka senioralakceptowa-na nie stanowi obciążenia dla budżetu. Organizacją opieki i różnorodnych form wsparcia zajmują się organizacje pozarządowe współ-działające z sektorem publicznym. Głównym diagnostą potrzeb społecznych i dysponentem świadczonych usług jest gmina, uprawniona do zlecania za-dań także usługodawcom prywatnym 26.
26 Więcej na ten temat: R.M. Czarny: Skandynawski model solidarności społecznej. Społeczeństwo zmiany czy przyszłości?. W: Innowacje dla bezpiecznego i zintegrowanego rozwoju. Aktywna polityka
Największą zaletą dobrze zorganizowanych w Europie systemów emery-talnych jest jednak spójność uruchamianych mechanizmów i instrumentów z funkcjonującym już systemem oraz skuteczna obrona obecnych pokoleń lu-dzi młodych przed skutkami rozbudowy filara repartycyjnego. Nadmierny jego rozwój – bagatelizowany często przez polityków i dekorowany nośnym ha-słem „solidaryzmu międzypokoleniowego” – rodzi bowiem ogromne ryzyko utraty płynności, tak systemu, jak i całego sektora finansów publicznych. Przy utrzymaniu diagnozowanych trendów demograficznych, skutkować może po prostu niewypłacalnością instytucji ubezpieczeń społecznych. Nie ma uniwer-salnych rozwiązań, ani gotowych recept na stworzenie sprawnego, przewi-dywalnego, sprawiedliwego systemu emerytalnego w kraju, gdzie potencjal-nych płatników składek na ubezpieczenia społeczne ubywa, a uprawniopotencjal-nych do otrzymywania gwarantowanych świadczeń przybywa. Warto jednak ko-rzystać z doświadczeń europejskich 27, nie zawsze wprawdzie zwieńczonych sukcesami, ale uprawniających do podejmowania na szczeblu krajowym decy-zji zasadnych z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia, zweryfikowa-nych, odpowiedzialnych i perspektywicznych. Szczegółowy opis stosowanych w UE-28 rozwiązań usprawniających funkcjonowanie systemów emerytalnych opisano w Raporcie Komisji Europejskiej z 2015 roku 28. Progi wieku emery-talnego muszą być adekwatne do wskazań demograficznych i sukcesywny ich wzrost w krajach o stabilnych systemach emerytalnych z reguły nie budzi zastrzeżeń. Optymalnym rozwiązaniem byłoby zapewne zniesienie limitów wiekowych, ale takie powszechne poszanowanie prawa do indywidualnego wyboru wymaga odpowiedniej mentalności społecznej. Inaczej niesie ryzyko powielenia scenariusza greckiego.