Aby móc skorzystać w szerszej skali z dobrych praktyk innych krajów w zakresie wspierania osób niepełnosprawnych, należy odejść od stereoty-powego traktowania polityki społecznej jedynie jako kosztu i obciążenia dla gospodarki, potrzebne jest myślenie o racjonalnym gospodarowaniu publicz-nymi środkami, zmianie ich struktury, należy rozliczać podmioty korzystają-ce z publicznych środków nie za sam fakt podejmowania jakichś działań na rzecz słabszej grupy społecznej, lecz za uzyskane tą drogą rezultaty. Nieste-ty, nie jest to łatwe.
Członkostwo w Unii Europejskiej zobowiązuje do zapewnienia określo-nego poziomu bezpieczeństwa socjalokreślo-nego wszystkim obywatelom. Najważ-niejszym aktem prawnym, obligującym państwa członkowskie UE do po-dejmowania konkretnych przedsięwzięć, ułatwiających codzienne społeczne uczestnictwo osobom z niepełnosprawnościami, jest Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych ONZ z 13 grudnia 2006 roku, ratyfikowana przez Polskę w 2012 roku. Zawiera ona przepisy zakazujące dyskryminowania osób niepeł-nosprawnych, nakazuje wprowadzenie rozwiązań, adresowanych do tej gru-py społecznej, ułatwiających jej korzystanie z praw i wolności w każdej sferze życia na równi z innymi osobami. Na przykład artykuł 19 dotyczy prowadze-nia życia samodzielnie i przy włączeniu w społeczeństwo, artykuł 26 zobowią-zuje państwa do rozwijania programów i usług w zakresie rehabilitacji, zdro-wia, zatrudnienia, edukacji i usług socjalnych.
W dokumencie Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010–2020.
Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier zaproponowano działa-nia, mające ułatwić osiągnięcie celów wyznaczonych przez Konwencję. Między innymi ma to być: zapewnienie właściwego poziomu usług instytucjonalnych oraz środowiskowych systemów opieki poprzez wykorzystywanie funduszy
24 M. Maciejasz, P. Kubicki: Niepełnosprawność i długotrwała choroba – definiowanie, koszty i zada-nia dla lokalnej polityki społecznej. „Polityka Społeczna” 2014, nr 3(480), s. 20.
strukturalnych, poprawę mobilności, dostępności i organizacji usług, w tym sportowych i kulturalnych 25.
System wspierania zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami wymaga zmian. Od wprowadzenia ustawy z 1991 roku podejmowano nowelizację jej zapisów ponad 40 razy. Wydaje się, że zarówno pracodawcy, pracownicy nie-pełnosprawni, jak i inni aktorzy rynku pracy nie ufają już tej regulacji. Może warto byłoby zastanowić się nad tym, czy nie jest to odpowiedni moment na skorzystanie z przykładu państw uzyskujących najlepsze wyniki w zakresie zatrudniania osób z niepełnosprawnościami, np. Irlandii, Szwajcarii, Norwe-gii czy innych państw skandynawskich. W większości z nich nie ma systemu udziałowego, lecz zatrudnienie niepełnosprawnych jest częścią całej polityki zatrudnienia. Dostęp do zatrudnienia osób niepełnosprawnych na równi ze sprawnymi wynika z równości praw obywatelskich. Czy jest to możliwe w pol-skich warunkach? Prawdopodobnie należałoby wiele pracy włożyć w walkę z mitami i stereotypami – wciąż funkcjonującymi w naszym społeczeństwie – na temat osób niepełnosprawnych 26. Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu i każ-dej innej sferze funkcjonowania społecznego wymaga istnienia jednoczesnego prawa dochodzenia go, czyli skutecznego wymiaru sprawiedliwości. W tym zakresie pozostaje chyba jeszcze wiele do zrobienia.
System zatrudnienia nie działa w próżni, jest ściśle powiązany z każdym elementem systemu zabezpieczenia społecznego, szczególnie ubezpieczenia społecznego i pomocy społecznej. W ramach tego pierwszego, pilnej reformy wymaga system rentowy, od lat niedopasowany do nowego systemu emerytal-nego. Zasady naliczania rent z tytułu niezdolności do pracy, niezmieniane po 1999 roku, powodują, że prawdopodobnie coraz więcej rent nie będzie zastępo-wanych emeryturą po osiągnięciu przez rencistę wieku emerytalnego. Gdyby tak się stało, emerytury musiałyby ulec radykalnemu zmniejszeniu, co z kolei wiązałoby się z koniecznością podnoszenia ich do poziomu minimalnej emery-tury i zwiększania wydatków z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 27. Wydol-ność systemu rentowego nie jest zadowalająca. W 2013 roku wynosiła tylko 58%, według prognoz ZUS w 2017 roku ma się poprawić do wysokości 62% 28.
25 O. Kowalczyk: Jaka polityka…, s. 168.
26 Ciekawie to robi Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji w wielu swoich przedsięwzięciach np.
poprzez książkę D. Gorajewska: Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością. Warszawa, Stowa-rzyszenie Przyjaciół Integracji, 2009.
27 O trudnej sytuacji finansowej FUS, konieczności dotowania go z budżetu państwa, można przeczytać w: K. Bielawska: Rola pozaskładkowych źródeł w finansowaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego wypłacanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. „Ubezpieczenia Społeczne. Teoria i praktyka” 2016, nr 2(129), s. 3–19.
28 Informacja o wynikach kontroli wykonania budżetu państwa w 2014 r. w części 73 – Zakład Ubez-pieczeń Społecznych…
Zmiany wymaga także system orzeczniczy. Istniejące dwuinstancyjne orze-kanie o niepełnosprawności i o niezdolności do pracy powoduje wiele utrud-nień dla ludzi z niego korzystających, powielanie orzeczeń, zwiększa koszty i zaciemnia obraz. Być może konieczność wprowadzenia orzekania o niesa-modzielności spowoduje reformę całego tego systemu 29.
We wstępie zapowiedziałam gotowość do poszukiwania także sukcesów minionego ćwierćwiecza w zakresie szeroko pojętej polityki społecznej, pro-wadzonej na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Skoro trudno je odnaleźć w sferze zatrudnienia, to może warto docenić ogólne zmiany, jakie niewąt-pliwie dokonują się w społecznym traktowaniu spraw związanych z niepeł-nosprawnością. Przykładami mogą być doniesienia medialne dotyczące np.
sportu paraolimpijskiego, docenianie sukcesów sportowców z niepełnospraw-nościami, czy ogólnie większa „widzialność” niepełnosprawnych w otoczeniu.
Jest to dowód na pojawianie się ułatwień w środowisku społecznym, pozwa-lających niepełnosprawnym na wychodzenie z domów, uczestnictwo czynne i bierne w wyborach do władz centralnych i lokalnych itp. Wraz z rozwojem społeczeństwa obywatelskiego pojawiło się też w ostatnich latach wiele orga-nizacji pozarządowych zorientowanych na sprawy tych ludzi, dzięki temu ich głos staje się coraz bardziej słyszalny.
Wykaz cytowanej literatury Opracowania zwarte
BarczyŃski A.: Realne bariery wstrzymujące aktywizację zawodową niepełnosprawnych. W:
Społeczne korzyści zatrudniania osób niepełnosprawnych. Red. A. BarczyŃski. Warsza-wa, Krajowa Izba Gospodarczo-Rehabilitacyjna, 2008.
Bartkowski J.: Położenie społeczno-ekonomiczne i jakość życia osób niepełnosprawnych w Pol-sce. W: Polscy niepełnosprawni: od kompleksowej diagnozy do nowego modelu polityki społecznej. Red. B. Gąciarz, S. Rudnicki. Kraków, Wydawnictwo Akademii Gór-niczo-Hutniczej, 2014.
Ciaputa E., KrÓl A., Warat M.: Genderowy wymiar niepełnosprawności. Sytuacja kobiet z niepełnosprawnościami wzroku, ruchu, słuchu. W: Polscy niepełnosprawni: od komplek-sowej diagnozy do nowego modelu. Red. B. Gąciarz, S. Rudnicki. Kraków, Wydaw-nictwo Akademii Górniczo-Hutniczej, 2014.
Gorajewska D.: Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością. Warszawa, Stowarzysze-nie Przyjaciół Integracji, 2009.
29 P. BŁędowski, M. Maciejasz: Rozwój opieki długoterminowej w Polsce – stan i rekomendacje. „No-winy Lekarskie” 2013, nr 1(82), s. 61–69.
Jaworski J.: Praca dla osób niepełnosprawnych w zwalczaniu ich wykluczenia społecznego.
Ocena polskiego systemu wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Opracowa-nia PBZ. Warszawa, IPiSS, 2009.
Kowalczyk O.: Jaka polityka społeczna wobec rodzin z osobami niepełnosprawnymi w Polsce?.
W: Sytuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce po dekadzie członkostwa w Unii Europej-skiej. Red. J. Szczepaniak-Sienniak, A. KubÓw. Prace Naukowe Uniwersytetu nomicznego we Wrocławiu, nr 438. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Eko-nomicznego we Wrocławiu, 2016.
Kowalczyk O.: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych – nowe rozwiązania. Wrocław, OR-THA, 1993.
Marska-Dzioba N.: Racjonalność wydatków publicznych przeznaczonych na integrację osób niepełnosprawnych w Polsce. Szczecin, Wydawnictwo volumina.pl Daniel Krzanow-ski, 2013.
Oczki J.: Nierówności na rynku pracy w Polsce. W: Nierówności społeczne w Polsce. Red.
B. KŁos, J. SzymaŃczak. Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 2014.
Petelczyc J., Roicka P.: Wyniki badań zrealizowanych metodą IDI w powiatowych urzędach pracy. W: Rehabilitacja zawodowa. Stan aktualny i proponowane zmiany. Red. G. UŚciŃ-ska, A. Wilmowska-PietruszyŃska. Warszawa, IPiSS, 2014.
Samorząd terytorialny. Teksty jednolite. Stan prawny: październik 1999 r. Warszawa, Wy-dawnictwo C.H. Beck, 1999.
Opracowania czasopiśmiennicze
Bielawska K.: Rola pozaskładkowych źródeł w finansowaniu świadczeń z ubezpieczenia spo-łecznego wypłacanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. „Ubezpieczenia Społecz-ne. Teoria i praktyka” 2016, nr 2(129).
BŁędowski P., Maciejasz M.: Rozwój opieki długoterminowej w Polsce – stan i rekomenda-cje. „Nowiny Lekarskie” 2013, nr 1(82).
Garbat M.: Zastosowanie modelu DMP w analizie rynku pracy osób z niepełnosprawnością.
„Polityka Społeczna” 2013, nr 8(473).
KoŁaczek B.: Proponowane kierunki zmian dotychczasowego systemu wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych. „Polityka Społeczna” 2014, nr 8(485).
Maciejasz M., Kubicki P.: Niepełnosprawność i długotrwała choroba – definiowanie, koszty i zadania dla lokalnej polityki społecznej. „Polityka Społeczna” 2014, nr 3(480).
Malaka A.: System pomocy społecznej wobec osób niepełnosprawnych. „Polityka Społecz-na” 1991, nr 4(208).
Adresy stron internetowych
25-lecie systemu wsparcia osób niepełnosprawnych, https://www.mpips.gov.pl/aktualnosci--wszystkie/inne/art,8266,25-lecie-systemu-wsparcia-osob-niepelnosprawnych.html/.
http://niepelnosprawni.gov.pl/p,80,rynek-pracy/.
https://www.mpips.gov.pl/aktualnosci-wszystkie/inne/art,8206,miedzyresortowy-zespol-ds-oceny-sytuacji-osob-z-niepelnosprawnoscia-i-ich-rodzin.html/.
Materiały źródłowe
Informacja o działaniach podejmowanych na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku „Karta Praw Osób Niepełnospraw-nych”. Warszawa, Pełnomocnik Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych, http://
www.niepelnosprawni.gov.pl/p,121,informacje-o-realizacji-karty-praw-osob-niepelnosprawnych/.
Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz o niektó-rych świadczeniach z zabezpieczenia społecznego w 2015 roku. IV kwartał/Okres I–XII 2015 r. Warszawa, ZUS, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych, 2016, http://www.zus.pl/files/biul0415.pdf/.
Informacja o wynikach kontroli wykonania budżetu państwa w 2014 r. w części 73 – Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz wykonania planów finansowych: Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Funduszu Emerytur Pomostowych, Funduszu Rezerwy Demograficznej i pla-nu finansowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – państwowej osoby prawnej. Warsza-wa, NIK, Departament Pracy, Spraw Społecznych i Rodziny, 2015, https://www.
nik.gov.pl/plik/ id,8976.pdf/.
Informacja o wynikach kontroli. Skuteczność wybranych form aktywnego przeciwdziałania bez-robociu w niektórych województwach. Warszawa, NIK, Delegatura w Rzeszowie, 2015, https://www.nik.gov.pl/plik/id,8905,vp,11060.pdf/.
KryŃska E., Pater K.: Projekt. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych – perspektywy wzro-stu. Raport syntetyczny. Warszawa, IPiSS, CBOS, 2013, https://www.ipiss.com.pl/
?projekt-badawczy=publikacje-8/.
The Americans with Disabilities Act. Washington, US Department of Justice, 1990, https://
www.ada.gov/pubs/adastatute08.pdf/.
Ubóstwo w Polsce w latach 2013 i 2014. Warszawa, GUS, 2015.
Wydatki na świadczenia z ubezpieczenia społecznego związane z niezdolnością do pracy w 2013 r.
Warszawa, ZUS, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych, 2015, http://zus.
pl/files/Wydatki%20na%20%C5%9Bwiadczenia%20z%20ubezpiecze%C5%84%20spo
%C5%82ecznych%20zwi%C4%85zane%20z%20niezdolno%C5%9Bci%C4%85%20 do%20pracy%20w%202013%20r.pdf/.
Wykaz aktów prawnych
Ustawa z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej [Dz.U. nr 87, poz. 506].
Ustawa z dnia 9 maja 1991 roku o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepeł-nosprawnych [Dz.U. nr 46, poz. 201].
Ustawa z dnia 22 czerwca 1995 roku o zmianie ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw [Dz.U. nr 85, poz. 426].
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnia-niu osób niepełnosprawnych [Tekst jedn. z 2016 r. poz. 2046].
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych [Dz.U. nr 162, poz. 1118].
Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku Karta Praw Osób Niepełnosprawnych [M.P. nr 50, poz. 475].
•
Streszczenie: W opracowaniu dokonano próby oceny istniejącego systemu wsparcia osób niepełnosprawnych w Polsce, szczególnie w zatrudnieniu, w kontekście 25 lat działania tzw. systemu udziałowego. Scharakteryzowano podstawowe regulacje obo-wiązujące w tym zakresie, pokazano ich wpływ na wskaźniki aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia. Zwrócono uwagę na inne uwarunkowania niskiej zatrud-nialności osób niepełnosprawnych w Polsce. Wskazano wyzwania stojące przed poli-tyką społeczną wobec osób z niepełnosprawnościami, np. w sferze ubezpieczeń spo-łecznych czy pomocy społecznej.
Słowa klucze: niepełnosprawność, zatrudnienie, wsparcie publiczne