Na podstawie wielu badań terenowych i analizy danych statystycznych można dojść do wniosku, że efektywność istniejącego w Polsce systemu udzia-łowego jest, niestety, niewielka 16. Przez cały okres jego istnienia stopa
13 Ustawa z dnia 22 czerwca 1995 roku o zmianie ustawy o organizacji i finansowaniu ubez-pieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw [Dz.U. nr 85, poz. 426] oraz usta-wa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych [Dz.U. nr 162, poz.1118].
14 Zob. Wydatki na świadczenia z ubezpieczenia społecznego związane z niezdolnością do pracy w 2013 r.
Warszawa, ZUS, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych, 2015, http://zus.pl/files/Wy-datki%20na%20%C5%9Bwiadczenia%20z%20ubezpiecze%C5%84%20spo%C5%82ecznych%20 zwi%C4%85zane%20z%20niezdolno%C5%9Bci%C4%85%20do%20pracy%20w%202013%20r.
pdf [data dostępu: 30.11.2016]; Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Spo-łecznych oraz o niektórych świadczeniach z zabezpieczenia społecznego w 2015 roku. IV kwartał/Okres I–
XII 2015 r. Warszawa, ZUS, Departament Statystyki i Prognoz Aktuarialnych, 2016, http://www.
zus.pl/files/biul0415.pdf [data dostępu: 30.11.2016].
15 N. Marska-Dzioba: Racjonalność wydatków publicznych przeznaczonych na integrację osób niepeł-nosprawnych w Polsce. Szczecin, Wydawnictwo volumina.pl Daniel Krzanowski, 2013, s. 183, 193 oraz Informacja o wynikach kontroli wykonania budżetu państwa w 2014 r. w części 73 – Zakład Ubez-pieczeń Społecznych oraz wykonania planów finansowych: Funduszu UbezUbez-pieczeń Społecznych, Funduszu Emerytur Pomostowych, Funduszu Rezerwy Demograficznej i planu finansowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – państwowej osoby prawnej. Warszawa, NIK, Departament Pracy, Spraw Społecznych i Rodziny, 2015, https://www.nik.gov.pl/plik/id,8976.pdf [data dostępu: 30.11.2016].
16 Zob. np. J. Jaworski: Praca dla osób niepełnosprawnych w zwalczaniu ich wykluczenia społecz-nego. Ocena polskiego systemu wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Opracowania PBZ.
Warszawa, IPiSS, 2009, s. 136; E. KryŃska, K. Pater: Projekt. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych
nienia niepełnosprawnych jest dużo niższa niż w większości krajów Unii Eu-ropejskiej, gdzie wynosi ona od 20%–40% 17.
W roku 2000 wskaźnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej wynosił 19,2%, a wskaźnik zatrudnienia 15,7% i na zbli-żonym poziomie utrzymywały się one przez całą dekadę – do 2010 roku i póź-niej. Zmniejszona dostępność do rent z tytułu niezdolności do pracy od dru-giej połowy lat dziewięćdziesiątych i zbyt mała liczba miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych musiała spowodować pogorszenie się sytuacji bytowej tej grupy społecznej 18.
Od 2011 roku zmieniono kolejny raz zasady dofinansowań dla pracodaw-ców otwartego rynku zatrudniających niepełnosprawnych, zwiększając kwoty dopłat dla pracowników ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Spowo-dowało to powolny wzrost zatrudnienia osób z cięższymi formami niepełno-sprawności w ostatnich latach. Stopa zatrudnienia wszystkich niepełnospraw-nych w wieku powyżej 16 lat według daniepełnospraw-nych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) wynosiła w 2015 roku 14,9%, a aktywność zawodowa osza-cowana została na 16,7% 19.
Były to wielkości ponad trzy razy niższe niż dla ogółu ludności Polski.
Oznacza to, że około jedna czwarta wszystkich rodzin w Polsce, w których żyją osoby niepełnosprawne, boryka się z problemem niskich dochodów.
Odsetek osób w gospodarstwach domowych z osobami niepełnosprawnymi o wydatkach poniżej progu ubóstwa względnego wynosił w 2014 roku 16,2%.
Niepokojące są bardziej szczegółowe dane. Liczba gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi, w których wydatki były poniżej ustawowej linii ubóstwa w latach 2011–2014 znacząco wzrosła – z 6,6% do 12,2%. Najbar-dziej liczną grupę ubogich rodzin według tego kryterium stanowiły
posiada-– perspektywy wzrostu. Raport syntetyczny. Warszawa, IPiSS, CBOS, 2013, s. 10, https://www.ipiss.
com.pl/?projekt-badawczy=publikacje-8 [data dostępu: 30.11.2016]; M. Garbat: Zastosowanie mo-delu DMP w analizie rynku pracy osób z niepełnosprawnością. „Polityka Społeczna” 2013, nr 8(473), s. 30; A. BarczyŃski: Realne bariery wstrzymujące aktywizację zawodową niepełnosprawnych. W: Spo-łeczne korzyści zatrudniania osób niepełnosprawnych. Red. A. BarczyŃski. Warszawa, Krajowa Izba Gospodarczo-Rehabilitacyjna, 2008, s. 292–293; B. KoŁaczek: Proponowane kierunki zmian dotychcza-sowego systemu wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych. „Polityka Społeczna” 2014, nr 8(485), s. 38; J. Oczki: Nierówności na rynku pracy w Polsce. W: Nierówności społeczne w Polsce. Red. B. KŁos, J. SzymaŃczak. Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 2014, s. 157.
17 M. Garbat: Zastosowanie modelu…, s. 25.
18 J. Bartkowski: Położenie społeczno-ekonomiczne i jakość życia osób niepełnosprawnych w Polsce.
W: Polscy niepełnosprawni: od kompleksowej diagnozy do nowego modelu polityki społecznej. Red. B. Gą-ciarz, S. Rudnicki. Kraków, Wydawnictwo Akademii Górniczo-Hutniczej, 2014, s. 57. W latach 2010–2014 nastąpił spadek liczby wypłacanych rent z tytułu niezdolności do pracy z 1 205 tys.
w 2010 roku do 1 011 tys. w 2014 roku. Przeciętna renta wynosiła w 2015 roku 1 546 zł, w 92,3%
wykonano plan wydatkowania środków na prewencję rentową. Za: Informacja o wynikach kontro-li wykonania budżetu państwa w 2014 r. w części 73 – Zakład Ubezpieczeń Społecznych…
19 http://niepelnosprawni.gov.pl/p,80,rynek-pracy [data dostępu: 30.11.2016].
jące przynajmniej jedno dziecko z orzeczeniem o niepełnosprawności, było ich w 2014 roku 26,6%, natomiast według linii relatywnej wskaźnik ten wy-nosił aż 29,9%. Wśród rodzin z niepełnosprawną głową gospodarstwa domo-wego poniżej progu ubóstwa względnego było w 2014 roku 21,9% ogółu tych rodzin, a ubóstwa ustawowego 14,6% 20. W szczególnie trudnej sytuacji ekono-micznej znajdują się samotne osoby niepełnosprawne, następnie pary z jedną osobą niepełnosprawną lub samotne matki z dzieckiem niepełnosprawnym 21.
Co należy zrobić, aby poprawić ich sytuację? Wciąż podejmuje się badania, mające odpowiedzieć na pytanie, jak zwiększyć aktywność społeczną, szczegól-nie zawodową, osób z szczegól-niepełnosprawnościami? Jak usuwać istszczegól-niejące bariery?
Najważniejsze z nich, wielokrotnie wskazywane w literaturze przedmiotu to:
1. bariery związane z rynkiem pracy – mało ofert pracy, postawy pracodaw-ców niechętne zatrudnianiu takich osób, często zmieniające się sposoby do-finansowania zatrudnienia osób niepełnosprawnych z różnym stopniem niepełnosprawności;
2. bariery związane z postawami biorców rent – brak motywacji do pracy, ni-ska samoocena, postawy roszczeniowe;
3. bariery wynikające z oferty szkoleniowej – szkolenia wybierane są według kryterium „niskiej ceny”, oderwane od praktyki i rzeczywistego rynku pra-cy, niedostosowane do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych, czę-sto oddalone od ich miejsca zamieszkania 22.
Wielu ekspertów przywoływanych już w tym tekście sformułowało swo-je rekomendacswo-je. Wydaswo-je się, że wciąż aktualne są zalecenia proponowane na początku transformacji ustrojowej, dotyczące np. odchodzenia od świadczeń pieniężnych na rzecz rozwoju świadczeń w naturze, indywidualizacji pomo-cy, partnerstwa i upodmiotowienia. Z mojego punktu widzenia, bez
20 Ubóstwo w Polsce w latach 2013 i 2014. Warszawa, GUS, 2015, s. 28.
21 O. Kowalczyk: Jaka polityka społeczna wobec rodzin z osobami niepełnosprawnymi w Polsce?. W: Sy-tuacja rodzin i polityka rodzinna w Polsce po dekadzie członkostwa w Unii Europejskiej. Red. J. Szczepa-niak-Sienniak, A. KubÓw. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 438.
Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2016, s. 171.
22 Zob. np. J. Petelczyc, P. Roicka: Wyniki badań zrealizowanych metodą IDI w powiatowych urzę-dach pracy. W: Rehabilitacja zawodowa. Stan aktualny i proponowane zmiany. Red. G. UŚciŃska, A. Wil-mowska-PietruszyŃska. Warszawa, IPiSS, 2014, s. 228–275. Niska zatrudnieniowa efektywność szkoleń odnotowywana jest od lat w odniesieniu do ogółu szkoleń realizowanych jako instru-ment w walce z bezrobociem. Aktywizację uznaje się za skuteczną, jeśli osoba bezrobotna znala-zła zatrudnienie na wolnym rynku w ciągu trzech miesięcy od zakończenia aktywizacji i nie po-wróciła w tym czasie do rejestru bezrobotnych. W latach 2011–2013 tak rozumiana skuteczność staży wyliczona przez NIK wynosiła od 33% do 39%, a szkoleń od 18% do 21%. Po upływie roku od zakończenia aktywizacji wskaźniki skuteczności były jeszcze niższe: trwałość zatrudnienia dla nowo zatrudnionych po stażach wahała się w przedziale od 23% do 29%, i od 12% do 17%
po szkoleniach. Za: Informacja o wynikach kontroli. Skuteczność wybranych form aktywnego przeciw-działania bezrobociu w niektórych województwach. Warszawa, NIK, Delegatura w Rzeszowie, 2015, s. 8, https://www.nik.gov.pl/plik/id,8905,vp,11060.pdf [data dostępu: 21.07.2016].
ju różnego rodzaju usług w zakresie rehabilitacji zawodowej, rozszerzenia za-kresu prewencji rentowej, wykorzystywania elastycznych form zatrudnienia, rozwoju zatrudnienia wspomaganego pomocą trenera pracy, trudno będzie o zwiększanie zatrudnialności osób niepełnosprawnych.
Aktywność zawodowa niepełnosprawnych jest, jak wiadomo, wypadko-wą bardzo wielu czynników o charakterze psychospołecznym i materialno--społecznym, po stronie ich samych i otoczenia społecznego. O niektórych z nich już wspominano, ale nie można pominąć jeszcze jednego, niezwykle ważnego problemu – dostępności do rehabilitacji medycznej i nowoczesnego sprzętu ortopedycznego i rehabilitacyjnego. Permanentna reforma systemu ochrony zdrowia, brak zdefiniowanego koszyka usług medycznych dostęp-nych w systemie publicznym i wiele indostęp-nych organizacyjdostęp-nych i finansowych problemów, trawiących polską ochronę zdrowia, nie sprzyjają zaspokajaniu w systemie publicznym zwiększonych potrzeb zdrowotnych osób z niepełno-sprawnościami 23. Natomiast ich niskie dochody ograniczają dostęp na zasa-dach rynkowych do nowoczesnych technologii, kompensujących skutki nie-pełnosprawności.
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych i ich rodzin powin-na być systemem celowych i spójnych rozwiązań, podejmowanych w prakty-ce przez różne polityki publiczne. Obecnie mamy do czynienia raczej z „Pol-ską resortową”, w której współpraca międzyresortowa jest niezwykle trudna.
Sprawami osób niepełnosprawnych zajmuje się wiele podmiotów publicznych i społecznych, często powielając swoje działania wobec tych samych adresa-tów, na przykład oferując mało efektywne szkolenia. Jednocześnie pozostaje wiele „pustych pól”, np. brakuje łatwo dostępnej w środowisku zamieszkania informacji na temat posiadanych uprawnień, skutecznego pośrednictwa pra-cy, odpowiadającego na potrzeby pracodawców i pracobiorców, usług opie-kuńczych.
Wiele badań prowadzonych w różnych krajach na przestrzeni ostatnich kilku dekad pokazuje, że rozwój środowiskowych usług opiekuńczych wo-bec osób niepełnosprawnych wspierających rodziny w pełnieniu funkcji opie-kuńczych nad osobami niesamodzielnymi jest koniecznością. W Polsce takie usługi są wciąż słabo dostępne, w związku z tym ponoszone koszty w skali makrospołecznej nie są do końca oszacowane, bo nie uwzględniają np. tzw.
kosztów zaniechania i utraconych korzyści, które mogłyby wyniknąć z aktyw-ności społecznej osób ciężko niepełnosprawnych i ich nieformalnych
23 Dotyczy to np. specyficznych usług stomatologicznych dla osób z porażeniem mózgowym, dostępności gabinetów ginekologicznych dla kobiet mających problemy z poruszaniem się, po-rozumiewania się w placówkach służby zdrowia osób głuchoniemych, oznakowania lekarstw dla osób niewidomych. O niektórych z nich można przeczytać w: E. Ciaputa, A. KrÓl, M. Wa-rat: Genderowy wymiar niepełnosprawności. Sytuacja kobiet z niepełnosprawnościami wzroku, ruchu, słuchu. W: Polscy niepełnosprawni…, s. 275–335.
nów 24. Potrzebne są zarówno usługi opiekuńcze świadczone w sposób tradycyj-ny w mieszkaniach osób niesamodzieltradycyj-nych, jak i w postaci osobistej asystencji, ułatwiającej aktywizację, wyjście poza przestrzeń domową.
Zawód asystenta osoby niepełnosprawnej już od kilku lat istnieje, lecz usłu-gi asystenckie oferowane są najczęściej w ramach grantu realizowanego przez jakiś podmiot samorządowy lub organizację pozarządową (NGO), finansowa-nego ze środków europejskich. Taka pomoc nie ma charakteru systemowego, oznacza okazjonalną dostępność do usług świadczonych sporadycznie.