Biblioteka Warszawska, 1895, T. 1

BIBLIOTEKA WARSZAWSKA.

OGOLNEGO ZBIORU TOM 217.

BIBLIOTEKA

WARSZAWSKA.

PISMO MIESIĘCZNE,

poświęcone naukom, sztukom i sprawom społecznym,

R o k 1 8 9 5 .— 1 o n i 1 »k 18

«M M M M M M

•• vV * n) r *•

i - T - i

W A R S Z A W A .

A d r e s R e d a k c y i : u l i c a J a s n a Nr 6.

1 8 9 5 .

/todBOJieno I],eH3ypoK).

B a p m aB a, 13 J liiiia p a 1 8 9 5 ro.ua.

4 ^' 610 /

Y II. O p is m a c h dziś n ie z n a n y c h .

Mówić o rzeczach, jak ie się ma lub miało przed oczyma, wdzięcz­

na praca, doprowadzająca zwykle bez zbytnich zachodów do ścisłych wyników. Lecz pomówmy też raz o pismach, których za nowszych czasów nikt nie widział i myśmy nie mieli ich w ręku; o utworach, k tó­

rych tytuły tylko zapisane zostały, bądź w inw entarzu ruchomości, ja k i po śmierci księgarza krakow skiego lub lwowskiego do a k t wciągnięto, bądź w katalogu ksiąg zabronionych, przez przezornego biskupa dla użytku dyecezyi wydanym, bądź wreszcie w regestrze nie głośnego zbieracza ja^tchś" szpargałów; o pismach więc, których egzemplarze przepadły na zawsze, lub których dotąd przynajmniej nie odszukano.

O takich pismach słychać nieraz i po obcych literaturach, naj­

więcej, niestety, liczy ich właśnie polska, a głównie wiek jej szesnasty, więc. wszelkie o nich badanie z góry na arcy kruchej opiera się podsta­

wie. W izerunek tego stulecia dotychczas nie jestzupełny; obracając się w ciasnem kółku kilkudziesięciu pomników, powtarzając te same na­

zwy lub tytuły, z temi samemi określeniami, nie wiemy naw et, ja k ru­

chliwa i żywotna była ta literatura, ile kwesty! poruszała, ja k w niej myśl pracow ała wszechstronnie, o czem świadczą choćby dzieła pol­

skich różnowierców, dziś zapomniane, jeźli nie zagubione. W iek sze­

snasty złotym nazwać można nie dlatego, że wydał Kochanowskiego

1

i Skargę; ale dlatego, że nigdy przedtem ani potem myśl polska w krótszym przeciągu czasu więcej dziedzin nie zawojowała, że wcią­

gu innych wieków ani głębiej, ani szerzej nie sięgała, że dzielność, giętkość i swobodę, jaką wtedy wyrobiła, później tylko coraz bardziej zatracała.

Ale powtarzamy: z naszych podręczników i wypisów o boga­

ctwie tej pracy umysłowej nikt się nie przeświadczy; u tartą kolej po­

rzucić winien, kto bogactwo to należycie ocenić zamierza. Całe szere­

gi pomników czekają wydobycia, omówienia, przedruku; wielkie zasłu­

gi zdobyła pod tym względem niegdyś Biblioteka Turowskiego; więk­

sze mogła-by zdobyć dziś Biblioteka pisarzy polskich, akademicka, gdyby postępowała szybciej,—trzydzieści zeszytów na lat sześć, to ogro­

mnie mało!—gdyby wybór jej był śmielszy i trafniejszy, gdyby nie przyjmowała bez krytyki, co komu ogłosić na myśl wpadnie.

D zieł zapomnianych, książek nieznanych—tak a je s t ilość, że w a r­

tykule naszym o wyczerpaniu przedmiotu, choćby tylko przez podanie gołosłownego spisu, niby katalogu dezyderatów, ani mowy być nie mo­

że. R ozpatrując się w literaturze szesnastego wieku, praw ie byśmy twierdzili, że stosunkowo przechowało się więcej pomników średnio­

wiecznych, niż tych nowszych. N a nadzwyczajną rzadkość starych książek polskich skarżą się oddawna; już Kopczyński r. 1783 wyraźnie zaznacza, ja k mało takich książek, nawet w bogatej bibliotece Zału­

skiego, znaleźć można. 1 zasób ten coraz się uszczupla: niejedno, co Załuski i Czacki posiadali, a nawet, co w pół wieku później W isz­

niewski i Maciejowski opisywali, zdaje się, że zaginęło.

J a k a ż tej rzadkości przyczyna? dlaczego przechowało się tyle książek tylko w jednym lub dwu egzemplarzach, a tyle innych znikło bez śladu? Czy tępił je kto umyślnie? Bynajmniej, choć u nas nieraz o takiem umyślnem tąpieniu ksiąg, np. heretyckich w czasie reakcyi ka­

tolickiej, czytać i słyszeć można. Z darzały się wprawdzie podobne wypadki, ale tak wyjątkowo, że na karb ich niczego składać nie podo­

bna; właśnie książki, które fama, prawdziwa czy zmyślona, na znisz­

czenie skazuje, rzadkiemi nie są. Np. takiej biblii brzeskiej, którą Radziwił Sierotka wykupować i niszczyć miał, wylicza p. E strejcher w bibliografii dziś jeszcze dwadzieścia pięć egzemplarzy, sami znamy pięć innych, między niemi berliński, z własnoręczną dedykacyą księ- cia-nakładcy dla pruskiego księcia A lbrechta, lub dawny nieświeski, dzisiejszy petersburski-akademicki, z obszerną przemową księdza J e ­ zuity o czytaniu tej biblii. Albo owego arcy-ciekawego, anty-jezuic­

kiego, G ratysa plebańskiego (z r. 1625), którego nakład również pa­

lono, przechowało się do dziś najmniej pięć lub sześć egzemplarzy!

W ięc nie zniszczono starych druków umyślnem tępieniem: stoczyła je gorliwość czytelników szesnastego wieku i poniewierka, na ja k ą je późniejsza prostota skazała. J a k w zeszłym ciemnym i w niniejszym oświeconym wieku stare szpargały ginęły, o tern można niejedną po­

cieszną wersyę, począwszy od monachomachii Krasickiego, aż do dzi­

siaj, usłyszeć z ust tych, którzy po farach i dworach, po celach i urzę­

dach, szukając tych szpargałów, szperali. Lecz większe szkody spra­

wiła zbytnia czytających gorliwość: książki, potrzebom ogółu służące, zaczytauo do szczętu; z licznych owych Rajów, Ogrodów i Szczytów (Tarcz) dusznych, z różnych H arf i Lutni, z całej literatury belletry- stycznej, z powieści dla ludu, z bajek i romansów, z satyr i paszkwi­

lów, z komedyi i tragedyi, z pieśni i żartów zaledwie cząsteczka oca­

lała; dobrze jeszcze, jeśli późne przedruki siedmnastego, a głównie ośmnastego wieku, zastępują pierwotne wydania. W łaśnie to, co co­

dzienną straw ę umysłową najszerszych kół stanowiło, znamy najmniej w oryginałach.

Ale tak ie luki można nieraz, choć częściowo, wypełnić, bo często w ystarczy sam ty tu ł książki, by nas już i o treści pouczyć: na belle- trystykę polską szesnastego wieku składają się w znacznej mierze cał­

kiem niewolnicze przeróbki tematów, opracowanych dawno na zacho­

dzie w języku łacińskim, niemieckim i czeskim; z samego tytułu więc możemy śmiało sądzić i o dziele. I na odwrót: oryginalny utwór pol­

ski, nie przechowany u nas, mógł się w tłómaczeniu do naszych sąsia­

dów, do Czechów lub na Ruś, przedostać i w raca do nas z obczyzny.

Stosunek literatu ry czeskiej i polskiej zmienia się bowiem w cią­

gu szesnastego wieku ja k najzupełniej. Przez czternasty i piętnasty wiek, a nawet jeszcze w ciągu pierwszego dziesięciolecia szesnastego, kształtow ała się litera tu ra w narodowym języku na wzorach czeskich, zapożyczała od nich przedmioty, wyrazy i pisownię, a pozostawała przecież daleko w tyle za wzorami, nie wyrobiła, jak one, silniejszej myśli, różnorodniejszej treści, bogatszej formy. Lecz rychło następu­

je emancypacya literatury polskiej: rozbudzone w niej życie umysłowe uchyla się od przewagi czeszczyzny, stąpa o własnych siłach i góruje niebawem nad dawną przewodniczką. Przew rót odbył się tern łatw iej, im więcej wycieńczone były własne siły narodu czeskiego długą walką bratobójczą; zaw arty wreszcie pokój zewnętrzny nie powetował bynaj­

mniej rozłamu duchowego, rozbicia narodu na obce sobie myślą i ży ­

ciem obozy. Najtęższe głowy i najdzielniejsze serca zasklepiają się

w małostkowem sekciarstw ie, zasychają w narzuconym ascetyźmie,

sztywnieją, tracą wszelką swobodę ruchu i myśli pod przybranym

płaszczem surowej powagi; wreszcie więzienia i wygnania pozbawiają

naród licznych pracowników. Nie dziw więc, że litera tu ra ubożeje,

jeśli nie pod względem ilości i języka, to duchowo, i dziwnie odbija od jałowej treści, od braku poezyi i fantazyi, od wierszydeł i marnych traktatów , dumne miano złotego okresu, jakim go (wobec późniejszego, zupełnego zaniku życia umysłowego) ochrzczono. O statni przyczynek Czechów do literatury europejskiej stanowię ich pieśni nabożne, się­

gające piętnastego wieku, rozpowszechnione po świecie przez prote­

stantów niemieckich i innych, którzy ich rzewność i głębokość szcze­

rze podziwiali '). J a k szkoła praska z europejskiej na prowincyonalną dawno już była zeszła, podobnie zacieśnia się teraz widnokrąg i zakres działania całej literatury. Wobec własnego ubóstwa mnożą się prze­

kłady z łaciny, z niemieckiego, z polskiego; przy blizkości obu języ­

ków może czeski przekład zastąpić poniekąd polski oryginał.

N a Ruś znowu dostają się polskie książki w szesnastym, a szcze­

gólniej w siedmnastym wieku; czyta się je w oryginale, o czem świad­

czą liczne egzemplarze po bibliotekach prywatnych, lub przekłada się je dla użytku szerszych kół; niedawno ułożył russki uczony, p, Szlap- kin, bogaty spis takich przekładów, z którego kilka ciekawych szcze­

gółów i dla literatu ry polskiej wydobyć można, np. nieznane naszym bibliografom wydania i t. p.

Tłumaczenia szesnastego wieku, zarówno jak i dawniejsze, wcale nie bywają skrupulatne w oddawaniu oryginałów, rozszerzają, sk raca­

ją , przetw arzają je nieraz bardzo znacznie; mimo to, nie wahamy się wykazać na kilku przykładach, ja k można braki i luki literatury pol­

skiej zastępować tłumaczeniami czeskiemi, lub z samego tytułu polskiej książki wnosić o jej treści, ja k się w tak i sposób zdobywa nowe szcze­

góły i rysy dla pełniejszego, wierniejszego wizerunku literatury Zy- gmuntowskiej.

I. Warwas Reja.

Spuścizna literacka po Rej u powiększyła się ostatniemi laty.

Wydano najpierw z rękopisu jeden z dyalogów, jak ie „dobrym towa­

rzyszom gwoli" pisywał, dyalog kota ze lwem, illustrujący motto, wzięte ze średniowiecznego Ezopa: „źle się wolność sprzedaje za całe złoto św iata.’’ Swobodny kot i lew więziony rozpraw iają, przymawiając

') Jedną z najznakomitszych pieśni protestanckich „Herr Christ der einig Gotts Sohn“, miała polska panienka, Elżbieta z Międzyrzecza, później żona Kaspra Krncygiera, z rodziny znanej w dziejach reformacyi w Wittenberdze, przed r. 1524 uło­

żyć, czyli raczej z odpowiednej czeskiej przełożyć. Było-by to najdawniejsze wy­

stąpienie Polki w literaturze.

sobie nawzajem, przyczem krytyka bajek, jakie herbarze (historye na­

turalne) podawały, nieco niezwykła, zastanaw ia; najciekawszy pierw­

szy obszerny opis „ciągnienia kota” —kary żartobliwej, obok „rzezania w koszu” na dworzan i junaków używanej. Dyalog żadnych poli­

tycznych alluzyi nie zawiera; tra k tu je wyłącznie ów morał, z kilku za- bawnemi dygressyami. Przedruki tego dyalogu, znane z inw entarzy księgarskich szesnastego wieku, zaginęły.

Nierównie ważniejsze dziełko Reja, z r. 1543, p. t. „K rótka roz­

praw a między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem, którzy i swe i innych ludzi przygody wyczytają (wyliczają), a takież i zbytki i po­

żytki dzisiejszego św iata ’, przedrukowano świeżo w całości z jedyne­

go przechowanego egzemplarza; przedtem znaliśmy z „rozpraw y” tyl­

ko kilka ułamków. W dwutysiącach krótkich wierszy roztacza Rej bogaty w szczegóły obraz dolegliwości i nierządu, ciążących nad szlachtą i chłopem; kreśli pryw atę posłów, z których „każdy na swe skrzydło goni”; wykręcanie i naciąganie prawa; praktyki starostów, po­

borców i mytników; trudy i szkody wojenne; niszczenie majątków zbytkami w stroju, potrawach i trunkach, przesadnem myśliwstwem, natrętną gościnnością; dalej ucisk kmiotków, których obdziera pan i pleban, żołnierz i urzędnik, dziesięcina i kłoda. Protestancki sposób myślenia przebija, choć jeszcze wcale dyskretnie, gdzie mowa o wym a­

ganiach księży, kulcie świętych, odpustach, zaniedbaniu wiary, a nad­

m iarze uczynków; nie tknął Rej strony publicznej, państwowej, sto­

sunków miejskich, życia umysłowego; z kwestyi kobiecej tylko o stroj- nisiach napomknął. Mimo tych braków, jest to jedna z najszerzej za­

krojonych satyr, jakie nam wiek szesnasty przekazał; energiczność stylu, mnogość, trafność i barwność rysów charakterystycznych, tok płynny, nadają jej niepospolitą wartość. A przedewszystkiem, n a jsta r­

sza to satyra polska, wierszowana; ona-to rozpoczyna długi ów szereg, na jak i się złożyły prace Kochanowskiego, Bielskiego, Twardowskie­

go, Opalińskiego i tylu innych.

Trzecie dziełko Reja, z ktorem poniżej czytelnika zaznajmiamy, rości preteneyę do podobnej zasługi: być protoplastą licznego poetyc­

kiego potomstwa, rej wodzić i na tern polu, jak na tylu innych. Poświę­

cone je s t ono kw estyi kobiecej, która już w szesnastym wieku wypły­

nęła, w innej formie, niż dzisiaj, a w treści tej samej. Chodziło o wy­

zwolenie kobiety z pod jarzm a średniowiecznego, o przyznaniejej praw

człowieczych, których dotąd nie miała. Św iat męski czuł i patrzył

przerażony, jak mu się wymyka z pod rąk owo dotąd potulne i nieme

stworzenie, które za niższe od siebie, a siebie za pana zawsze uw ażał,

ja k własną wolę mieć, a więc przewodzić, rządzić zaczyna. I nazwał

on to wybijanie się chytrością i przebiegłością niewieścią; pytał, skąd

się ona u kobiety wzięła; badał, ja k a kobieta najmniej dla mężczyzny niebezpieczna, ja k ą najłatwiej powodować, ja k ą więc wybierać, gdy 0 życiu rodzinuem się myśli, ja k z nią potem postępować; ważył ko­

rzyści i szkody małżeństwa.

Oto i treść W arw asa, dyalogu Rejowskiego. Znany był on nam dotąd tylko z biografii, w której Trzecieski między rozlicznemi dyalo- gami R eja i „W arw asa z Dykasem" wymienia; z inw entarzy księg ar­

skich, krakowskich i lwowskich, w których go pod r. 1547 i 1591 znajdujemy; ze wzmianki u W ita Korczewskiego, który swoje Rozmo­

wy polskie (z r. 1653) posyła do librariej (księgarni), gdzie spoczną

„w kąciku, podle W arwasa"; egzemplarza zaś samej książki, ile wiem, nikt dotąd nie odszukał.

W Muzeum czeskiem w Pradze zwrócił zasłużony badacz umy- słowości czeskiej, pan dr Z ibrt, uwagę moją na czeskiego W arw asa, nieznaną przedtem broszurę z połowy szesnastego wieku, w ósemce, li­

czącej k a rt 24, z których dziś brak pierwszej i ostatniej. D r Z ib rt zau­

ważył już, że broszura musiała być przełożona z polskiego,—dowodziły tego np. polonizmy, ja k białogłowa, zam iast czeskiego żena. Wobec tego faktu i wobec identycznych nazw osób dyalogu (W erw as, Dykas) nie wątpię, że mamy tu czeski przekład Reja; znane frazy Rejowskie przebijają jeszcze przez czeszczyznę, np. „za wiechą dudki łowić" (po­

równaj „Żywot Józefów w. 1572: „i mniemasz by to dudka za wie­

chą ułowić"), „bez ługu się często myją", „aż posłuchać głowa boli"

(por. K rótka rozprawa w. 1019: „wszak słuchając, głowa boli”) „zły szańc sadzić" (por. Rozprawa w. 450: „na sobie szańc w ygrali") i inne;

częste używanie słów: piskać (grać na piszczałce), iście (prawdziwie, pewnie), górze (bieda) i iuue.

Dyalog, napisany dla dobrych towarzyszy, argum entuje też zbyt jednostronnie, nie zostawia suchej nitki na kobietach, dopiero w sa­

mym końcu przywołuje obmówców do porządku: należy niew iasty ce­

nić, bo one nam dzieci chowają, tern więcej zaś cenić je należy, że 1 mężczyźni nie lepsi. Argum entacya całkiem średniowieczna, przy­

padkowe, zewnętrzne podobieństwa służą za pewny dowód: pleć mie­

szana, biała i rumiana, dowodzi zaraz zmienności, niestałości chara­

kteru; płeć biała również, bo białe koloru swego zatrzym ać nie zdoła;

również niebezpieczna jest płeć śniada i t. d. D la rzeczy, które się same przez się rozumieją, przywodzi się powagi rozmaitych „mistrzów"

i „mędrców"; powiastki średniowieczne o zdradliwości kobiet powta­

rzają się naw et i niedokładnie, ja k to nieraz u R eja bywa, np. siódma

nowela siódmego dnia w Dekameronie o niewiernej żonie i służebniku,

którzy pana zdradzili i na domiar obili, a tern samem jego ufność zy-

ssali, podana je s t w re d a k c y i zmienionej nagorszą: u Bokacyusza obi­

j a służebnik pana przebranego za panią, niby jej niewierność k a ra jąc , tu zaś i pani sama występuje, co psuje wrażenie. W zmianka o W irgi­

liuszu dotyczy słynnej średniowiecznej powiastki o czarowniku—poe­

cie rzymskim: skuszony miłością ku jednej pani, umawia się z nią, by go nocą w koszu przez mur do domu wciągnęła, ona zaś porzuca kosz w połowie muru i wystawia rano poetę na śmiechy tłumu; druga część tej powiastki, w ja k hańbiący sposób czarownik doznaną zniewagę po­

wetował, nie należy już tu taj. Klasyfikacya kobiet opiera się jeszcze wyłącznie na najgrubszych rysach zewnętrznych; W arw as rozróżnia tylko chude i pełne, białe i śniade, nadobne i szpetne, młode i stare, wreszcie bogate i ubogie; różnic głębszych, choć zakrytych płcią, wie­

kiem lub stanem, nie uwzględnia.

Ale Rej poglądów W arw asa na kobietę stale nie dzielił, chociaż i gdzieindziej, u Górnickiego, z małem uszanowaniem o Polkach się wyraził, do czapli, niby do kaczek, je przyrów nał. W W arw asie wy­

staw ił on umyślnie tylko jedną stronę medalu, a naw et i tutaj skarcił ostio „łotrzyków”, obmawiających cne panie, i wskazał choć na wygo­

dy rodzinnego pożycia. W dziełach innego zakroju inaczej się też na kobietę zapatruje; zaginął wprawdzie tra k ta t jego, przeznaczony dla pań: „Zatargnienie fortuny z cnotą”, „z których snadnie mogły swym powinnościam zrozumieć”—(słowa Trzecieskiego); tra k ta t sam zapisa­

ny je s t w inw entarzu po księgarzu lwowskim, H anuszn B rickyerze, zmarłym w r. 1573; w ystarczy jednakże przypomnieć słowa, jakie im poświęcił w takiem Zwierciedle (w Żywocie człowieka poczciwego);

sama świętość stanu małżeńskiego, której protestant dosyć wychwalić nie zdoła, pożytki i przyjemności rodzinnego pożycia, które uadobne- mi słowami w ystaw ia, musiały w oczach jego znaczenie i wartość ko­

biety niezmiernie podnosić.

Mężczyzna miał ochotę do ożenku, ale, rozw ażając przyw ary bia- łoglowskie, żadnej kobiety bez wady i braku nie znalazł i ochoty się wyrzekł: oto treść właściwa W arw asa, który całą literaturę tego ro­

dzaju rozpoczyna. I tak idą za nim Paprockiego Dziesięcioro przyka­

zanie mężowo i N auka rozmaitych philosophów obierania żony; pomi­

jam y rozmaite sejmy niewieście, wcześniejsze i późniejsze; szczególniej obfituje siedmnasty wiek w satyryczne utwory pokrewnej treści: Złote jarzm o małżeńskie, W iersz o fortelach i obyczajach białogłowskich, C ztery części świata natury białogłowskiej, Baba, abo stary inw en­

tarz, Świeże ad wiry z koła panieńskiego, G orzka wolność młodzieu-

ska i t. d., z powtarzającemi się argum entam i i dykteryjkam i, nie bez

znaczenia są dla dziejów obyczajowości, o których innym razem mówić

zamierzamy, chociaż nadto wolne ich wysłowienie uszy nasze zbyt

razi. Tylko z jednego pisarza przytoczymy tu ustęp odpowiedny, bo

przedstaw ia całą długą chryję Eejow ską w znakomitem streszczeniu.

W drugiej księdze Syloreta przypisuje W acław Potocki stronią­

cemu od kobiet i małżeństwa Dauletowi, gdy go o przyczynę pytają, następne słowa:

W d o w y mi nie raj, nie lubię tęj łodzi, Z której wypadszy przedemna kto ginie.,.

Bogata zwykle męża lekce waży;

Uboga będzie na rodzinę kradła;

Nadobnej zawsze trzeba chować straży;

S zp e tn a jakby też liznął kto kowadła;

Ledaczego się m łodej więc zabaży (zachce) A stare wadzą podejrzeniem stadia...

W ysokiej siła wychodzi na bramy (suknie);

M a ła do złostki skłonna i do plotek;

D w o rk a nic, tylko stroje, figle, kramy;

D om ow a trusia jako morski kotek, Choć się na strojach francuskich nieznamy, N akładzie na się pstrocin i błyskotek, Jeśli się kędy dowie o biesiedzie,

Choć nieproszona, w półbarańczu j e d z ie ..

L iteratu ry obcej tym razem nie przytaczam y, chociaż Rej z niej korzystał, czego, prócz wspomnianych wyżej dykteryjek o niewiernych żonach, i powołanie się wyraźne na łacińskie przysłowie dowodzi. N ad­

mieniamy jeszcze, że ty tu ł W arw asa mniej je s t odpowiedny; główną fi­

gurę dyalogu stanowi przecież Lupus—(dlaczego to imię łacińskie?) W arw as je s t tylko interlokutorem . W iersz ośmiozgłoskowy, średnio­

wieczny, jak we wczesnych utworach Reja; rymy nędzne.

W arw as zdaje się jednym ze słabszych utworów R eja, rzuconym niby od niechcenia, bez głębokiego namysłu; nawet nie liczy zbyt wie­

le owych jaskraw ych i jędrnych, przysłowiowych zwrotów, ja k ie styl R eja zwykle ozdabiają. Blady nieco, rozwlekły, powtarzający zw roty i myśli, jest ten utwór pod względem ważności podobny do dyalogu K o ta ze lwem. Nie wiemy jednakże, co na karb tłóm acza odliczyć w ypada, co on popsuł, opuścił, nie zrozumiał, albo i dodał. W obec tej niepewności, nie kusimy się też o odtworzenie w całości wierszy R e­

ja , nie podajemy naw et dosłownego przekładu całego dyalogu czeskie­

go, lecz skracamy, mianowicie miejsca obojętne, i opuszczamy powtó­

rzone; ośmiozgłoskowe wiersze podajemy tam, gdzie przez powłokę

czeską wzór polski dokładniej przebijać się zdaje: dla łatwiejszego

zrozumienia, form i słów przestarzałych używamy wyjątkowo, zamie­

niając je z regały nowszemi: piszemy więc bym, zam iast bt/ch, wszystko, zamiast wszytko i t. d. Niechaj więc tymczasowo, póki kto egzempla­

rza polskiego W arw asa nie odszuka, nasze streszczenie i przekład zastąpią brzmienie oryginału, którego największą, ceną nazwisko auto­

ra, jakiemu go przypisujemy. Postać literacka Reja tak je s t wielo­

stronna i ciekawa, tak żywa i znacząca, że nie godzi się gardzić ża­

dnym szczegółem, który-by nowe światło na nią rzucał; a i dla histo- ryi obyczajów niejedno z W arw asa zaczerpnąć można: o piciu zdrowia pań z trzewików, o używaniu „barw iczki” (różu) i t. d.

W kilku wierszach podana je s t najpierw treść dyalogu i wymie­

nieni są „rozmówce’ (actores): „Najpierw składacz swą rzecz sprawia, prosi pomocy i zdrowia od W en ery; W ar was potem Lupusowi radzi o tern, że żonę pojąć nie szkodzi—B ykas też k temu przywodzi, a do­

daje mu w tern rady, że rzadko która bez wady; w końcu Paszczeka przychodzi, w wielkim swarze ich odchodzi.”

Zaczyna „składacz" krótkiem wezwaniem W enery, pani białych głów, by przytomna była jego „pisaniu” o tern, skąd kobiety chytrość mają? Bym chciał rzec, że z przyrodzenia—być to nie może, przecież stworzył Bóg niewiastę po mężu, jemu na radość, nie żeby nad nim pa­

nowała, ale żeby mu była poddaną i często od niego karaną. Teraz zaś się to zmieniło, nie tak jako pierwej było. W tow arzystw a nie jeżdżają, ani na sejmach bywają, wszak się w rozumach zmocniły przedtem tak chytre nie były. Bym też rzekł, że z uczenia prostość ich w chytrość się zmienia, toć wiemy pewnie, że mnogie ani czytać nie umieją. Rzadko nad książkami siedzą, przecież więcej niż my wiedzą, a już to na nas poznały, żeśmy się im w moc poddali. K temu dosyć z cicha chodzą, a nas jako za nos wodzą. W temśmy sami win­

ni sobie, kwapiąc na nie w każdej dobie, a choć użytku nie znamy, dziw, że przed nie nie padamy. K temu one dobrze wiedzą, jak nizko gdzie kozy siedzą. Otóż byłem przy tern, jak dwaj społu mówili, a nie bardzo głupi byli: jeden nazwan je s t Lupusem, dosyć chytry każdym kusem, wiedział o żeńskiej przygodzie, co je s t na brzegu lub w wo­

dzie; wszak sam mając się ożenić, począł o tern z innym radzić, a ten, co to z nim był społu, zwan W ar was z Czarnego Dołu.

Rozmowę zaczyna W arwas: nie wiem, ocz ten Lupus stoi, lecz się już białych głów boi, by się nań nie rozgniewały, a włosów mu nie- w yrwały.—Dykras dodaje Lupusowi otuchy, który ja k o łysy, nie o wło­

sy, tylko o uszy się boi; W arw as nalega nań, czy myśli wykonać za­

m iar ożenku, o którym niedawno w karczmie mu mówił.

Lupus: W iesz, jakie są kobiety, rzędem niemal jednej ceny.

Umie młodzieńca rozdrażnić, nie trzeba jej tego radzić; pięknymi go

słowy zwiedzie, ułowi ja k muchę w miedzie. N aprzód gładzi, jakby

ptaszka, chytrze oszydzi prostaczka; poznasz to wnet przy mówieniu a łaskawem spoglądaniu; śmiech łagodny czyni z cicha, siedząc podle ciebie wzdycha; wielkać się przyjaźń od niej zda, ona cię zaś za błazna ma; wszystko to czyście (dobrze) umieją, wabiąc, mnogie się zaśmieją.

Miłośnicy zaś, choćby i starzy, ślepo im wierzą, dziwnie czynią, ja k szaleni, harcując padają z koni, prze zdrowie z trzewików piją, bez ługu się często myją Gdy zaś odejdą, w tej chwili każda swego dziwnie myli; ukazuje jego sprawę, jego krok, jego postawę, ja k ma krótkie no- gawice, długi kabat, złe trzewiki, pas nizko, rapierz wysoko, gdy idzie, stąpa szeroko, k niebu lub ku ziemi patrzy, nierówno na koniu siedzi, kłobukiem (kapeluszem) zakryw a oczy, całą głową w stronę bo­

czy. Dwornie społu rozmawiają, a młodzieńca wykładają. Cóż zaś czyni dzisiejsza młodzież? Gdyż się w miłości rozpali, mnogi, chcąc się żenić, szali, potem go ujrzysz po chwili, jak na stronę głową chyli, już mu nie służą kędziory, płaszcz i skórnie (buty) ma podarte i rzezany dawniej kabat teraz zszywa. Dobrze zyskał na tej kupi, w domu zaś wszystko czart łupi, bo jeśli dostanie chleba, tedy soli kupić trzeba, a po kątach dziatw a wrzeszczy, aż posłuchać głowa trzeszczy.

W arw as chwali Lupusa: i Salomon trafniej-by tego uje w yraził swobodny nędzy nie cierpi, jednak i ożenek z pożytkiem bywa, bo i wo­

lę Bożą wypełniamy, i na dobrą żonę trafić możemy, z którą i robota spora, i wszelkie wygody; można zostać czerstwym i pięknym, nie trze­

ba jeść jakiejś bebłaniny, zaraz z rana śniadać i t. d., podczas, gdy nie żonaty lada gdzie leży, chłód i głód znosić musi. Otóż ominie cię to, gdy się ożenisz, gdy np. ładną weźmiesz, bo miło na piękne patrzeć i wzrok sam się z tego wzmacnia, ja k mistrzowie powiadają.

Lupus o pięknej i słyszeć nie chce; kto piękną pojmie, im da­

lej, tern więcej szkoduje. J a k do niej chodzą dworacy, pisarze, z mu­

zyką żacy; tuć mąż miewa częste goście, o mięsopuście i w poście;

prócz trosk innych i spać nie może, bo i w domu śpiewają, czasem pod okny wołają: tu on czyni, że nie słyszy, leżąc pod pierzyną dyszy; też jeśli przed domem siedzi, każdy wżdy za pauią śledzi, niby panu się poleca, wielką przyjaźń ukazuje, a tu nie chodzi o siodło, lecz by się konia uwiodło. Acz to biedak dobrze widzi, a wszakoż się gniewać wstydzi, nie mrugnie na stronę okiem, patrzy wszystko, siedząc bo­

kiem; żona zaś śmieje się i tańczy, dumna swą urodą, ja k paw ogonem.

Lepiej doma suchem kadzić.

W arw as żartuje i szydzi: każdy ten człowiek szalony, który za­

wsze strzeże żony, by ją wsadził na wierzch wieże, żaden jej tam nie ustrzeże. Czyż od mądrych nie słychamy, albo przykładów nie mamy:

jak był Sam son i H erkules bardzo okrutny, jako pies, ajwżdy go żona

skróciła, ja k chciała, tak nim toczyła. W irgiliusz umiał czary, żona mu

zwróciła kary (taczki), acz ją sani i w koszu nosił (błąd może tłuma­

cza, porównaj wyżej), wszakże inny ją uprosił. To było za starych lu­

dzi, a teraz cóż ci się widzi: ja k żony są k temu snadne, dzierż ty w rę ­ ku, wżdyć ukradnie, byś miał dwadzieścia pachołków, opatrzyć ona tobolkę (torebkę). Słysz, co jedna uczyniła, z pisarzem się sprzyjaźni- ła, pana w czecheł przypraw iła (w szatę oblekła), a na to go namówi­

ła, by między płotami siedział, a pisarza wiarę zwiedzał; pisarz też miał nauczenie, kiedy przyjść na wyzwolenie. Więc pani się przecha­

dzała, tu i tam się oglądała, aż pan w czechle do niej się brał, jako ko­

za w szubie (płaszczu) żebrał; pani mu odpór dawała, na pisarza zawo­

łała; w tern pisarz wybiegłszy ze krza, zmłócił pana jako wieprza, tak mu dobrze kijem przydał, jakby go nigdy nie widał, rzkąc: pani masz męża swego, a przetoż przydzierż się jego; będzieii zaś ten co chciał, mnie wolnego najść-by miał. Potym pan pisarzu wierzył, on zaś z pa­

nią szypy (strzały) pierzył. Ale wiesz, co ty udziałasz, jeśli mą radą nie wzgardzasz, tej zbytecznej myśli ujmij, ja k ą brzydką sobie pojmij, nie zawsze z nią górze (bieda)będzie, rychlej pokoju przybędzie, odej­

dziesz jej tak swobodnie, ja k siekiery na natonie (miejsce gdzie drwa rąbią).

Lupus: Przeto, żeś sam szkaradny, radzisz mi to; dawnom wie­

dział, że się z brzydką kryć nie trzeba, ale i omyć ją trudno; a jakąż- bym z nią roskosz miał, kdybym na nią popatrzeć chciał, a ona wysz­

czerzy zęby, tak jako pies na otręby, niby dzika siedzi i oczyma na opak patrzy. Myślisz zaś, że ci taka dobrze gospodarzyć pomoże, ła ­ two zły szaniec posadzisz (pomylisz się): takow a nie patrzy dzieła, by go i potrzeba była, patrzy, by się go w ystrzegła, bo-by mogła się po­

mazać, a gdyby się uczerniła, węglarzom-by się godziła, takby nado­

bną się zdała, by trzy dni w piecu siedziała. A będzieii tłusta k temu, omierzi wnet domu wszem u, tej mi się nikdy nie chciało: rychłą być tak a nie może, onać jako masło chodzi, innym ludziom śmiechy płodzi, albo jak niedźwiedź się wali, patrz je j, niech się nie rozwali. A k temu też każda tłusta rada bywa rychło pusta, tłustość z bujności pochodzi, bujność cnocie nie dochodzi; wiesz, że i koniczek tłusty rad też bywa twardousty; ta k ona, co uprze sobie, nie zrobi inaczej tobie; tłuste by­

wają i pijaczki, a z tego najwięcej tyją, że bardzo rade dopiją, wiem, że to na oko widasz, gdyż przy nich najczęściej bywasz.

W ar was uchyla przytyk ten przysłowiem, kto często w piecu sia­

da i za innym tam się bada, ale przyznaje złe skutki opilstwa, ja k się gospodarka tern mitręży, gdy pani domu po „pełnych ’ z bólem głowy się przesypia, radzi więc pojąć chudą.

Lupus: to wedle twego sądzenia, tyś nie mego przyrodzenia, wca­

le mi nie luba chuda, gdyż się rzadko dobra uda, je s t ci zaś cienkiego

nosa, już gniewliwa jako osa; wypną się jej z boku kości, nie mogę mieć k niej lubości. A no kdyż je s t koń zchudzony, płaci (w art tyle) co ogień studzony; ta k je s t i takow a wdzięczna, jako w lesie sowa łaczna, (tężna?), często z w iatrem w zapas chodzi, w iatr nią gdzie chce powo­

dzi, gospodarkę ja k ż powiedzie, onać ledwie nić «przędzie, lecz bym j a jej ja k chciał piskał, nie wiem czybym co z nią zyskał. Chudego je s t barw a blada, ma myśl mi kniej się nie nada i biała suknia mnie mierzi, gdyż niedługo barwę dzierży, przetoż także każda biała, nie mów, aby była stała. N iektórzy ta k powiadają, co się na pięknych nie znają, że biała nadobna bywa, która się często umywa, lecz bez farbiczki, to sie­

dzi, ja k zstrugany obraz, daj jej zaś troszkę czerwienidła, wnet jej tw a­

rzyczkę poprawisz. [ o czarną wprawdzie nie dbam, bo wiem, ze k nim szczęścia nie mam; innego odtąd odwodzę, sam też nierad w smutku chodzę; bo była-by i mila, to będzie nie stała: przyjmie k sobie każdą miłość, ja k o czarna ziemia bujność; a acz (po) łacinie nie umiem, w szak przeto temu (to) rozumiem, że każda z mego sądzenia je s t wrącego przyrodzenia, przy ogniu się «czadziła, nie wierz by stateczna była;

bywać w poły nadłomiona, jako głównia opalona.

W ar w as radzi więc rudawą, ale Lupus słyszeć o niej nie chce („by ty mnie na krzyż ogolił, nie wiem, bym ktenm przyzwolił"), jej zmieszana płeć dowodzi niestałości; toż i piegowatej się boi, twierdzi:

liszka nieme zwierzę była, gdy rudawą szerść chwyciła, wnetki chy- trości nabyła, dość, by przy dworze służyła, tak i ona kołem toczy, być była czarnych oboczy (brwi), rychło chytrości nabędzie, że praw dy przy niej niebędzie; z prosta się przed tobą staw ia, rzekł-byś, że z Bo­

giem rozprawia, oczyma nadobnie wodzi, a w sercu niewiarę płodzi.

Ż ółta takby mnie się zdała, jakoby dziś z grobu wstała, a po tw arzy piegi mnogi, patrząc na nią dał-bym w nogi.—Kadzi więc W arw as bo­

gatą, mienie jej powetuje wszelkie wady, i mistrzowie oznajmiają, a pismem wżdy potw ierdzają, że dary są tej mocności, ukracają gniew zwierzchności, tak, gdyż ty mienie dostaniesz, na darach legniesz i wstaniesz (por. Rozprawa w. 1048: dary zdawna tę moc mają, każdą srogość ukracają).

Lupus: Bym miał mieć odewsząd płaty (czynsze), dochody, wie- ręć nie pojmę bogatej, gdyż około tego płotu idąc, zawadzę o psotę (nędzę), bo takow a to-by chciała, aby ze mnie osła miała; nigdy nie przyzwolę k tern u, bym miał wszelką nędzę w domu. Azaliż ta będzie działać, pomoże domu doglądać? umieć się wymówić czyście, a wyliczy ja k na liście, że w bogatym domu była i robić się nie uczyła; tu zechce wszego hojność mieć, dziwnemi krojami chodzić, a nie opatrzyszli tego, już masz szemrania wszelkiego. Wiem, jeśli się jej sprzeciwisz, po­

wie coś, że się zawstydzisz, przytym będzie ci wymawiać, że się mogła

lepiej wydać, powie: ciebiem nędzę wzięła i już panem udziałała, ty zaś tego wcale nie znasz, że dla mego mienia cześć masz; nawiedzie przyjaciół, ma li, aby cię czyście uprali; sama burczy po swej woli, aż posłuchać głowa boli. Pojmieszli nędzną, ubogą, musisz szczęścia pa­

trzyć nogą, byś byt wspaniały pachołek, pracuj, działaj, jako wołek, a jakż pracować przestaniesz, ledwie krup, jarzyn dostaniesz; niemasz pomocy nikędy, gdzie popatrzysz, szkoda wszędy. Chce, żeby odpo­

czyw ała, że doma dosyć działała; i lepiej mi swobodnym być, niż-bym z nią miał nędzę trzeć.

W arw as: wierę ledwo-bym nie wiedział, jako-bym sam w tobie siedział, że zdaleka ktemu mierzysz, w stare, latowe, ty wierzysz.

P raw ieś (właśnieś) w wierzch gruszki uderzył, nie wiem, by kto lepiej mierzył; nie znajdzie na tobie winę, gdyż sam także masz łysinę; sam rozum to ukazuje, równy z równym się raduje, i tobieć szkoda je s t mło­

dej, prze nierówność i złe wady.

Lupus: Nadarmo mi o tym mówisz, babą ty mnie nie ułowisz; już dalej cię proszę o to, nie nawodź mnie więcej na to; czy nie wiesz, że stare żony, na jednej łące pasione, tuć jej starość nic nie wadzi, każda się k zamężciu sadzi, tw arz swą bieli i chędoży, na starość pieczy nie łoży; onać zmarszczki w ygładziła, by w dwanaście leciech była; te co brzydkie głowy mają, perłami je przykrywają; nic młodym naprzód nie dadzą, w szystkie się o miłość wadzą; jeszcze większą niecność płodzą, same za chłopcami chodzą. Chceszli, pokosztuj tego sam, a z niektórą się zaznajom; ujrzysz, ja k ci się postawi, za tobą posła wyprawi, gdy ten cię jej nieprzysądzi, w polewce ciebie przyłudzi; tu już ją miłować musisz, gdy sztuczny trunek ukusisz. Uziwnać je s t rzecz sta ra żona, nigdyś wolen od brzemiona, skorsza zgoda z wilkiem w jamie, niżli z babą w jednym domie. W szystko chce mieć po swej woli, że posłu­

chać głowa boli; żadnemu się trestać (karać) nie da, trąc w gardło, w net odpowiada; gdy się ujmie za powodce (wodze), musisz wnet pod jej proporce i ku wszemu jej przyzwolić, jeśli chcesz długo żywym być.

N a przedstawienia W arw asa, że, choć tym sposobem w każdej coś najdzie, przecież nie w szystkie kobiety złe, że są dobre i poczciwe córki, odpowiada Lupus: Ba, już mów, co jeno chcesz sam, gdzie ty myślisz, byłem ja tara. N iektóre z nich cne bywają, gdy się w grozie wychowają, a matki je temu (tego) uczą, swym dobrym przykładem ćwiczą, by trw ały w wierze, we cności, w pokorze a wstydliwości, na­

bożnie Bogu służyły, Adamów rozkaz pełniły. Ale już tego miesiąca

nie najdziesz jednej z tysiąca, która-by z swą córką przędła, a k chy-

trości jej nie wiodła. Co gdy je s t stara, aż zblednie, tuć podle swej

córki siędnie, w czym się już sama niegodzi, z córką swoją wabić cho­

dzi; nauczy ją pięknie mówić i za wiechę dudki łowić; rada-by ję wy staw iła, by nad nię żadna nie była; będzie ję k temu ćwiczyła, jak b y , w tańcu wykroczyła: ujmij się Józko pod boki, a ty jej graj we trzy skoki. Ladaczym się barw ię, mażę, z młodu sobie tw arz pokażę, naj­

dziesz u nich leki gładkie, trunki nakisłe i słodkie, dragaut, kamforę, m astykę i prawie całę aptekę: tak u każdej będzie tego we wszech kę- tach dosyć mnogo. Nie wierz, by tak piękna była, tylko, że tw arz ubarw iła, by ci miała kopę wydać, musi swe liczko wymazać. A tak ja , miły W arw asie, iście się rozmyślam zasie: chciałemci się był ożenić, lecz jusz to muszę odmienić, zwłaszcza znajęc ich chytrości, nadto inno • gie przewrotności. Otoć i nasza Marusza, acz się w niej zda prosta dusza, wszak patrzy chytrości rada, a tę pachołka przegada.—Tu ko­

niec ich rozmowy, bo już późno, czas rozejść się i wieczerzać, w tern nadchodzi jeszcze Paszczeka: Zdarz wam Bóg, mili sęsiedzi, każdy z was coś smutnie patrzy, siedzicie ja k pustelnicy, majęc po próżnej szklanicy.

Lupus: W itam y cię, co mędrość masz, Paszczeko, dobry mężu nasz. Nuże nie chciej za złe nam mieć, że nie mamy ciebie czem czcić;

otoćmy się tu wadzili, a piwo niemal dopili: skęd niew iasty chytrość maję, w której się ustawnie znaję, na twój sęd to podawamy, gdyż cię w tern za m istrza mamy.

Paszczeka: Rozumiem po waszej mowie, żeście wielcy łotrzyko­

wie, ladaco o żonach żwiecie (pleciecie), w czem się i sami czujecie, boście obaj już niemłodzi, a darmo pleść kto to radzi? W szak obadwaj dobrze wiecie, niew iasty chowaję dziecię, być one takowe były, was by łotrów nie rodziły, gdyż to się na nic nie godzi, wilk sobola nie uro­

dzi. Przetoż wy tutaj Wędzicie, a sami się w tern sędzicie, ortel (wy­

rok) na się wydajecie, powróz na swój k a rk kładziecie. Lepiej temu pokój dać i ludzi nieobmawiać. Sęć także w męskiej kolei mnodzy ło­

trzy i złodzieji, a z tym się już dobrze miejcie, z ludzi więcej się nie śmiejcie.

Zakończenie. Składacz: J a com pisał, miłe panie, prze to me pro­

ste pisanie, wierzę, że się nie gniewacie, ani źle to wykładacie. Gdy- żem nie pisał o złości, ale o żeńskiej chytrości, a chytrość tym nie je s t winna, tylko rozumu przyczyna. Chcecie snadź, bym krzyżem padał, mówięc, bodaj zabit składał, temu łajcie, kto to mówił, wszakem ja się z nim nie zmówił; pewnieć on z palca nie wyssał (inaczej w czeskiem:

niech on z włosami nie wyszedł), ja to piszę, co ja słyszał. Tuszę, że wy mi pić dacie, tak mej mowy koniec macie.

N a czterech ostatnich kartkach następuje „ Rozmowa dwu panien,

to jest Miłości a Piękności, która z nich większę moc ma.” Słyszałem

jednego czasu, ja k się wadzę Miłość z K rasę i t. d.; główny argum ent

Piękności, że co piękne, każdemu się podoba, Miłości zaś, że kogo ona wybierze, powolnie jej służyć musi. Spory tego rodzaju stanowią ulu­

biony tem at literatu ry średniowiecznej; nie wiemy też, czy czeski tłu­

macz W arw asa nie w ziął go skąd inąd i pomijamy go tu taj, nie mając pewności, czy i to utwór E eja, ja k poprzedzający W ar was. D la bada­

cza, który-by sprawdzić chciał, cośmy tu podali, dołączamy sygnaturę czeskiego W arwasa: 27 F 2.

II. Kupiec polski.

W edle Trzecieskiego, „pisał też Rej pod figurą kupca nadobną sprawę człowieka chrześciańskiego"; dzieło to nie jest nam znane; nie wiemy też, czy to ten sam „Kupiec polski”, który zapisany je s t w inwen­

tarzu po Helenie Florianow ej z r. 1551; tego „Kupca” zaś posiadał i opisał Pisański, którego słowa tu powtarzamy.

Jerzy K rzysztof Pisański, profesor i uczony królewiecki (1725—

1790|, pozostawił w rękopisie dzieje literackie Prus W schodnich, wy­

dawane po jego śmierci częściowo i niedokładnie, nim je r. 1886 T o­

warzystwo literackie królewieckie zupełnie i poprawnie ogłosiło.

W księdze drugiej, traktującej o stanie nauk w Prusach od założenia uniw ersytetu królewieckiego do końca szesnastego wieku, czytamy w § 134 (str. 211j, co następuje:

„Między tutejszymi poetami w mowie polskiej zasługuje na wy­

mienienie przed innymi Jan SeJducyan. J a k on w niewiązanym stylu rozm aite teologiczne dzieła bądź sam wypracował, bądź w polskich tłómaczeniach wydał, tak samo zajmował on się zarówno pieśniami kościelnemi, jak i poezyami świeckiemi. Pierw szy polski kancyonał on w Królewcu r. 1552 do druku podał, w którym prawdopodobnie znajdowały się i złożone od niego pieśni, o czem jednakże nie można nic pewnego twierdzić, gdyż kancyonału tego nigdzie znaleźć nie po­

dobna. Ale on je s t i autorem następnych dzieł poetyckich:

„Kupiec, to jest k stalt, a Podobieństwo sądu Bożego ostateczne­

go," Królewiec, 1549, alfabet i 8 arkuszy w ósemce (t. j. 256 kart).

W przedmowie podaje on, że zarysu tego wypracowania dostar­

czył mu anonim, by go obszerniej wywiódł i poetycko przebrał, co też wykonał. Przedstaw ia on w dowcipnem skreśleniu człowieka pod obra­

zem kupca, który miał lichwić daram i, jak ie mu Bóg powierzył; gdy zaś tego należycie nie czynił, cytowany przed sąd otrzymuje swój wy­

rok. W szystko wykłada się w rozmowach pomiędzy zmyślonemi oso­

bami, przy czem ostro się trybują występki, panujące po dworach, mię­

dzy biskupami, księżmi, mnichami, lekarzam i i osobami innych stanów.

„N arzekanie Smutnei M atki Corony Polskiei." Tamże w tym sa­

mym roku w ósemce 7 arkuszy.

Tu przedstawione są rozliczne plagi, które wtedy królestwo pol­

skie nawiedzały, naprzykład najazdy Turków i Tatarów , wewnętrzne niesnaski i t. d. i t. d., jako kara boża za wielkie, ogólne grzechy mieszkańców, i dodane są rzew ne napominania ku poprawie, szczegól­

nie ku prawdziwemu patry o tycznemu duchowi.

„Rozprawa krótka a prosta o niektórych Ceremoniach aU stavach kościelnych," tamże, bez wymienienia roku, w ósemce cztery arkusze.

J e s t to satyra na zabobonne ceremonie papiestwa w rozmowie między studentem, wracającym z W ittenberg! do ojczyzny, do Polski, a między jego rodzicami, księdzem miejscowym i innemi osobami.

„Rozmowa o pogrzebie krześciańskym y papieskym." Królewiec 1547 r., w ósemce dwa arkusze.

Gani również w sposobie dyalogu zabobonne obrzędy pogrzebo­

we Papieżników, ich wigilie, światła, krucyfiksy, kadzenie, mszy za- duszue i t. d. i t. d. I to dzieło otrzym ał był Seklucyan od innego au­

to ra i „przebrał je w wiersze." W nocie czytamy „W moim egzempla­

rzu dopisała sta ra ręk a (po łacinie): autor tych wierszy, Łukasz N., mąż uczony i pobożny, również znakomity żołnierz, słynny z wojsko­

wej karności u W ęgrów." Mylnych uwag o kancyonale Seklucyana tu nie poprawiamy; nie wdajemy się też w szczegóły życia i literackiej czynności tego arcy-ciekawego szermierza reformacyi; obchodzi nas tylko dalszy ciąg całej zapiski.

Cenny tom, w którym owe cztery dziełka, same unikaty, razem oprawione były, zaginął. Pisańskiego księgozbiór sprzedano na au- kcyi, katalog aukcyjny (Catalogus bibliothecae... Ge. Chr. Pisański, Kónigsberg, 1791, str. 180) zanotował tom z tern i dziełkami i odzna­

czył go jako rzadkość niezwykłą dwiema gwiazdkami; ostatni to ślad jego, w Królewcu przynajmniej próźnośmy po bibliotekach królewskiej i miejskiej i w archiwum tego tomu szukali. Mimo to, na podstawie tytułu i wskazanej treści, możemy ja k najdokładniej kupca Seklucya­

na określić: je s t to przeróbka najsłynniejszego dram atu-pam fletu sze­

snastego wieku, Mercator sen indicium (Kupiec czyli sąd), napisanego i wydanego po łacinie przez Tomasza Naogeorga r. 1540, tłumaczonego na języki: niemiecki, holenderski, francuski i czeski; polska przeróbka należy do najwcześniejszych.

Tomasz Kirchmeyer, który nazwisko swoje wedle zwyczaju ów­

czesnych skrybentów na Naogeorgus przełożył, urodzony 1511 r. koło Straubing, a zmarły r. 1578 w Esslingen, najdzielniejszy szermierz lu- terstw a na polu dramatyzowanej satyry, zwalczał obóz katolicki głów­

nie w dwóch „tragedyach", z taką zaciekłością, z tylu inwektyw am i.

w sposób ta k drastyczny, że dziś, gdy w alki religijne ucichły, tru d n o nam już rozumieć tę wyuzdaną, namiętność, a niepodobna pow tarzać wszelkich jej ekscesów. W tragedyi „Pammachius" (tak nazywa się tu „biskup rzymski") z r. 1538, tłómaczonej na język angielski, na cze­

ską prozę i przerabianej pięciokrotnie po niemiecku, walczył Naogeorg przeciw katolicyzmowi i jego dogmatom.

Motyw kupca zaczerpnięty je s t z przypowieści, sięgającej odle­

głego W schodu i dawnych wieków: Um ierającego człowieka opuszcza­

j ą krew ni i znajomi, dostatki i zaszczyty; na drogę sądu w ybierają się z nim tylko cnota i dobre uczynki; przypowieść tę udramatyzowauo w Anglii i Holiandyi w początkach szesnastego wieku, a łacińskie prze­

róbki tych „moralitetów" i „dramatów", gdzie główna osoba przezw a­

na Każdym lub Człowieczkiem, rozeszły się po całym Zachodzie. Ich ściśle katolickie myśli i motywy pochwycił protestant, aby wyszydzić starą wiarę w zbawienność dobrych uczynków i zachodów ludzkich, a przeciw staw ić nową, ugruntow aną wyłącznie na kornej ufności w ła ­ skę Bożą, w dzieło odkupienia. W ięc na drogę sądu ostatecznego nie staw ią się wedle niego przy grzeszniku dobre uczynki, nie pomogą mu owe posty, jałm użny i odpusty, msze, modlitwy i wzywania świętych, pielgrzym ki, wigilie i święcenia; tam zbawią go tylko silna wiara w od­

kupienie i łaska Boża, zmiłowanie nad wybranym. 1 tak staje w pierwszym akcie przed bogatym kupcem, używającym św iata i jego rozkoszy, poseł śmierci z wezwaniem przed sąd: prośby, starania, targ i o odroczenie pozwu daremne; trzeba się na drogę przysposobić. W zy­

w a do tego chory śmiertelnie kupiec w drugim akcie Plebana, który go pociesza i uspokaja, ale wobec zwątpień własnego Sumienia i groźnych występów Szatana, nie dającego się żadnem święceniem odstraszyć, wpada kupiec w zwątpienie i rozpacz. W trzecim akcie wysyła do nie­

go Chrystus posła laski, Paw ła, i lekarza niebiańskiego, Kozmasa; ci dopiero chorego pokrzepiają, ulżywszy mu marnego ciężaru dobrych uczynków w scenie niesłychanej rubaszności. W czwartym kreślona je s t droga do sądu, z ową polemiką przeciw katolickim dworom, bisku­

pom i mistrzom; w piątym spór między Chrystusem i Szatanem o duszę kupca, przeznaczoną ku wybawieniu.

Oto króciutka treść łacińskiego oryginału, którego ton w pol­

skiej przeróbce chyba tylko złagodzono. Że kupiec Seklucyana a M er­

cato r Naogeorga są jednem i tem samem dziełem, wynika z wszelką pewnością ze wzmianek u Pisańskiego, k tóry o M ercatorze przytem nie myślał lub wcale nie wiedział; lecz pozostaje inne pytanie, miano­

wicie, czy Kupiec Seklucyana z r. 1549, a Kupiec Reja, o którym

Trzecieski donosił, są odrębnemi dziełami, czy nie? Skłaniam y się ku

przypuszczeniu, że Rej posłał swego kupca, którego w K rakow ie nie

nie było sposobu drukować, do Królewca, gdzie Seklucyan te przerób­

kę M ercatora jeszcze zmienić i poprawić mógł, ale dowodów nie ma­

my, prócz łudzącego tytułu, głośnego w tam tych czasach aż nadto, prócz wymienienia go w rzędzie prac ważniejszych, moralnych i pole­

micznych.

Gdy ta k kupiec Seklucyana (Reja?) z r. 1549 zaginął, przecho­

wało się następne dziełko, które Pisański przytacza, „N arzekanie Smutnei M atki Corony P olskiei”, z tegoż samego roku, przynajmniej w odpisie, acz nie kompletnym. Z rękopisu bowiem, z którego wyda­

no dyalog Reja, K ota ze lwem, wydano i dłuższy wiersz p. t. „Rzecz Pospolita polska chramiąc tuła się po światu szukając pomocy, a na­

rzeka na swe P any, iż o nię nie dbają", anuo 1549. B urza, ja k ą wywo­

łało ożenienie Zygm unta z B arbarą, rozdwojenie umysłów, gdy szlach­

ta posądzała M aciejowskiego (i Tarnowskiego) o forytowanie planów królewskich dla celów ambicyi i sobkowstwa, nienawiść sekciarska przeciw Rzymowi i biskupowi, podyktowały tę satyrę, w której działa­

jące osoby oznaczone są mianem herbu, jakim się pieczętowały, więc Ciołkiem (lub wołem) Maciejowski, Łodzią Górkowie, wodą (Śrzeniawą) K m ita i t. d. Po „argumencie do czciciela" (czytelnika) następuje N a ­ rzekanie Rzeczypospolitej: niewinnie ją opuszczono, daremnie upomina ona zaślepionych, opiłych, dążących ku własnej zgubie; nikt o nią nie dba, wszystko służy Pryw atow i. Do niego więc i Rzeczpospolita się udaje, chce go w rozmowie nawrócić, ale on nie słucha, a żona jego lży ją; idzie więc do praw a (Statutu), lecz S ta tu t sam bezsilny, roze­

rw ali go „naciągacze", on niby pole szachowe, po którem „k ratk a z królem i z popem wolno chodzą, rocha, pieszka z rycerzem, jak o chcą wodzą". Rzeczpospolita grozi i przestrzega przed przyszłością, „gdzie pożałujecie, żeście mych słów nie słuchali"; w końcu odsyła ją S ta tu t do Sejmu. Po drodze skarży się Rzeczpospolita na swoją nędzę, na znaki gniewu Bożego, na które nikt nie zważa, na kobietę, dla której zaginiemy, jak Ilium dla Heleny, na szalonego króla; szydzi z Ciołka (Maciejowskiego) i czapki kardynalskiej, do której aspiruje. Sejm („Sjem") wreszcie ją pociesza, wskazuje, ja k Orzechowski w odnośnej przemowie, na Wielkopolan, którzy ujmą się o Rzeczpospolitą, spojoną ich własną krwią, i uśmierzą, co z kluby wypadło; przemowa jego w od­

pisie jest przerwana. Ton satyry niesłychanie ostry, szczególniej, gdzie o Rzym, biskupa i B arbarę zawadza; nie brak i dykteryjek średnio­

wiecznych, np. o kocie, co „złote sceptrum porzucił, a skoczył za my­

szą", przypominającą M archołta, który w ten sposób wyuczonego kota

kusił i spraw ę w ygrał; o lupie (wilczku), który z lisem gęsiom kazanie

prawił. Styl i pomysły, np. wprowadzenie Pryw ata, przypominają

wprawdzie Reja, lecz ani Trzecicski dzieła tego nie wymienia, a n iz g a -

dzają się ze znaną działalnością Reja, szczególniej zaś z dobremi jego stosunkami z dworem i królem, ostre osobiste wycieczki: Rej oskarżał chętnie stany, płeć, w iek,—osób, zdaje się, łatw o nie tykał. Gdybyśmy mogli zawierzać Pisańskiemu, byłby protestant Seklucyan autorem pamfletu.

O statnie dwa dziełka, „Rozpraw a o ceremoniach" i „Rozmowa 0 pogrzebie" (1547 r.), nie zachowały się, lecz zachowała się jak b y kato­

licka na jiie odpowiedź: W ita Korczewskiego pierw sza rozmowa pol­

ska (z r. 1553) „o niektórych pospolitszych ceremoniach kościelnych (post, popieleć, święcona woda, świec palenie, umarłym zwonienie)"

może za taką uchodzić. W idowisko, jak ie w szesnastym wieku często spostrzegać można, pow tarza się i tu: protestanci kują pierw si broń 1 napadają na przeciwników, a wyzwany katolicyzm staw a z ta k ą sa­

mą bronią na placu: wychodzi w dyalogu luterskim student w ittenber- ski zwycięsko z szermierki „o zabobony", jak ą z ojcem i księdzem staczał; to korzy się u Korczewskiego lipski student przed wywodami ojca i plebana. Nie była to też jedyna odpowiedź z obozu katolickiego, ale innych tu dalej nie wspominamy. Ciekawe też są ślady wpływu Reja: baczny czytelnik dostrzeże łatwo, ja k pilnie Kurczewski „K rót­

ką Rozprawę" wertował; tam np. mówi pan, „aleć tym trzeba zapie­

przyć, w iarą wszystkiego podeprzeć", tu student „wżdy w iarą trzeba zapieprzyć, cnota bez wiary nie jest nic" i t. p. I Seklucyan, i K or- czewski zresztą naśladują tylko, co już rychlej lite ra tu ra niemiecka i czeska w tym rodzaju wydały, chociaż tam zwykłej prozą, niż w ier­

szem, takie dyalogi składano.

III. Tragedya żebracza.

Jedną z plag piętnastego i szesnastego stulecia było żebractwo.

Kalecy prawdziwi, a udający kalectw a, nędzarze a udający nędzę, pielgrzymi po świętych miejscach i odpustach, a prości włóczęgowie, nie mogący pracować, a stroniący od wszelkiej roboty, starcy a młodzi, dziady a baby, rzezimieszkowie a hultaje, rozpuszczone żołdactwo i zbiegłe żaki lub chłopi, nieraz z osobnym szwargotem złodziejskim, z dziwnemi praktykam i, łącząc się w kompanie i cechy, przebiegali kraje, napastowali przechodniów, oblegali kościoły i miejsca święte, ściągali tłum nie na odpusty, kiermasze i jarm arki, widziani niechętnie od zwierzchności, pomawiani o zbrodnie, kradzież, podpalanie, rabu- siostwo, zwodzenie, o czary i uroki, nawet o konszachty z Turkiem , któremu niby za szpiegów służyli. Niepociesznem tern zjawiskiem za­

jęła się niebawem literatura. Bardzo rozpowszechniona „K sięga wa-

gusuw ", L iber vagatorumo, pisuje liczne działy i praktyki łotrzyków, korzystających z religijności i łatwowierności tłumów; żebraków sa­

mych tykano rzadziej, poświęcił im np. B rant osobny rozdział swej

„Łodzi błaznów*, tern częściej natom iast mowa je s t o szalbierzach i fi­

lutach, pasowanych w końcu na bohaterów osobnego działu romansu, do którego należy tak zwana novela picaresca, Schelmenroman, począw­

szy od L azarilla de Tormes (1554) i Guzmaua d’A lfarache, aż do Gil Blasa, Simpliciusza, Simplicissimusa i t. d.

Nasze społeczeństwo, więc i literatura, nie znają takich arcyfilu- tów, guzmanów—chyba z nazwiska, które od dworzanina Górnickiego (1560) częściej spotykać można '), tern więcej zato właściwych ż e b ra ­ ków, owych strychów i bab o kulach, z sakwami i z różańcem. L ite ra ­ turę polityczną z odnośnemi projektam i reformy pomijamy; lecz należy tutaj kilka pomników treści obyczajowej, zasługujących tern bardziej na uwagę, że stanowią niby szczegół charakterystyczny dla literatu ry polskiej, a obcy innym literaturom .

S tarszy z nich nosi tytuł: „Thragedya żebracza nowo uczyniona,"

wybijano w K rakow ie przez Ł azarza Andrysowica r. 1552, lecz tylko cztery pierwsze kartki znalazł w oprawie dawnej książki ks. W ł.

Siarkow ski i w „Bibliotece W arszaw skiej", 1875, I I I , 291, przedruko­

wał. W ydanie Ł azarza nie było jednak pierwsze; inw entarz spuści­

zny po Helenie Unglerowej z r. 1551 notuje dwieście egzemplarzy tra - gedyi żebraczych, może naw et pod wymienioną w inw entarzu Szarfen- bergowskim z r. 1547 „tragedia polonica* nasze rozumieć należy. U ry­

wek, ogłoszony przez ks. Siarkowskiego, zaw iera prócz tytułu i drze­

worytu dedykacyę Jędrzejow i Trzecieskiemu, argum ent (treść) trag e- dyi, spis osób i początek aktu pierwszego; reszta zaginęła może na zawsze.

Otóż brak ten zastąpi tłumaczenie czeskie, wydane w Lutomy- ślu po r. 1573, którego jedyny egzemplarz Muzeum Czeskie przecho­

wuje; ogłosił je z niego Józef Jireczek w zbiorku staroczeskich gier teatralnych w Pradze, r. 1878. Tłumacz w końcowym ustępie mówi od siebie: „zamykając tragedyę, przed nikim tego nie kryję, żem ją ja z Polskiej wyłożył, w niektórych miejscach rozmnożył, na prośbę pe­

wnego pana, od któregoż mi posłana. Niecom ja z niej i opuścił...

zwłaszcza jakąści fabułę o niejakim wilku młodym, co się przechadzał za stadem (pewnie znana bajka, której morał: „natura ciągnie wilka

‘I Do cytat u Lindego, który -guzmana" mylnie z „gusłami" łączy, można

dodać Żarnowca postylę (r. 1597), str. 226, gdzie guzmanowi polecona jest znajomość

ceremonii katolickich.

do lasu"), a też także o fryjerze (gachu), o którym Polak rzecz szerzy, by nie uchybić moralności. Od siebie dodał Czech i przedmowę w ier­

szowaną, wskazującą moralny cel tej tragedyi. Tłóinaczenie jego, ja k z własnych słów przytoczonych i z porównania dochowanego ułamku polskiego wynika, choć wcale wolne, daje przecież obraz głównej tre ­ ści i myśli. W czeskim egzemplarzu brakuje k a rtk i tytułowej, nie wiedzieli więc czescy bibliografowie właściwego tytułu i rozmaicie go też podają; w dalszym ciągu brakuje dwóch k artek .

Iragedya żebracza, mimo tytułu, do odegrania na scenie prze­

znaczoną nie była; w jeduem też miejscu opowiadanie zastępuje akcyę.

Autoi obrał formę dram atyczną, dyalog, gdyż tem at podobnego rodza­

ju, spór stanów, wytykających sobie wady, zawsze w takiej formie przedstawiano; w literaturze średniowiecznej znajdujemy podobnie opracowane spory wina z wodą, owcy z lwem, wiosny z zimą, róży z fiołkiem, miłości z pieniędzmi i t. p. A i inny szczegół pomysłu, że autor czyni się przypadkowym milczącym widzem scen, jakie opisuje, należy do techniki utworów tego rodzaju; pow tarza się np. w średnio­

wiecznym czeskim poemacie o sporze między masztalerzem a żakiem (czyj stan przyjemniejszy i t. d.). Bardzo charakterystyczne w ybrał imiona dla żebraków: Szczudło, Parzychost, Dygudej, Tobola, Golba, W yry want, Pędziw iatr, Żyżka (dla jednookiego); dla żebraczek: M a- gora, M itiana, Sambora; nazwy te pow tarzają się i później. T reść tra ­ gedyi następująca:

W karczmie pod Częstochową, w Potoku Złotym, spotkał autor zgraję żebraków, którzy, obchodząc ślub kumpana, Dygudej a, z że- braczką, w ybrali sobie wójta, zamówili wszystko piwo i wezwali karcz­

marza, by w ich zabawie udział brał, a nikt inny by im nie przeszka­

dzał; karczm arz chętnie służy, tylko ma gościa kupca, który się uparł przez noc zostać.

W drugim akcie przypatrują się kupiec i autor tańcom i skokom żebraków, aż kupiec oburzony wskazuje na nicponiów, którzy niby śle­

pi lub chromi, rzeźwiej wyskakują, niż zdrowi, i w kostki i karty zna­

komicie grają. Żebracy nie zostają dłużni odpowiedzi; występują P a ­ rzychost, Gołba i inni, opowiadają każdy, ja k na żebractwo zeszli, zwykle przez hojne życie i t. p. i porównywają życie innych stanów z własnem, wolnem od trosk i ucisków, od podatków i dziesięcin, od pracy i kłody. Nie zginie im dobytek, ani dom się spali, nie zabije ich nikt, ani oblupi, ni w polu, ni w lesie, trzeba im tylko k ija przed psa­

mi, dają im jałmużnę, obiady, łaźnie, sam Chrystus ich błogosławi. A le kupiec w ytyka ich szalbierstw a, np. mnodzy się niemądrzy czynią, z t e ­ go ojca, matkę winią, że go za młodu przeklęli, czegóż i czynić nie mie­

li; będzie usta swe wykrzywiać, przed sakramentem uciekać, pacierza