Ks. Mi c h a ł b o r d a
B i b l i j n a k o n c e p c j a p o w o ł a n i a
W KATECHEZIE PONADGIMNAZJALNEJ I JEJ RECEPCJA PRZEZ UCZNIÓW
KRAKÓW 2012
WYDZIAŁ TEOLOGICZNY
ROZPRAWA DOKTORSKA
Ks. Michał Borda
Biblijna koncepcja powołania w katechezie ponadgimnazjalnej
i jej recepcja przez uczniów
(na podstawie badań maturzystów
w liceach ogólnokształcących Diecezji Sosnowieckiej)
Praca doktorska napisana na seminarium naukowym z pedagogiki pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Janusza Mastalskiego
obroniona dnia 5 czerwca 2012 roku Recenzenci rozprawy:
Ks. prof. dr hab. Tadeusz Panuś (UPJPII Kraków)
Prof. dr hab. Marian Śnieżyński (Akademia IGNATIANUM Kraków)
Ks. Michał Borda
Biblijna koncepcja powołania w katechezie ponadgimnazjalnej
i jej recepcja przez uczniów
(na podstawie badań maturzystów
w liceach ogólnokształcących Diecezji Sosnowieckiej)
Biblijna koncepcja powołania w katechezie ponadgimnazjalnej
i jej recepcja przez uczniów
(na podstawie badań maturzystów
w liceach ogólnokształcących Diecezji Sosnowieckiej)
KRAKÓW 2012
© Copyright by Michał Borda 2012 e-mail: m.borda@sosnowiec.opoka.org.pl
R ed ak c ja:
ks. Michał Borda
K o re k ta : Iwona Parzoch
ISBN 978-83-928422-9-3
Wydawca, druk i oprawa:
Firma Poligraficzno-Wydawnicza „WIKTOR”
(32)785 58 78 (32) 265 10 71
e-mail: wiktor.drukamia@interia.pl
WYKAZ SKRÓTÓW... 7
SPIS T A B E L ...11
SPIS W YKRESÓW... 16
W STĘP... 24
ROZDZIAŁ I. Biblijna koncepcja powołania...27
1.1. Powołania i posłannictwa w Stare m Przymierzu... 27
1.2. Powołanie Izraela a powołanie Jezusa Chry stusa... 38
1.3. Pow ołanie uczniów a pow ołanie chrześcijan... 45
ROZDZIAŁ II. Idea powołania w podstawie programowej, programach i podręcznikach do nauczania religii... 60
2.1. Zakres przekazyw anych informacji... 63
2.2. Formacyjny aspekt głoszonych treści... 85
2.3. Apostolska wartość katechez powołaniowych...104
ROZDZIAŁ III. Metodologia przeprowadzonych badań...131
3.1. Problematyka badań...131
3.2. Metody i techniki badawcze... 137
3.3. Charakterystyka grupy badawczej...147
3.4. Organizacja badań... :... 154
ROZDZIAŁ IV. Znajomość biblijnej koncepcji powołania... .158
4.1. Próby zdefiniowania i opis koncepcji... 158
4.2. Powszechne powołanie do świętości i życia wiecznego z Bogiem...170
4.3. Znajomość prawdy o tym, że Pan Bóg powołuje do małżeństwa i życia w' rodzinie... 182
4.4. Sposoby realizowania powołania do kapłaństwa i różnych form życia konsekrowanego... 192
ROZDZIAŁ V. Opis i analiza wypracowanych um iejętności...213
Spis treści
5.1. Umiejętności wynikające ze znajomości biblijnej koncepcji powołania...213 5.2. Umiejętności wynikające ze świadomości powszechnego powołania
do świętości i życia wiecznego z Bogiem... 227 5.3. Umiejętności wynikające z przyjęcia prawdy o tym, że Bóg powołuje
do małżeństwa i życia w rodzinie... 238 5.4. Umiejętności wynikające z wiedzy na temat sposobu realizowania powołania
do kapłaństwa i różnych form życia konsekrowanego... 257 ROZDZIAŁ VI. Opis i analiza postaw...284
6.1. Postawy wynikające ze znajomości biblijnej koncepcji
powołania...285 6.2. Postawy wynikające ze świadomości powszechnego powołania do świętości i życia
wiecznego z Bogiem... 302 6.3. Postawy wynikające z przyjęcia prawdy o tym, że Bóg powołuje do
małżeństwa i życia w rodzinie... 324 6.4. Postawy wynikające z wiedzy na temat sposobu realizowania powołania
do kapłaństwa i różnych form życia konsekrowanego... 348 ZAKOŃCZENIE...375 BIBLIOGRAFIA...384
Sigla poszczególnych ksiąg Pisma Świętego oraz cytaty podaje się według piątego wydania Biblii Tysiąclecia - Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, Poznań 2000.
CT - Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach „Catechesi tradendae", Jan Paweł II (16.10.1979r.).
DCE - Encyklika o miłości chrześcijańskiej ,J)eus caritas est”, Benedykt XVI (25.12.2005r.).
DZ - Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego „Perfectae caritatis”, Sobór Watykański II (28.10.1965r.).
DK - Dekret o posłudze i życiu prezbiterów presbyterorum ordinis”, Sobór Watykański II (07.12.1965r.).
DOK - Dyrektorium ogólne o katechizacji, Kongregacja ds. Duchowieństwa (15.08.1997r.).
EV - Encyklika o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego „Evangelium vitae", Jan Paweł II (25.03.1995r.).
FC - Adhortacja apostolska o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym pam iliaris consortio”, Jan Paweł II (22.11.198lr.).
HV - Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania życia ludzkiego „Humanae vitae”, Paweł VI (25.07.1968r.).
KDK - Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes", Sobór Watykański II (07.12.1965r.).
KK - Konstytucja dogmatyczna o Kościele P um en gentium”, Sobór Watykański II (21.11.1964r.).
KKK - Katechizm Kościoła katolickiego (1998r.).
KO - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym „Dei Verbum", Sobór Watykański II (18.11.1965r.).
KPK - Kodeks prawa kanonicznego (25.01.1983r.).
LR - List do rodzin „Gratissimam sane", Jan Paweł II (02.02.1994r.).
Wykaz skrótów
MD
PDV
PM-J-I-z.3
PM-J-I-z.4
PM-J-I-z.5
PM-J-II-z.2
- List apostolski z okazji Roku Maryjnego o godności i powołaniu kobiety ,,Mulieris dignitatem”, Jan Paweł II (15.08.1988r.).
- Adhortacja apostolska o formacji kapłanów we współczesnym świecie p a sto re s dabo vobis”, Jan Paweł II (25.03.1992r.).
- Na drodze do dojrzalej wiar}’. Przewodnik metodyczny, kl. I liceum i technikum, zeszyt 3, red. T. Śmiech, E. Kondrak, Kielce 2008.
- Na drodze do dojrzalej wiary. Przewodnik metodyczny, kl. I liceum i technikum, zeszyt 4, red. T. Śmiech, E. Kondrak, Kielce 2008.
- Na drodze do dojrzalej wiary. Przewodnik metodyczny, kl. I liceum i technikum, zeszyt 5, red. T. Śmiech, E. Kondrak, Kielce 2008.
- Z wiarą w życie i świat. Przewodnik metodyczny, kl. II liceum oraz II i III technikum, zeszyt 2, red. J. Czerkawski, E. Kondrak, B. Nosek, Kielce 2009.
PM-J-II-z.5 - Z wiarą w życie i świat. Przewodnik metodyczny, kl. II liceum oraz II i III technikum, zeszyt 5, red. J. Czerkawski, E. Kondrak, B. Nosek, Kielce 2009.
PM-J-III-z.l - Z wiarą na progu miłości. Przewodnik metodyczny, kl. III liceum i IV technikum, zeszyt 1, red. E. Kondrak, J. Czerkawski, B. Nosek, Kielce 2008.
PM-J-III-z.4 - Z wiarą na progu miłości. Przewodnik metodyczny, kl. III liceum i IV technikum, zeszyt 4, red. E. Kondrak, J. Czerkawski, B. Nosek, Kielce 2008.
PM-P-I - Świadek Chrystusa w Kościele. Przewodnik metodyczny dla klasy pierwszej szkółponadgimnazjalnych, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Poznań 2002.
PM-P-II - Świadek Chrystusa w świecie. Przewodnik metodyczny dla klasy drugiej szkół licealnych, red. J. Szpet. D. Jackowiak, Poznań 2003.
PM-P-III - Świadek Chrystusa w rodzinie. Przewodnik metodyczny dla klasy trzeciej szkół licealnych, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Poznań 2004.
PM-WAM-I-z.3 - Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele. Podręcznik metodyczny do religii dla I klasy liceum i technikum, zeszyt 3, red. Z. Marek, Kraków 2002.
PM-WAM-II-z.6 - Jestem świadkiem Chrystusa w kwiecie. Podręcznik metodyczny do religii dla II klasy liceum oraz II i III klasy technikum, zeszyt 6, red. A. Hajduk, A. Walulik, Kraków 2003.
PM-WAM-III-z.l - Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik metodyczny do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, zeszyt 1, red. A. Hajduk, A. Walulik, Kraków 2004.
PM-WAM-III-z.2 - Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik metodyczny do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, zeszyt 2, red. A. Hajduk, A. Walulik, Kraków 2004.
PM-WAM-III-Z.3 - Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik metodyczny do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, zeszyt 3, red. A. Hajduk, A. Walulik, Kraków 2004.
PM-WAM-III-z.4 - Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik metodyczny do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, zeszyt 4, red. A. Hajduk, A. Walulik, Kraków 2004.
PU-J-I - Na drodze do dojrzałej wiary. Podręcznik do religii dla klasy I liceum i technikum, red. T. Śmiech, E. Kondrak, Kielce 2008.
PU-J-II - Z wiarą iv życie i świat. Podręcznik do religii dla klasy II liceum oraz II i III technikum, red. J. Czerkawski, E. Kondrak, B. Nosek, Kielce 2008.
PU-J-III - Z wiarą na progu miłości. Podręcznik do religii dla klasy III liceum i IV technikum, red. E. Kondrak, J. Czerkawski, B. Nosek, Kielce 2008.
PU-P-I - Świadek Chrystusa w Kościele. Podręcznik do nauki religii dla klasy pierwszej szkół ponadgimnazjalnych, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Poznań
2002.
PU-P-II - Świadek Chrystusa w świecie. Podręcznik do nauki religii dla klasy drugiej szkół licealnych, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Poznań 2003.
PU-P-III - Świadek Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do nauki religii dla klasy trzeciej szkół licealnych, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Poznań 2004.
PU-WAM-I - Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele. Podręcznik do religii dla I klasy liceum i technikum, red. Z. Marek, Kraków 2009.
PU-WAM-II - Jestem świadkiem Chrystusa w świecie. Podręcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III klasy technikum, red. Z. Marek, Kraków 2003.
Wykaz skrótów
PU-W AM-III - Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, red. Z. Marek, Kraków 2004.
RD - Adhortacja apostolska o konsekracji zakonnej w świetle tajemnicy Odkupienia Redemptionis donum", Jan Paweł II (25.03.1984r.).
ReP - Adhortacja apostolska o pojednaniu i pokucie w dzisiejszym posłannictwie Kościoła Reconciliatio et Paenitentia”, Jan Paweł II (02.12.1984r.).
RH - Encyklika Redem ptor hominis", Jan Paweł II (04.03.1979r.).
VC - Adhortacja apostolska o życiu konsekrowanym i jego misji w Kościele i w świecie „Vita consecrata”, Jan Paweł II (25.03.1996r.).
Tabela 1. Publiczne licea ogólnokształcące, w których przeprowadzono badania recepcji biblijnej koncepcji powołania w roku szkolnym 2010/2011.... 149 Tabela 2. Próba zdefiniowania i opis biblijnej koncepcji powołania przez
młodzież licealną Diecezji Sosnowieckiej...159 Tabela 3. Prawidłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat biblijnej koncepcji powołania...167 Tabela 4. Częstotliwość korzy stania przez katechetów z Pisma Świętego
w przy gotowaniu katechez... 169 Tabela 5. Opis biblijnej koncepcji powołania do świętości i życia z Bogiem
n- opinii maturzy stó w ... 171 Tabela 6. Prawidłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat powszechnego powołania do
świętości i życia wiecznego z Bogiem... i... 181 Tabela 7. Opis biblijnej koncepcji powołania do małżeństwa i życia w rodzinie
w opinii respondentów... 182 Tabela 8. Prawidłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat powołania do małżeństwa
i życia w rodzinie...191 Tabela 9. Opis biblijnej koncepcji powołania do kapłaństwa i różnych form
życia konsekrowanego w opinii respondentów... 193 Tabela 10. Prawidłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat powołania do kapłaństwa
i innych form życia konsekrowanego...205 Tabela 11. Rozkład wybranych wskaźników statystycznych ze względu na płeć... 206 Tabela 12. Rozkład wybranych wskaźników statystycznych ze względu
na miejsce zamieszkania...208 Tabela 13. Wykaz odpowiedzi udzielonych przez katechetów dotyczących
prowadzenia katechez biblijnych ... 210'
Spis tabel
Tabela 14. Dostępność egzemplarzy Pisma Świętego w sali katechetycznej...214
Tabela 15. Dostępność w salach katechetycznych egzemplarzy Pisma Świętego z uwzględnieniem stażu pracy nauczycieli religii... 215
Tabela 16. Umiejętności maturzystów wynikające ze znajomości biblijnej koncepcji pow ołania...218
Tabela 17. Egzegeza perykop biblijnych na lekcjach katechezy według uczących ..225
Tabela 18. Umiejętności maturzystów wynikające z biblijnej koncepcji powszechnego powołania do świętości i życia wiecznego z Bogiem... 229
Tabela 19. Odpowiedzi maturzystów na wszystkie pytania dotyczące umiejętności recepcji biblijnej koncepcji powszechnego powołania do świętości i życia wiecznego z Bogiem...235
Tabela 20. Umiejętności maturzystów wynikające z biblijnej koncepcji powołania do małżeństwa i życia w rodzinie...239
Tabela 21. Odpowiedzi badanych maturzystów na wszystkie pytania dotyczące umiejętności wynikających ze znajomości biblijnej koncepcji powołania do małżeństwa i życia w rodzinie... 252
Tabela 22. Umiejętności maturzystów wynikające z biblijnej koncepcji powołania do kapłaństwa i innych form życia konsekrowanego...259
Tabela 23. Odpowiedzi maturzystów na wszystkie pytania związane z umiejętnościami wynikającymi ze znajomości biblijnej koncepcji powołania do kapłaństwa i życia konsekrowanego... 266
Tabela 24. Częstotliwość korzystania przez maturzystów z Pisma Świętego na katechezach w opinii katechetów...270
Tabela 25. Odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszy stkie pytania badające umiejętności związane z biblijną koncepcją pow ołania... 272
Tabela 26. Wpływ płci na umiejętności mieszkańców w si...274
Tabela 27. Wpływ płci na umiejętności mieszkańców miasta... 276
Tabela 28. Wpływ miejsca zamieszkania na umiejętności dziewcząt... 277
Tabela 29. Wpływ miejsca zamieszkania na umiejętności chłopców... 279
Tabela 30. Częstotliwość podejmowania przez maturzystów refleksji nad własnym powołaniem...285
Tabela 31. Uczniowskie poszukiwania własnego powołania na kartach
Pisma Świętego...287 Tabela 32. Częstotliwość prowadzenia katechez wspomagających uczniowskie
poszukiwania własnych powołań ...289 Tabela 33. Częstotliwość prowadzenia katechez wspomagających uczniowskie
poszukiwania powołań z uwzględnieniem stażu pracy katechetów... 290 Tabela 34. Rejestr odpowiedzi maturzystów na pytanie o pomoc katechez
w poszukiwaniu własnych pow ołań...292 Tabela 35. Rejestr odpowiedzi maturzystów na pytanie o wsparcie w rozpoznawaniu
własnego pow ołania...294 Tabela 36. Opinie maturzystów na temat udziału katechetów w wyborach
ich dróg życiowych... 297 Tabela 37. Częstotliwość modlitw■ katechetów z uczniami o łaskę rozpoznania
pow ołania...298 Tabela 38. Modlitwy maturzystów o łaskę rozpoznania swojego pow ołania... 299 Tabela 39. Odpow iedzi maturzystów dotyczące ich postawy wiary w stworzenie
człowieka na Boski o b ra z...303 Tabela 40. Uczniowska świadomość konsekwencji wynikających ze stworzenia
człowieka na obraz Stw órcy... 305 Tabela 41. Częstotliwość odpowiedzi maturzystów na pytanie o wiarę w Jezusa
Chrystusa, który powołuje każdego, także ucznia, do świętości
i życia wiecznego... 307 Tabela 42. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o dawanie na co dzień świadectwa
własnego powołania do świętości i życia wiecznego ... 309 Tabela 43. Poziom deklaracji „zdecydowanie nie ” złożonych przez maturzystów
w związku z pytaniem o dawanie świadectwa swojego powołania do świętości i życia wiecznego...310 Tabela 44. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o częstotliwość modlitwy... ...312 Tabela 45. Maturzyści modlący się „ bardzo często ” i ,, często ”... 314 Tabela 46. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o osobistą lekturę
. Pisma Świętego...315
Spis tabel
Tabela 47. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o czytelnictwo prasy i książki katolickiej...316 Tabela 48. Wartość sakramentu pokuty i pojednania w życiu duchowym
maturzystów ... 318 Tabela 49. Odpowiedzi katechetów na pytanie o prowadzenie lekcji w oparciu
0 Pismo Święte, tematem których jest powszechne powołanie do świętości 1 życia wiecznego... 320 Tabela 50. Częstotliwość prowadzenia katechez w oparciu o Pismo święte,
iv czasie których poruszany jest temat powołania do małżeństwa
i życia w rodzinie... 324 Tabela 51. Ocena wartości sakramentalnego związku małżeńskiego
w życiu maturzystów ... 326 Tabela 52. Poziom akceptacji przez maturzystów różnych form zw iązków ... 328 Tabela 53. Deklaracje maturzystów dotyczące zawarcia sakramentalnego
związku małżeńskiego... 330 Tabela 54. Deklaracje maturzystów na temat dopuszczalności rozwodu cywilnego
po zawarciu sakramentalnego związku małżeńskiego... 331 Tabela 55. Poziom deklarowanej przez młodzież odpowiedzialności za własną
rodzinę, która jest Kościołem domowym...334 Tabela 56. Poziom deklarowanego przez respondentów szacunku w wyrażaniu
się o swojej rodzinie... 336 Tabela 57. Maturzyści, którzy „zdecydowanie tak " deklarują postawę szacunku
wobec swojej rodziny...338 Tabela 58. Poziom wdzięczności maturzystów wobec rodziców
za dar życia i wychowanie...339 Tabela 59. Deklaracje maturzystów dotyczące modlitwy za własną rodzinę,
w której wzrastają ... 341 Tabela 60. Deklaracje maturzystów dotyczące modlitwy o dobrego męża (żonę) ...343 Tabela 61. Deklaracje katechetów dotyczące wspólnej z młodzieżą modlitwy
o dobrego męża (żonę) ...346
Tabela 62. Deklaracje katechetów w sprawie prowadzenia katechez w oparciu o Pismo Święte, w czasie których poruszany jest temat powołania
do kapłaństwa lub innych form życia konsekrowanego...348 Tabela 63. Ocena wartości życia konsekrowanego deklarowana przez
maturzystów ... 350 Tabela 64. Ocena osób powołanych do stanu kapłańskiego
w opinii maturzystów...352 Tabela 65. Deklaracje pozytywnej oceny maturzystów dotyczące powołań
do stanu kapłańskiego łub zakonnego... 354 Tabela 66. Sposoby odnoszenia się maturzystów wobec osób powołanych
do kapłaństwa...357 Tabela 67. Sposoby odnoszenia się maturzystów do braci i sióstr zakonnych... 358 Tabela 68. Stopień realizacji ewangelicznej rady czystości wśród maturzystów...360 Tabela 69. Maturzyści realizujący ewangeliczną radę czystości w stopniu
umiarkowanym... 362 Tabela 70. Stopień realizacji ewangelicznej rady ubóstwa wśród maturzystów... 363 Tabela 71. Stopień realizacji ewangelicznej rady posłuszeństwa wśród
maturzystów...365 Tabela 72. Wykaz odpowiedzi katechetów na pytanie dotyczące modlitwy
z uczniami o powołania kapłańskie i zakonne...367 Tabela 73. Poziom zaangażowania modlitewnego maturzystów w intencji
nowych powołań do stanu kapłańskiego... 370 Tabela 74. Poziom zaangażowania modlitewnego maturzystów w intencji
nowych powołań do innych form życia konsekrowanego...371 Tabela 75. Maturzyści modlący się „ bardzo często ” i ,, często " w intencji
nowych powołań do innych form życia konsekrowanego...373
SPIS WYKRESÓW
Wykres 1.
Wykres 2.
Wykres 3.
Wykres 4.
Wykres 5.
Wykres 6.
Wykres 7.
Wykres 8.
Wykres 9.
Wykres 10.
Wykres 11.
Wykres 12,
Struktura młodzieży klas maturalnych biorących udział w badaniach ze wzglądu na płeć i miejsce zamieszkania... 155 Struktura katechetów biorących udział w badaniach,
którzy uczyli w publicznych liceach ogólnokształcących
w roku szkolnym 2010/2011 ...156 Klerycy Wyższego Sosnowieckiego Seminarium Duchownego w roku akademickim 2010/2011, którzy ukończyli publiczne licea
ogólnokształcące na terenie Diecezji Sosnowieckiej...157 Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Jaka jest biblijna koncepcja powołania? ”...160 Prawidłowe odpowiedzi respondentów na pytanie: „Którego
z Apostołów Jezus nazwał opoką, na której zbuduje Kościół? " ... 163 Prawidłowe odpowiedzi licealistów na pytanie: ,, Czym zajmował się Szawel zanim został apostołem? " ...164 Praw idłowe odpowiedzi uczniów klas maturalnych na pytanie: „ Ile podróż} , opisanych w Dziejach Apostolskich, odbył iw. Paweł? ”... 164
Praw idłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie pytania dotyczące wiedzy na temat biblijnej koncepcji powołania ....168 Częstotliwość korzystania przez katechetów z Pisma Świętego
w przy gotowaniu katechez...169 Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Kto jest głównym przedstawicielem personalizmu chrześcijańskiego? " ... 173 Prawidłowe odpowiedzi respondentów na polecenie: „ Wskaż biblijny cytat, który bezpośrednio wzywa każdego człowieka do św iętości"...Al5 Poprawne odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Do czego powołany jest każdy człowiek w związku z tym, że Bóg stworzył nas na Swój
obraz i podobieństwo? ” ...176
Wykres 13. Prawidłowe odpowiedzi uczniów na pytanie:,, Wjaki sposób,
realizując powołanie do świętości, stajemy się synami Bożymi? ”... 177 Wykres 14. Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie:,, Co to znaczy,
że jesteśmy «dziedzicami Boga»? ”... 178 Wykres 15. Prawidłowe odpowiedzi licealistów na pytanie: ,,Kto jest twórcą
biblijnego pojęcia «dobrych zawodów» w realizacji powołania? ”.... 179 Wykres 16. Znajomość wśród maturzystów księgi Nowego Testamentu, z której
pochodzi cytat: „ Walcz w dobrych zawodach, zdobywaj życie wieczne; do niego zostałeś powołany i o nim złożyłeś dobre wyznanie wobec wielu świadków" (1 Tm 6,12)... 180 Wykres 17. Prawidłowe odpow iedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat powszechnego powołania
do świętości i życia wiecznego z Bogiem...181 Wykres 18. Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Kto sprawuje
sakrament małżeństw a? "... 184 Wykres 19. Znajomość cech miłości małżeńskiej wśród respondentów...185 Wykres 20. Prawidłowe odpowiedzi uczniów na pytanie:
„ Co to jest cudzołóstwo? ”...186 Wykres 21. Prawidłowe odpowiedzi respondentów na pytanie:
„ Czym jest rozwód? ” ... 187 Wykres 22. Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Która z adhortacji
Jana Pawła II poświęcona jest istocie i zadaniom rodziny? ” ...188 Wykres 23. Prawidłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat powołania do małżeństwa
i życia w rodzinie... 191 Wykres 24. Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Kto sprawuje
sakrament kapłaństwa? " ...194 Wykres 25. Prawidłowe odpowiedzi licealistów na pytanie: „Na czym polega
służebny charakter sakramentu kapłaństwa ? " ... 195 Wykres 26. Prawidłowe odpowiedzi uczniów na pytanie: „ Jakie są skutkli
sakramentu kapłaństwa? " ...196 Wykres 27. Prawidłowe odpowiedzi maturzystów na pytanie: „Jakie śluby
Spis wykresów
składają osoby konsekrowane? ”... 198 Wykres 28. Prawidłowe odpowiedzi uczniów klas maturalnych na pytanie:
„Jak nazywa się ojciec życia mniszego na Zachodzie? ” ... 199 Wykres 29. Znajomość przez maturzystów postaci św. Bazylego Wielkiego -
ojca idei jednej wspólnoty zakonnej
w chrześcijaństwie bizantyjskim...200 Wykres 30. Znajomość augustianów, jako pierwszej, opartej na regule, formy
Życia zakonnego wśród respondentów... 201 Wykres 31. Prawidłowe odpowiedzi ankietowanych na pytanie o dynamizm
związany z powstawaniem nowych duchowości zakonnych
w Europie... 202 Wykres 32. Prawidłowe odpowiedzi respondentów na pytanie o działalnoś
zakonów w Polsce, dzięki którym w wieku XVII-XVIII został
rozwinięty system szkolnictwa... 203 Wykres 33. Prawidłowe odpowiedzi na polecenie wskazania zakonów, które
szczególnie zasłużyły się dla kultury...204 Wykres 34. Prawidłowe odpowiedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie
pytania dotyczące wiedzy na temat powołania do kapłaństwa
i innych form życia konsekrowanego...205 Wykres 35. Odpowiedzi na pytanie: „ Czy prowadzi Ksiądz/Pani/Pan katechezy
biblijne? " udzielone przez nauczycieli religii uczących w liceach ogólnokształcących Diecezji Sosnowieckiej...210 Wykres 36. Dostępność egzemplarzy Pisma Świętego w sali katechetycznej... 214 Wykres 37. Dostępność w salach katechetycznych egzemplarzy Pisma Świętego
z uwzględnieniem stażu pracy nauczycieli religii... 216 Wykres 38. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz wskazać biblijne
fragmenty mówiące o powołaniu? ”...219 Wykres 39. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz przeprowadzić
egzegezę wybranej perykopy ze Starego Testamentu
dotyczącej powołania? ”... 220
Wykres 40. Odpowiedzi maturzystów na pytanie:„ Czy potrafisz przeprowadzić egzegezę wybranej perykopy z Nowego Testamentu
dotyczącej powołania? ”... 223 Wykres 41. Egzegeza perykop biblijnych na lekcjach katechezy
według uczących... 225 Wykres 42. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz wyjaśnić,
w czym wyraża się chrześcijańska wizja człowieka? ”...230 Wykres 43. Odpowiedzi maturzystów na pytanie:,, Czy potrafisz określić
rolą i wartość osoby w perspektywie je j powołania do świętości
i życia wiecznego? "...232 Wykres 44. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: ,, Czy potrafisz określić cel
ostateczny życia chrześcijańskiego? ”... 234 Wykres 45. Odpowiedzi maturzystów na wszystkie pytania dotyczące
umiejętności recepcji biblijnej koncepcji powszechnego powołania do świętości i życia wiecznego z Bogiem... 235 Wykres 46. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: ,, Czy potrafisz wyjaśnić
nazwę sakramentu małżeństwa? ”...241 Wykres 47. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz omówić skutki
sakramentu małżeństwa? ”... 243 Wykres 48. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz opisać biblijną
koncepcję małżeństwa i rodziny? ”...244 Wykres 49. Odpowiedzi maturzystów na pytanie:,, Czy potrafisz określić,
na czym polega «tworzenie wspólnoty osób» wśród zadań
rodziny chrześcijańskiej? ” ... 246 Wykres 50. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz określić,
na czym polega «służba życiu» wśród zadań rodziny
chrześcijańskiej? ”... 248 Wykres 51. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz określić,
na czym polega «udział w rozwoju społeczeństwa» wśród zadań rodziny chrześcijańskiej? ” ... 249
Spis wykresów
Wykres 52. Odpowiedzi respondentów na pytanie: „ Czy potrafisz określić, na czym polega «uczestnictwo w życiu i misji Kościoła» wśród
zadań rodziny chrześcijańskiej? ”...251 Wykres 53. Odpowiedzi badanych maturzystów na wszystkie pytania dotyczące
umiejętności wynikających ze znajomości biblijnej koncepcji
powołania do małżeństwa i życia w rodzinie... 253 Wykres 54. Odpowiedzi maturzystów na pytanie:,, Czy potrafisz wyjaśnić nazwę
sakramentu kapłaństwa? ”... 262 Wykres 55. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz wyjaśnić
znaczenie rad ewangelicznych w życiu osób konsekrowanych? ”... 263 Wykres 56. Odpowiedzi maturzystów na pytanie:,, Czy potrafisz
scharakteryzować istotne cechy reguł zakonnych? ”... 265 Wykres 57. Odpowiedzi maturzystów na wszystkie pytania związane
z umiejętnościami wynikającymi ze znajomości biblijnej koncepcji powołania do kapłaństwa i życia konsekrowanego... 267 Wykres 58. Odpowiedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz wymienić
naz^\y wspólnot zakonnych działających w twoim środowisku? ”... 268 Wykres 59. Odpow iedzi maturzystów na pytanie: „ Czy potrafisz wymienić
dokumenty potrzebne w celu przyjęcia
do Wyższego Seminarium Duchownego? " ... 269 Wykres 60. Częstotliwość korzystania przez maturzystów z Pisma Świętego
na katechezach w opinii katechetów...271 Wykres 61. Odpow iedzi udzielone przez maturzystów na wszystkie pytania
badające umiejętności związane z biblijną koncepcją powołania... 273 Wykres 62. Częstotliwość podejmowania przez maturzystów refleksji
nad własnym powołaniem... 286 Wykres 63. Uczniowskie poszukiwania własnego powołania na kartach
Pisma Świętego... 288 Wykres 64. Częstotliwość prowadzenia katechez wspomagających uczniowski
poszukiwania własnych pow ołań...289 Wykres 65. Częstotliwość prowadzenia katechez wspomagających uczniowskie
poszukiwania powołań z uwzględnieniem stażu pracy katechetów.... 291
Wykres 66. Rejestr odpowiedzi maturzystów na pytanie o pomoc katechez
w poszukiwaniu własnych powołań ... 293 Wykres 67. Rejestr odpowiedzi maturzystów na pytanie o wsparcie
w rozpoznawaniu własnego powołania ... 295 Wykres 68. Opinie maturzystów na temat udziału katechetów w wyborach
ich dróg życiowych...297 Wykres 69. Częstotliwość modlitw katechetów z uczniami o łaskę
rozpoznania powołania ... 298 Wykres 70. Modlitwy maturzystów o łaskę rozpoznania swojego powołania ...300 Wykres 71. Odpowiedzi maturzystów dotyczące ich postawy wiary
w stworzenie człowieka na Boski ob ra z... 304 Wykres 72. Uczniowska świadomość konsekwencji wynikających
ze stworzenia człowieka na obraz Stwórcy ...306 Wykres 73. Częstotliw ość odpow iedzi maturzystów na pytanie o wiarę
w Jezusa Chrystusa, który powołuje każdego, także ucznia,
do świętości i życia wiecznego ...308 Wykres 74. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o dawanie na co dzień
świadectwa własnego powołania do świętości i życia wiecznego ...309 Wykres 75. Poziom deklaracji,,zdecydowanie nie ” złożonych przez maturzystów
w związku z pytaniem o dawanie świadectwa swojego powołania do świętości i życia wiecznego... 311 Wykres 76. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o częstotliwość modlitwy...313 Wykres 77. Maturzyści modlący się ,, bardzo często ” i ,, często ”... 314 Wykres 78. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o osobistą lekturę
Pisma Świętego... 315 Wykres 79. Odpowiedzi maturzystów na pytanie o czytelnictwo prasy
i książki katolickiej... 317 Wykres 80. Wartość sakramentu pokuty i pojednania w życiu duchowym
maturzystów...319 Wykres 81. Odpowiedzi katechetów na pytanie o prowadzenie lekcji w oparciu
o Pismo Święte, tematem których jest powszechne powołanie
do świętości i życia wiecznego ...321
Spis wykresów
Wykres 82. Częstotliwość prowadzenia katechez w oparciu o Pismo Święte, w czasie których poruszany jest temat powołania do małżeństwa i życia w rodzinie... 325 Wykres 83. Ocena wartości sakramentalnego związku małżeńskiego
w życiu maturzystów...326 Wykres 84. Poziom akceptacji przez maturzystów różnych form związków...329 Wykres 85. Deklaracje maturzystów dotyczące zawarcia sakramentalnego
związku małżeńskiego...331 Wykres 86. Deklaracje maturzystów na temat dopuszczalności rozwodu
cywilnego po zawarciu sakramentalnego związku małżeńskiego... 332 Wykres 87. Poziom deklarowanej przez młodzież odpowiedzialności za własną
rodzinę, która jest Kościołem domowym ... 335 Wykres 88. Poziom deklarowanego przez respondentów szacunku w wyrażaniu
się o swojej rodzinie...337 Wykres 89. Maturzyści, którzy „ zdecydowanie tak” deklarują postawę szacunku
wobec swojej rodziny...338 Wykres 90. Poziom w dzięczności maturzystów wobec rodziców za da
życia i wychowanie...339 Wykres 91. Deklaracje maturzystów dotyczące modlitwy za własną rodzinę,
w której wzrastają ... 342 Wykres 92. Deklaracje maturzystów dotyczące modlitw
o dobrego męża (żonęj...344 Wykres 93. Deklaracje katechetów dotyczące wspólnej z młodzieżą modlitwy
o dobrego męża tżonę)...346 Wykres 94. Deklaracje katechetów w spraw ie prowadzenia katechez w oparciu
o Pismo Święte, w czasie których poruszany jest temat powołania do kapłaństwa lub innych form życia konsekrowanego...349 Wykres 95. Ocena wartości życia konsekrowanego deklarowana przez
maturzystów...351 Wykres 96. Ocena osób powołanych do stanu kapłańskiego w opinii
maturzystów...353
Wykres 97. Deklaracje pozytywnej oceny maturzystów dotyczące powołań
do stanu kapłańskiego lub zakonnego ...355 Wykres 98. Sposoby odnoszenia się maturzystów wobec osób powołanych
do kapłaństwa... 357 Wykres 99. Sposoby odnoszenia się maturzystów do braci i sióstr zakonnych... 359 Wykres 100. Stopień realizacji ewangelicznej rady czystości wśród maturzystów ..361 Wykres 101. Maturzyści realizujący ewangeliczną radę czystości
w stopniu umiarkowanym... 362 Wykres 102. Stopień realizacji ewangelicznej rady ubóstwa wśród maturzystów ...363 Wykres 103. Stopień realizacji ewangelicznej rady posłuszeństwa wśród
maturzystów...365 Wykres 104. Wykaz odpowiedzi katechetów na pytanie dotyczące modlitwy
z uczniami o powołania kapłańskie i zakonne... 367 Wykres 105. Poziom zaangażowania modlitewnego maturzystów w intencji
nowych powołań do stanu kapłańskiego... 370 Wykres 106. Poziom zaangażowania modlitewnego maturzystów w intencji
nowych powołań do innych form życia konsekrowanego...372 Wykres 107. Maturzyści modlący się „ bardzo często " i „ często ” w intencji
nowych powołań do innych form życia konsekrowanego...373
WSTĘP
Młodość uważana była zawsze za okres „burz i niepokojów”. J. Mastalski pisze, że jest to etap bardzo burzliwy i obfitujący w cały ciąg pracy nad samym sobą1. Nigdy nie było łatwo przeżywać człowiekowi swoją młodość na miarę wyzwań czasu.
We współczesnym świecie jest to jeszcze trudniejsze, gdyż ośmiesza się i rozkłada od wewnątrz kolejne kulturowe bastiony: rodzinę, Kościół, miłość. Dzisiaj zbyt często prawda ustępuje miejsca politycznej poprawności, tolerancja oznacza zgodę na zło, solidarność poświęca słabszych w imię kompromisu silnych. Nad pokoleniem ludzi młodych położyły się cieniem zamiary tych, którzy niszczą miłość człowieka w imię braterstwa i zasobnej przyszłości.
Nauczycielu, co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie wieczne? (Mt 19,16).
Pytanie to dwa tysiące lat temu zainicjowało modelowe spotkanie Boga z młodym człowiekiem, który pragnął mądrze zaplanować swój los. Od tamtego spotkania młodzi ludzie często stawiali pytania o to, jak żyć i do czego powołuje ich Bóg.
Jedną z dróg szukania odpowiedzi na te pytania jest szkolna katecheza, która czerpie swoją treść z żywego źródła, którym jest Słowo Boże przekazywane przez Tradycję i Pismo Święte, gdyż Święta Tradycja i Pismo Święte stanowią jeden święty depozyt Słowa Bożego powierzony Kościołowi, by posługa słowa, czyli kaznodziejstwo, katecheza i wszelkie nauczanie chrześcijańskie (...) słowem Pisma Świętego żywiły się również korzystnie i święcie się przez nie rozwijały2. Ten depozyt wiary jest skarbem powierzonym rodzinie Bożej, z którego nieustannie wydobywa rzeczy nowe i stare (Mt 13,52). Każdy chrześcijanin jako dziecko Boga Ojca, ożywiony przez Ducha Świętego, karmi się skarbem Słowa Bożego. Jednocześnie wie, że Słowem jest Jezus Chrystus - Słowo, które stało się człowiekiem, i że Jego głos ciągle brzmi przez Ducha Świętego w Kościele i w świecie3.
Słowo Boże, chociaż jest bardzo bliskie, pozostaje jednak w stanie
„kenotycznym”, czyli zakrytym. Dlatego Kościół, prowadzony przez Ducha Świętego, potrzebuje ciągłego interpretowania go, a kontemplując je w głębokim duchu wiary,
1 J. Mastalski, Samotność globalnego nastolatka, Kraków 2007, s. 91.
3 KO 10; 24.
3 DOK 94.
pobożnie słucha (...) święcie strzeże i wiernie wyjaśnia4. Katecheza biblijna przez odczytanie tekstu Pisma Świętego i zrozumienie jego właściwego przesłania stara się doprowadzić do spotkania katechizowanego z Bogiem, kształtując jednocześnie jego postawę wiary i wprowadzając w pełne życie chrześcijańskie, zgodne z duchem Ewangelii5.
Katecheza ta jest częścią ogólnej działalności duszpasterskiej Kościoła, dlatego realizacja jej zadań odbywa się przez wyznaczenie szczegółowych zadań. Pierwszym jest budowanie wspólnoty dziecięcej lub młodzieżowej, by wszystko, co dzieje się na katechezie, ułatwiło uczniowi danie odpowiedzi na wezwanie Boże zawarte w Biblii. Drugim zadaniem jest wychowanie katechizowanego do należnego udziału w liturgii. Kolejnym wyzwaniem katechezy biblijnej jest wychowanie do aktywnego udziału w życiu Kościoła. Ostatnim - wychowanie do chrześcijańskiego poczucia odpowiedzialności za siebie i innych6. Nie traci nic ze swojej aktualności wezwanie T. Panusia, który akcentuje konieczność skoncentrowania całej uwagi katechezy na Biblii1.
Celem niniejszej dysertacji jest odszukanie na kartach Pisma Świętego biblijnej koncepcji powołania, która stała się inspiracją dla autorów Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce oraz twórców programów będących przedmiotem badań: Programu nauczania religii Świadek Chrystusa (AZ-4-01/1 z dn. 20.09.200lr.), a także Programu nauczania religii Żyć, aby wierzyć i kochać (AZ-4-04/2 z dn.
22.03.2004r.) zatwierdzonych przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski i zbadanie jej recepcji przez uczniów klas maturalnych liceów ogólnokształcących na terenie Diecezji Sosnowieckiej.
Jan Paweł II młodość traktował jako czas intensywnego poszukiwania przez młodego człowieka własnej tożsamości i swojego miejsca w życiu społecznym. Papież nauczał, że większość problemów koncentruje się wtedy zasadniczo na tych dwóch podstawowych kwestiach. Autor niniejszej pracy pragnie włączyć się w nurt badań nad recepcją biblijnej koncepcji powołania wśród młodzieży, próbując zgłębić problematykę możliwości lepszego wykorzystania szansy, którą dzisiaj ciągle stwarza fakt obecności katechezy w polskiej szkole.
4 KO 10.
G. Kusz, Biblia tr katechezie wczoraj i dzisiaj, [w:] Biblia w nauczaniu chrześcijańskim, red. J. KUDASIEWICZ, Lublin 1991. s. 97.
6 Z. Marek. Biblia u- katechetycznej posłudze słowa, Kraków 1998, s. 71-80.
T. PanuŚ. Główne kierunki katechetyczne X X wieku, Kraków 2001, s. 95.
Wstęp
Pierwszy rozdział niniejszego opracowania stanowi syntetyczny przegląd literatury przedmiotu z zakresu teologii biblijnej dotyczącej biblijnej koncepcji powołania.
W rozdziale drugim została zaprezentowana idea powołania w programach nauczania, przygotowanych w oparciu o Podstawę programową katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, która dała teoretyczne podstawy do dalszych badań. Metodologia tych badań zawarta jest w trzecim rozdziale. Omówione są w nim problemy badawcze, metody i techniki badawcze, charakterystyka grupy badawczej i organizacja badań własnych.
W wyniku badań, w czwartym rozdziale, ukazana jest znajomość biblijnej koncepcji powołania. Rozdział piąty dotyczy opisu i analizy wypracowanych umiejętności na bazie zdobytych wiadomości. Dopełnieniem dysertacji jest rozdział szósty, który zawiera opis i analizę postaw oraz zachowań maturzystów liceów ogólnokształcących. Całą pracę kończy podsumowanie w formie wniosków i postulatów, które narzucają się w oparciu o przeprowadzone badania diagnostyczne oraz osobiste przemyślenia autora.
W pracy wykorzystano metodę analityczno-syntetyczną, sondaż diagnostyczny (techniki:
ankieta, wywiad) oraz test (test kompetencyjny).
Wychowawca wychowawców, Jan Paweł II, mówiąc o posłudze katechetycznej, przypomina, że: Młody człowiek jest wrażliwy na prawdę, sprawiedliwość, piękno, na inne wartości duchowe. Młody człowiek pragnie odnaleźć siebie samego, dlatego szuka, czasem burzliwie szuka, prawdziwych wartości i ceni tych ludzi, którzy ich nauczają i według nich żyją. Któż z nas nie miał u- życiu i nie wspomina z wdzięcznością takiego człowieka:
kapłana, nauczyciela, profesora lub przyjaciela, który umiał odsłonić nam nowy świat wartości i wzbudzić dla niego trwały entuzjazm, czy nawet nadać cały kierunek w życius.
Autor ma nadzieję, że niniejsza praca pozwoli wzbudzić nowy entuzjazm katechetycznego posługiwania nauczycieli religii, którzy ułatwią młodemu człowiekowi odkrycie prawdy o jego powołaniu.
8 Jan PAWEŁ II, Przemówienie do ■katechetów, nauczycieli i uczniów (Włocławek, 06.06.1991r.), [w:] Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979-1983-1987-1991-1995-1997-1999. Przemówienia, homilie, Jan Paweł II, Kraków 1999, s. 684.
Biblijna koncepcja powołania
Opisy historii powołań zajmują wyjątkowe miejsce w Piśmie Świętym. Powołania na kartach Starego i Nowego Testamentu ukazują obecność Boga w Jego potędze, majestacie i tajemnicy; człowieka natomiast w całej jego prawdzie o bojaźni z jednej i wielkoduszności z drugiej strony. Często człowiek przeciwstawia się Bożemu powołaniu, by po chwili całym sercem i życiem przyjąć Boga z Jego wolą. Powołanie odgrywa bardzo ważną rolę w objawieniu samego Boga i historii zbawienia człowieka, dlatego opowiadania 0 nim zajmują w Biblii tak ważne miejsce. Warto więc w pierwszym rozdziale przyjrzeć się najpierw powołaniom i posłannictwom w Starym Przymierzu (1.1.), by dostrzec zasadnicze różnice między powołaniem Izraela a powołaniem Jezusa Chrystusa (1.2.). To z kolei pozwoli odkryć sens powołania uczniów i powołania chrześcijan w ogóle (1.3.).
Historie biblijnych powołań patriarchów, proroków, kapłanów czy apostołów, w szczególności Piotra i Pawła, wskazują na indywidualny rys biblijnej koncepcji powołania. W zamyśle Bożym mamy również do czynienia z tak zwanym powołaniem zbiorowym. Dotyczy ono narodu wybranego, następnie tak zwanej Reszty Izraela 1 wreszcie Kościoła rozumianego jako Mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa. Analiza biblijnej koncepcji powołania służy odkryciu niezasłużonego daru powołania ze strony Boga i konieczności posłusznej, pełnej ufności i zawierzenia, odpowiedzi powoływanego.
1.1. Powołania i posłannictwa w Starym Przymierzu
Powołania starotestamentowe koncentrują się wokół jakiegoś posłannictwa.
Wszystkie misje wysłanników Bożych pozostają w ścisłym związku z Bożym planem zbawienia1. Bóg więc powołuje, żeby obdarzyć określonym posłannictwem.
X. Leon-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, Poznań 1994, s. 720.
Rozdział I - Biblijna koncepcja powołania
Abraham, ojciec narodu wybranego1 2, zajmuje miejsce szczególne w historii zbawienia. Jego powołanie stanowi nie tylko pierwszy etap realizacji Bożych planów, lecz także ukazuje zasadnicze kierunki owych planów. Całe życie Abrahama pozostaje pod znakiem nieograniczonych zrządzeń Bożych. Bóg wkracza pierwszy, wybiera Abrahama, powoduje jego wyjście z Ur i prowadzi go swoimi drogami do nieznanej krainy.
Opuszczenie rodziny dla człowieka Wschodu było ogromną ofiarą. Wiązało się z porzuceniem wszystkiego, do czego człowiek był przywiązany, co zapewniało poczucie bezpieczeństwa, pomoc i oparcie. Posłuszeństwo Patriarchy jest wyrazem całkowitego zaufania Bogu, który' nadaje nowe imię Abrahamowi i jego żonie, wskazując na przyszłe potomstwo i rolę w historii zbawienia (Rdz 17,5n.l5n)3.
Wezwanie do podjęcia wymagającej heroizmu próby rozpoczyna się od zwrócenia do Patriarchy po imieniu: „Abrahamie”. Oznaczało to szczególną bliskość, zażyłość i przyjaźń (Iz 43,1: 45,3n)4 5. Serdeczna troska w zamyśle Boga musi być jednak oczyszczona i umocniona przez cierpienie. Pan Bóg doświadcza Abrahama, żądając złożenia w ofierze sy na Izaaka: A po tych wydarzeniach Bóg wystawił Abrahama na próbą.
Rzekł do niego: ..Abrahamie”! A gdy on odpowiedział: „Oto je ste m ” - powiedział:
„ Weź twego syna jedynego, którego miłujesz, Izaaka, idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jaki ci wskażą (Rdz 22,1-2). Abraham nie odmówił nawet swego jedynego syna (Rdz 22,12.16). Ten sam Bóg ocala jednak Izaaka, biorąc na siebie konieczność upatrzenia sobie jagnięcia na ofiarę całopalną (Rdz 22,8.13n). Scena ukazuje wielkość bojażni Bożej u Abrahama oraz wspaniałomyślność Stwórcy, którego plany wobec Patriarchy dotyczą życia a nie śmierci.
Powołaniem Abrahama jest więc bycie ojcem'. Jego chwałą jest potomstwo.
Przeznaczenie Abrahama ma bardzo daleko idące reperkusje. Ojciec mnóstwa narodów (Rdz 17,5) bierze na siebie zadanie wstawiania się za miastami skazanymi na zagładę, gdy Bóg nie ukrywał, co zamierzał z nimi uczymić (Rdz 18,16-33). Jego ojcostwo jeszcze bardziej rozszerzy zakres oddziaływania, gdy okaże się powszechnym: Wszystkie ludy ziemi
1 Z gr. Abraam, hebr. Abraham, z babilońskiego: „ten, który kocha ojca”, z aramejskiego: „Bóg Ojciec jest wywyższony”. X. I.EON-DUFOUR, Słownik Nowego Testamentu, Poznań 1998, s. 120.
3 M. BEDNARZ, Historia zbawienia, Tarnów 1997, s. 52; P. KOT, Abraham uwierzył Panu i [Ten] poczytał mu to za sprawiedliwość (Rdz 15,6). Od Amen Abrahama do chrześcijańskiej wspólnoty Słowa, „Przegląd Biblijny”
3(2011), s. 124-130; T.M. DĄBEK, Mowa >v Piśmie Świętym, Kraków 2004, s. 47; T. BORUTKA, Udział rodziny w rozwoju powołań kapłańskich i zakonnych, „Sosnowieckie Studia Teologiczne” IX (2009), s. 16.
4 A. GRABNER-HAIDER (red.), Praktyczny Słownik Biblijny, Warszawa 1995, s. 457.
5 X. LEON-Dufour (red.), Słownik teologii biblijnej, dz. cyt., s. 38; 3. BAGROW1CZ, St. JANKOWSKI, „Pan, Bóg twój, wychowuje ciebie " (Pwt 8,5). Studia z pedagogii biblijnej, Toruń 2005, s. 72-76.
będą otrzymywały dobra za pośrednictwem tego potomstwa (Rdz 22,18). Postać Abrahama i historia jego powołania rzutują na całą Biblię. Nawet jedno z określeń Boga brzmi: Bóg Abrahama, Izaaka, i Jakuba (Mt 22,32; Mk 12,26; Łk 20,37). W Abrahamie wiernym zapowiedział Bóg przyszłość ludzkości odkupionej.
Powołanie Mojżesza6 7 to również szczególne spotkanie z Bogiem. Jahwe, ukazując przedziwne zjawiska, przemawia do tego, którego wybrał na swojego sługę i przewodnika narodu wybranego. Powołanie proroka, nie mającego sobie równego (Pnp 34,10), jest wynikiem długiego opatrznościowego przygotowania. Przychodząc na świat w czasie ucisku narodu (Wj 1,8-22), Mojżesz zawdzięcza córce faraona nie tylko uratowanie z wody (Wj 2,1-10), lecz także to, że został odpowiednio wychowany i przygotowany do roli przywódcy narodu (Dz 7,2 ln) . Zabiwszy pewnego Egipcjanina, musi ratować się ucieczką na pustynię, gdzie otrzymuje swoje powołanie: ukazuje mu się Jahwe, objawia swoje imię i równocześnie plany zbawienia, nakazując wyprowadzenie narodu wybranego z niewoli egipskiej. Sam Bóg z płonącego krzewu przemawia do Mojżesza: Gdy zaś Pan ujrzał, że [Mojżesz] podchodził, żeby się przyjrzeć, zawołał Bóg do niego ze środka krzewu:
„Mojżeszu, Mojżeszu". On zaś odpowiedział: „Oto jestem". Rzekł mu [Bóg]: „Nie zbliżaj się tu! Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą Powiedział jeszcze Pan: „Jestem Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba” (Wj 3,4-6). Realizując Boże powołanie, wśród licznych cudów (plagi, przejście przez Morze Sitowia, cuda z pożywieniem i wodą) prowadził Mojżesz lud przez górę Synaj, na której Jahwe zawarł przymierze z Izraelem i dał mu swoje Prawo.
Prawo z gr. vópoę (od vepra: „dzielić, przydzielać, posiadać”) oznacza prawo, zasadę i normę8. W znaczeniu szerszym terminem tym określa się niekiedy cały Stary Testament, choć zazwyczaj odnosi się do pierwszych pięciu ksiąg Biblii, na powstanie których duży wpływ miał Mojżesz, któremu Bóg przekazał swoją wolę dotyczącą narodu wybranego. Jest to tzw. Tora albo Pięcioksiąg9. Hebrajski termin określający „prawo” ma
6 Z gr. M ojyjses, hebr. Mose, imię pochodzenia egipskiego: mos - syn. X. LEON-DUFOUR, Słownik Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 405.
7 S. Stasiak, P. Trajewski, Powołanie Mojżesza i objawienie Imienia Boga. Słowo Boga, które odmienia oblicze Izraela, „Przegląd Biblijny” 3(2011), s. 131-138; A. GraBNER-HaIDER (red.), Praktyczny Słownik Biblijny, dz. cyt., s. 757.
' R. POPOWSKI, Wielki Słownik Grecko-Połski Nowego Testamentu, Warszawa 1994, s. 412; A. KuŚMIEREK, Prorocy. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją i indeksem słów hebrajskich, Warszawa 2008, s. 745.
9 X. Leon-Dufour (red.). Słownik teologii biblijnej, dz. cyt., s. 770; B. Kuras, Jak pokochać wszystkich, nawet wrogów... Kazanie na Górze Mt 5,17-48, Kraków 1998, s. 12; A. GRABNER-HAIDER (red.), Praktyczny Słownik Biblijny, dz. cyt., s. 1322; M. Czajkowski, Lud Przymierza, Warszawa 1992, s. 15. Więcej na temat samego
Rozdział I - Biblijna koncepcja powołania
szersze znaczenie - nie tak ściśle prawnicze jak vópoę Septuaginty (LXX) czy współczesne słowo „prawo”10 11 12. Tora to „nauka” dana przez Boga ludziom celem kierowania ich postępowaniem, czyli pouczenia udzielone przez Boga, będące normami postępowania każdego człowieka, to Boży program życia dla Bożego Ludu, ciągle na nowo wyjaśniany i przez konkretnych ludzi przeżywany".
Augustyn Jankowski pisze, że Prawo (Tora) traktuje o tym: [...] jaki je st Bóg, który objawia prawdy, ja k również o tym, ja k najpierw poszczególne postacie biblijne, a potem cały Lud Boży, Izraelici, rzeczywiście się odnosili lub ja k powinni byli się odnosić do objawiających słów Boga'2. Tora, która jest objawieniem w najpełniejszym tego słowa znaczeniu, oznacza w judaizmie nie tylko Biblię jako całość, lecz także przekaz ustny Prawa, odznaczający się nie mniejszą powagą. Przekaz ustny uzupełnia i wyjaśnia Prawo pisane, dając w rezultacie podstawę do ukształtowania się Talmudu13, czyli bardzo obszernego komentarza do Miszny, tzn. spisanej tradycji ustnej14.
Prawo, podawane w imieniu Bożym, Mojżesz tak przepoił swoim duchem, że nawet po zmianie uwarunkowań politycznych, społecznych i religijnych życia narodu wybranego, sukcesywnie formułowane przepisy prawne, dostosowywane do nowych warunków, były uważane nie tylko za prawo Boga, ale również za prawo Mojżeszowe15.
Pomimo niezwykłych cech charakteru, zdolności przywódczych, a także pokory,
Pięcioksięgu można przeczytać w sposób bardzo usystematyzowany: H. LaNGKAMMER, Wprowadzenie do Ksiąg Starego Testamentu (zarys). Wrocław 1994. s. 9-18; E. Zawiszewski, Pięcioksiąg i księgi historyczne, Pelplin 1996, s. 7-160; H. LANGK.AM.MER. Stary Testament odczytany na nowo, [w:] Jak rozumieć Pismo Święte, cz. 2, red. J. KUDASIEWICZ. Lublin 1994. s. 110-127.
10 W.J. HARRINGHTON', Klucz do Biblii, Warszawa 1997, s. 211; X. LEON-DUFOUR (red.), Słownik teologii biblijnej, dz. cyt., s. 768-769; B.M. Metzger, M.D. COOGAN. Słownik wiedzr biblijnej. Warszawa 1996, s. 771.
11 M. CZAJKOWSKI, Jezus Mateusza wobec Tory Izraela. „Scriptura Sacra” 2 (1998), nr 1, Warszawa 1998, s. 120- 121; J. SCHREINER, Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1999, s. 137-143.
12 A. JANKOWSKI, Trwajcie mocno w wierze. Kraków 1999. s. 21.
13 X. LEON-DUFOUR, Słownik Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 625. Więcej na temat samego Talmudu można przeczytać w: A. GRABNER-H.AIDER (red.), Praktyczny Słownik Biblijny, dz. cyt., s. 1306; B.M. METZGER, M.D. Coogan, Słownik wiedzy biblijnej, dz. cyt., s. 757; H. LANGKAMMER, Słownik biblijny, Katowice 1989, s. 152.
14 O wielkim autorytecie Miszny zadecydował pogląd, że oprócz Tory, spisanej w Piśmie Świętym, istnieje także ustna Tora sięgająca czasów Mojżesza. Miszna jest próbą takiego uregulowania w najdrobniejszych szczegółach postępowania ludzkiego, by odpowiadało ono woli Bożej. A. GRABNER-HAIDER (red.), Praktyczny Słownik Biblijny, dz. cyt., s. 747; B. KURAS, Jak pokochać wszystkich, nawet wrogów... Kazanie na Górze Mt 5,17-48, dz. cyt., s. 13.
15 L. Stachowiak (red.), Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 77; J. SCHREINER, Teologia Starego Testamentu, dz. cyt., s. 132-137.
wytrwałości w realizacji Bożego powołania Mojżesz pozostał człowiekiem okazującym uczucia gniewu, rozczarowania i niepewności16.
Mojżesz poprowadził swój lud z Synaju do Kadesz, gdzie ten zniechęcony informacjami zwiadowców, zbuntował się przeciwko Bogu, za co został skazany na czterdziestoletnią wędrówkę przez pustynię. Mojżesz doprowadził go do granicy Kanaanu i umarł na górze Nebo, ponieważ nie wolno mu było wejść do ziemi obiecanej. Na swego następcę, tuż przed śmiercią, Mojżesz wyznaczył Jozuego (Pwt 31). Podobnie jak do Mojżesza, również w sposób pełen miłości, przemawiał Bóg do Jozuego podczas walk o zdobycie ziemi Kanaan17. Scenę jego powołania znajdujemy w Lb 27,18-20. Autor natchniony stosuje czasownik „weź” na oznaczenie oddania w wyłączne posiadanie Bogu18.
Zwróćmy uwagę, że powołanie Jozuego dokonało się nie w bezpośrednim dialogu, ale przez pośrednictwo Mojżesza, podobnie jak później powołanie Elizeusza nastąpiło za pośrednictwem Eliasza (1 Kri 19,15-21 )19.
Ostatecznie Abrahamowi (Rdz 12,1) i Mojżeszowi (Wj 3,10.16) Bóg powtarza to samo polecenie: „Idź!”. Powołanie jest więc apelem, jaki Bóg kieruje do człowieka, którego sobie wybrał i przeznaczył do specjalnych zadań w ramach planu zbawienia oraz w związku z przeznaczeniem Jego ludu. W tej formie powołanie otrzyma również Amos:
Od trzody bowiem wziął mnie Pan i rzekł do mnie Pan: „Idź, prorokuj do narodu mego, Izraelskiego!” (Am 7,15), Izajasz: I rzekł [do mnie]: „Idź i mów do tego ludu: Słuchajcie pilnie, lecz bez zrozumienia, patrzcie uważnie, lecz bez rozeznania ” (Iz 6,9), Jeremiasz:
Pan zaś odpowiedział mi: „ Nie mów: Jestem młodzieńcem, gdyż pójdziesz, do kogokolwiek cię poślę, i będziesz mówił, cokolwiek ci polecę" (Jr 1,7) i Ezechiel: A On rzekł do mnie:
„Synu człowieczy, zjedz to, co masz przed sobą. Zjedz ten zwój i idź przemawiać do Izraelitów!” (Ez 3,1).
Wobec tego u źródeł powołania znajduje się wybranie przez Boga. Jego celem natomiast jest wypełnienie określonej woli Bożej. Powołaniu na drodze całkowitego osobistego wezwania towarzyszyło zazwyczaj wydarzenie, które w niezwykle intensywny
16 P.J. Achtemeier, Encyklopedia biblijna, Warszawa 1999, s. 777; J. Bagrowicz, St. JANKOWSKI, „Pan, Bóg twój, wychowuje ciebie" (Pwt 8,5). Studia z pedagogii biblijnej, dz. cyt., s. 120-123; A. DŁUGOSZ, Katechetyczne przesianie znaków Starego Testamentu, Kraków 1994, s. 89.
17 T.M. Dąbek, Mowa w Piśmie Świętym, dz. cyt., s. 58.
18 K. Romaniuk, Powołanie w Biblii, Katowice 1975, s. 31; J. BAGROWICZ, Pedagogia Patriarchów IV. Mojżesz -w ychow aw ca narodu, „Paedagogia Christiana” 1 (7)2001, s. 10-12.
19 R. Rumianek, Eliasz ja ko gorlhiy prorok Boga zazdrosnego, [w:] Mów, Panie, bo słucha sługa Twój. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Ryszarda Rubinkiewicza SDB w 60. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Warszawa 1999, s. 188-197.
Rozdział I - Biblijna koncepcja powołania
sposób wtajemniczało przyszłego posłańca Bożego w tajniki planów Jahwe, czyli wizje20.
Nie bez znaczenia jest fakt, że Bóg, przekazując prorokom nowe rzeczy, chciał, żeby zobaczyli je własnymi oczyma21. Jahwe chce otworzyć im oczy na sprawy przyszłe, nie tylko natury duchowej, ale również takie, których boleśnie trzeba będzie doświadczyć w sferze materialnej. Zastanawiać musi tak wielkie skupienie uwagi na wydarzeniach historycznych i nieobecność jakichkolwiek spekulatywnych skłonności nawet w opisach tych wizji, w których Jahwe pozwolił oglądać prorokom siebie samego. Tak więc Amos ujrzał pewnego razu Jahwe, gdy przykładał pion ołowiany do muru. Na pytanie Jahwe: „Co widzi?” odpowiedział jednak: „pion ołowiany” (Am 7,7n). Podczas piątej wizji, w której zobaczył Jahwe stojącego nad ołtarzem, Amos, co zaskakujące, nie przejawia zainteresowania samą osobą ukazującego się Jahwe: Widziałem Pana stojącego nad ołtarzem, i On rzekł: „ Uderz w głowicą i niech zadrżą wiązania dachu, i niech spadną na głowy wszystkich! Pozabijam mieczem pozostałych, nie umknie z nich żaden, co się ratuje” (Am 9,1). To samo można powiedzieć o zachowaniu Izajasza i jego wspaniałej wizji tronu Jahwe: W roku śmierci króla Ozjasza ujrzałem Pana zasiadającego na wysokim i wyniosłym tronie, a tren Jego szaty wypełniał świątynią. Serafiny stały ponad Nim; każdy z nich miał po sześć skrzydeł; dwoma zakrywał swą twarz, dwoma okrywał swoje nogi, a dwoma latał (Iz 6,1-2)22. Izajasz przeżywa więc swe powołanie w czasie wizji, w której ogląda Boga zasiadającego na wyniosłym tronie, otoczonego serafinami.
Następuje oczyszczenie ust proroka, by mógł głosić sprawy najświętsze i wypowiadać Boże słowa.
Dopiero prorok Ezechiel, syn kapłana Buziego, działający wśród Żydów w niewoli babilońskiej, podejmuje próbę bliższego opisania „chwały Jahwe” zstępującej z transcendencji w chwili jego powołania. Ileż jednak ostrożności można zauważyć w szkicu Ezechiela, kiedy próbuje opisać, co zobaczył ponad tronem i co swym zarysem przypominało postać człowieka: Ponad sklepieniem, które znajdowało się ponad ich głowami, było coś, co wyglądało ja k szafir, a miało kształt tronu, a na nim jakby zarys postaci człowieka (Ez 1,26). Teofaniczny opis „chwały Bożej”, niezwykle ważny w tradycji
20 A. GraBNER-HaideR (red.), Praktyczny Słownik Biblijny, Az. cyt., s. 1394-1395.
21 Jednym z najstarszych określeń proroków jest „widzący” (ro'eh, chozeh). Nawiązuje on przede wszystkim do uzmysłowienia sobie przez proroka głosu nadnaturalnego w jego życiu. T. JELONEK, Prorocy Starego Testamentu, Kraków 1993, s. 27.
22 H. Schmoldt, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Warszawa 2005, s. 116-117; G. VON Ra d, Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1986, s. 408-409.
kapłańskiej, jest również ważny dla powoływanego Ezechiela23. Prorok doświadczył widzenia Bożego (Ez 1,1), w czasie którego Pan skierował do niego swoje słowo. Najpierw to, co doświadczył, Ezechiel przedstawia jako wrażenie wzrokowe, a następnie przekazuje słowa, które wtedy usłyszał. Posłany przez Boga duch wstępuje w proroka i umacnia do słuchania słów Jahwe (Ez 2,2; 3,24).
Powołanie w Starym Testamencie dodaje więc coś zarówno do wybrania, jak i posłannictwa. Nowym elementem jest osobisty apel skierowany do najgłębszych warstw świadomości danej osoby, zasadniczo zmieniający całe jej istnienie. Chodzi przy tym o zmianę nie tylko warunków zewnętrznych, lecz przede wszystkim o samo jej wnętrze. Jest to zmiana, wskutek której powołany staje się innym, nowym człowiekiem.
E z l l , 5 nie pozostawia żadnej wątpliwości, że mówienie i działanie w imieniu Boga wymaga szczególnego upoważnienia ze strony Stwórcy. Do sprawowania tej funkcji prorocy zostają uzdolnieni oczywiście przez powołanie i osobiste posłannictwo, ale również przez udzielenie im stwórczego tchnienia Ducha Bożego, jak to zaświadcza Ezechiel: Wówczas owładnął mną Duch Pański i rzekł do mnie: „Mów: Tak mówi Pan:
W ten sposób powiedzieliście, domu Izraela, a Ja znam sprawy waszej duszy" (Ez 11,5).
Prorocy dzięki temu tchnieniu stają się mężami natchnionymi, a ich słowo staje się własnym orędziem powołującego ich Boga24.
Osobisty aspekt powołania w Starym Przymierzu dochodzi do głosu w wielu tekstach. Bardzo często Bóg wymawia imię tego, którego powołuje. Księga Rodzaju dwukrotnie pisze o wezwaniu Abrahama po imieniu: Po tych wydarzeniach Pan tak powiedział do Abrama podczas widzenia: „Nie obawiaj się, Abramie, bo Ja jestem twoim obrońcą: nagroda twoja będzie sowita" (Rdz 15,1) i w drugim miejscu: A po tych wydarzeniach Bóg wystawił Abrahama na próbę. Rzekł do niego: „Abrahamie! ” (Rdz 22,la). Również Mojżesz przez Boga wezwany jest po imieniu: Gdy zaś Pan ujrzał, że podchodzi, by się przyjrzeć, zawołał Bóg do niego ze środka krzewu: „Mojżeszu, Mojżeszu!". On zaś odpowiedział: „Oto jestem !" (Wj 3,4). Podobnie wezwany zostaje Jeremiasz: I skierował Pan następujące słowa do mnie: „Co widzisz Jeremiaszu?”.
Odrzekłem: „Widzę gałązkę drzewa czuwającego" (Jr 1,11). Dwukrotnie wreszcie Bóg
23 W.R. Farmer (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, Warszawa 2000, s. 940-941.
24 J. SZLAGA (red.), Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań-Warszawa 1986, s. 20-21; J.ST. SYNOWIEC, Prorocy Izraela, ich pisma i nauka, Kraków 1999, s. 17; A. JANKOWSKI, Biblijna teologia czasu, Kraków 2004, s. 36- 37.
