R E O E N Z JE
P a u lu cci za sta n a w ia ją c się nad rea k cją c h ło p ó w sz u k a ł a n a lo g ii z reform am i jó z e fiń sk im i i w H o lszty n ie. Z cie k a w y c h m ap w id a ć sp e c y fik ę ruchu w E stonii (udział części b ezroln ych ), d w u k ro tn ie w sp o m in a autor o dobrach rząd ow ych , a le sy tu a c ji w ty ch d ob rach szerzej n ie om aw ia.
R ozd ział sió d m y sta n o w i p o d su m o w a n ie . D o tyczy on ch arak teru ru chu ch ło p sk ie g o w la ta c h 1790— 1825 na szero k im tle p o ró w n a w czy m . A u to ra n ie zad ow alają
w y ja śn ie n ia G. R i a b k o w a (zw ią zek z ryn k iem ) oraz N . L e s z c z e n k i (tra d y cje) przy b a d a n iu rejo n iza cji ruch u . G ranice a d m in istra cy jn e m ia ły tu zn a czen ie d ecy d u ją ce, n ie b y ły zaś przegrod ą g ra n ice n arod ow e i języ k o w e. R uch rozp oczyn a s ię w m iejsco w o ścia ch , gd zie p o ło żen ie b yło szczeg ó ln ie ciężk ie, p o tem rozszerza się n a n a jb liższą ok olicę. K h ak k o n sta tu je p ierw sze sa m o d zieln e w y stą p ie n ie p r o le ta r ia tu w ie js k ie g o w E sto n ii w rok u 1817 (H. S t r o d n a Ł o tw ie d a tu je to z ja w isk o n a la ta 20). N a czoło ru ch u w y s u w a się tu grupa, k tórej in te r e sy są szczeg ó ln ie za a n g a żo w a n e. A utor s iln ie p o d k reśla is tn ie n ie jed n e g o fro n tu w a lk i k la so w ej w si p r zeciw ob szarn ik om , r e a listy c z n ie o cen ia cele ru ch u (w alk a o n ieu su w a ln o ść, za m ia n ę p a ń szczy zn y n a czy n sz lu b jej o g ra n iczen ie, b ezro ln i o n iesk ręp o w a n e za ro b k o w a n ie). O cenia refo rm y jak o krok naprzód w ro zw o ju sto su n k ó w k a p ita listy c z nych, d ok on an y pod n a cisk iem sy tu a c ji ek o n o m iczn ej i w a lk i k la so w ej.
W p racy c ie k a w e s ą p o ró w n a n ia m ięd zy ru ch em w E sto n ii i in n y ch gu b ern iach (m. in. z e sta w ie n ie refo rm 1804 roku i w p ro w a d zen ia in w e n ta r z y na B ia ło ru si i U k ra in ie, reform 1816 i 1819 rok u z refo rm ą 1861 roku), w r e sz c ie p o ło żen ie i w a lk i c h ło p ó w w in n y ch k rajach eu ro p ejsk ich . S zczeg ó ln ie o m a w ia autor z iem ie n ie m ie c k ie (S ak son ia ze sp e c y fik ą Ł użyc, W estfa lia , M ek lem b u rgia), sięg a te ż do A u strii, C h orw acji, C zech, F ra n cji itp . P o d sta w ę sta n o w ią w p ie r w sz y m w y p a d k u m o n o g ra fie w y d a n e w N R D , w d ru gim n iek tó re p ra ce sla w is tó w rad zieckich . B rak w w e r sji r o sy jsk iej śla d u z a p o w ied zia n eg o p rzez au tora w y k o r z y sta n ia p rac w j ę zy k a ch fra n cu sk im i a n g ielsk im . O m aw iając w e w s tę p ie h isto r io g r a fię o d sy ła
au tor c z y te ln ik a do w y b o r u p o zy cji w w y d a n iu esto ń sk im . P r z y p isy u le g ły red u k cji, n ie k ie d y z b y t d a lek o id ącej. P ra ca za w iera b ardzo ob szern e n ie m ie c k ie stre sz c z e n ie (58 stro n druk u ), in d ek s osób i geo g ra ficzn y . W in d e k sie n a z w isk n ie w y ró żn io n o a u to r ó w o p racow ań , b rak im io n u tru d n ia w e r y fik a c ję . W in d e k sie g eo g ra ficzn y m zb ęd n e są h a sła o g ó ln e (E uropa, E sto n ia i ch y b a R osja). Z w racają u w a g ę d obrze sp o rzą d zo n e m a p y i ta b e le z a w ie r a ją c e w y n ik i a n a lity czn y ch b ad ań autora.
S y g n a liz o w a n e u sterk i n ie m o g ą p r z e sła n ia ć fa k tu , ż e praca K a h k a łącząca a n a lity c z n e d o ciek a n ia o p a rte n a szero k iej b a zie źró d ło w ej z sy n te ty c z n y m w n io sk o w a n ie m rzu co n y m n a szero k ie tło p o ró w n a w cze sta n o w i bardzo cen n y w k ła d d o b ad ań nad k w e s tią agrarn ą w E u rop ie W sch od n iej. O cena p ierw szej refo rm y a grar nej w p a ń stw ie ro sy jsk im z a in te r e su je i h isto r y k ó w p olsk ich . Z w ła szcza że, n ie szu k a ją c d a lek ich p o ró w n a ń , w ty m o k r e sie r o zw in ęła się d y sk u sja w o k ó ł sp ra w y ch ło p sk iej w p o czą tk a ch ery K r ó le stw a K o n g reso w eg o . N a k artach k sią żk i w y s t ę p u ją w ie lo k r o tn ie n a zw isk a rodzin, k tó ry ch p r z e d sta w ic ie le o d eg ra li is to tn ą rolę w d zieja ch K r ó le stw a (B erg, P a u lu cci, K otzeb u e, W rangel). Idąc d alej ślad am i K a h k a m o żn a by p rób ow ać z e sta w ia ć refo rm ę 1804 r. z u k azem 1846 roku, czy też szu k ać p orów n ań d la ok resu K s ię stw a W arszaw sk iego.
K r z y s z to f G ro n io w sk i
M a x im ilien R u b e l , K a r l M a rx d e v a n t le b o n a p a rtism e , É cole P ra tiq u e d es H a u tes É tudes, V ic section , M outon & Co., P aris — La H aye 1960, s. 168.
M a x im ilien R u b e l je s t h isto ry k iem , k tó ry sp e c ja liz u je się w b ad an iach nad sp u ścizn ą p iśm ien n iczą K a ro la M arksa. O p u b lik o w a ł w 1956 b ib lio g ra fię jeg o d z ie ł, o d szu k u je n iezn a n e listy , n o ta tk i, a rty k u ły . N ie k tó r e ze sw y ch zn a lezisk 346
R E C E N Z JE
347 o g ło s ił w czasop ism ach , np. w „ In tern a tio n a l R e v ie w o f S o cia l H isto ry ” oraz w „M ou vem en t S o c ia l”. W recen zo w a n ej k sią ż c e p o s ta w ił so b ie m . in. za c e l zeb ran ie z g a zety „ N e w Y ork T im e s” w s z y sk tic h a r ty k u łó w M arksa z la t 1856— 1862, W tym r ó w n ie ż p rzez s ie b ie d o p iero z id e n ty fik o w a n y c h , d o ty czą cy ch h isto r ii F ra n cji. A r ty k u ły t e n ie w e s z ły d o ty ch cza s d o w y d a n ia d z ie ł M arksa, a w ie c w y siłe k au tora b ył ja k n ajb ard ziej c e lo w y .
K sią żk a R u b la u k a za ła s ię w ram ach p rac V I S e k c ji É co le P r a tiq u e d es H a u tes É tu d es, w d ru g iej s e r ii „ S o ciété e t id é o lo g ie s. D o cu m en ts e t té m o ig n a g e s”. N ie jest to jed n a k że w y d a w n ic tw o źród eł, a le r ó w n ie ż n ie m o n o g ra fia .
K sią żk a sk ła d a s ię ze w stę p u (M arks jak o h is to r y k F ran cji), p rzed m o w y (M arks i N a p o leo n I) oraz 12 ro zd zia łó w , ch ro n o lo g iczn ie p r z e d sta w ia ją c y c h p o g lą d y M arksa na w y d a rzen ia d oty czą ce F ra n cji w la ta c h 1856 do 1871, od r e z u lta tó w w o jn y k r y m sk ie j do w o jn y z P ru sa m i i u p ad k u N a p o leo n a III.
A rty k u ły M arksa z „N ew Y ork T im es’a “ są a lb o streszczan e, alb o też cy to w a n e w e fra g m en ta ch d o ty czą cy ch F ran cji. M etoda w ię c z u p e łn ie n ie w y sta rcza ją cą , gd y b y ch od ziło o p u b lik a c ję źród eł. Z d ru giej stro n y au tor n ie s ta w ia sob ie zad an ia ca ło śc io w e g o u ję c ia p r zed sta w io n eg o w ty t u le tem a tu . S tw ierd za , że n a jp e łn ie jsz e o p ra co w a n ie za g a d n ien ia b on ap artyzm u p rzez M arksa zn a leźć m o żn a w d w ó ch jeg o pracach h isto ry czn y ch : „18 b ru m a ire’a L u d w ik a B o n a p a rte” oraz w „W ojnie d o m o w e j w e F r a n c ji”. N ie w r a c a do ty c h prac, je d y n ie zb iera n o w e cy ta ty , czasem zb ieżn e z w y ra żo n y m i w nich p ogląd am i, a czasem p o w a żn ie s ię od n ich różniące. W reszcie stw ierd za , że a rty k u ły z la t 1856— 1862 n ie w n o sz ą nic is to tn e g o do zagad n ien ia b on ap artyzm u . O dnosi s ię zresztą w r a ż e n ie , że a u to ra b ard ziej in te r e su je M arks jako h isto r y k F ra n cji w ogóle n iż jeg o p o g lą d y n a bon ap artyzm .
R u b el m a z a p ew n e ra cję, gd y tw ierd zi, ż e a r ty k u ły p r a so w e M arksa, p isa n e p o sp ieszn ie, n a b ieżąco, często b e z szerszej in fo rm a cji o w y d a rzen ia ch , n ie m ogą ró w n a ć się z je g o p o w a ż n ie jsz y m i p ra ca m i h isto r y c z n y m i czy ek o n o m iczn y m i. A le k o m en ta rz, ja k i d o d a je do w y b ra n y ch p rzez s ie b ie c y ta tó w , w y d a je się jed n a k stro n n iczy . P rzy k ażd ej o k a zji p o d k reśla , że M arks u sta w ic z n ie m y lił s ię i w o c e nach, i w p r z e w id y w a n iu ro zw o ju w y d a rzeń . W w o jn ie k r y m sk ie j lic z y ł n a in t e r w e n c ję „szóstej s iły ” : r e w o lu c ji p ro leta ria ck iej; p rzy k a żd ej o k a zji sp o d z ie w a ł s ię k ra ch u N a p o leo n a III, w w o jn ie w ło sk ie j o c z e k iw a ł k lę s k i F ra n cji; w 1866 r. s y m p a tie M ark sa b y ły po str o n ie A u str ii; w 1870 r. lic z y ł na w y b u ch r e w o lu c ji w N ie m czech itd . itp . A u to r tw ie r d z i, ż e M arks b ra ł s w e p ra g n ien ia za p e w n ik i, n ie tro szczy ł s ię o a n a lizę so cjo lo g icz n ą i ek o n o m iczn ą , d a ł s ię p o n o sić p a sji d em a sk a to rsk iej. D la teg o o są d za n ie, p o tę p ia n ie b o n a p a rty zm u z a ję ło h lie jsc e jeg o b e z str o n n ej o cen y. M arks, w e d łu g au tora, n ie u m ia ł p r z e w id z ie ć ek o n o m iczn y ch e fe k tó w d z ia ła ln o ś c i gosp od arczej N a p o leo n a III.
A u to r ro zró żn ia b o n a p a rty zm p r e m iè r e m a n iè re (N ap oleon a I) i seco n d e m anière. (N ap oleon a III). Za jeg o is to tę u w aża, sto su ją c w y r a ż e n ia M arksa, terro ry sty czn e rząd y w o jsk o w e, gd y „arm ia re p r e z e n tu je in te r e s p a ń stw a w jeg o a n ta g o n izm ie w o b ec sp o łe c z e ń stw a ”. W u zn a n iu p rzez M arksa b o n a p a rty zm u za w y ra z a n ta g o n izm u m ięd zy p a ń stw e m a sp o łe c z e ń stw e m autor d o p a tru je s ię n a w ro tu do n ie k tó rych a n a rch isty czn y ch p o g lą d ó w m ło d eg o M arksa.
W za k o ń czen iu k sią ż k i M a x im ilie n R u b el p rzech o d zi od k o n k retn y ch h is to r y czn y ch ocen b on ap artyzm u M ark sa do w ła sn y c h u o g ó ln ień . S p ro w a d za ją c b on a p a rty zm d o fo rm y w ła d z y p o lity czn ej d ow od zi, ż e sz e r z y s ię on sz c z e g ó ln ie w w ie k u X X . C ały ś w ia t d z is ie js z y p o d p o rzą d k o w u je s ię „rządom s z a b li”, „w szech p o tęd ze p a ń stw a w o p o zy cji d o sp o łe c z e ń stw a ”, k la s a p o lity c z n ie rząd ząca z le w a s ię z a p a r a te m p a ń stw o w y m . A u to r w id z i n a jw ię k sz ą z a słu g ę M ark sa w ty m , że ta k g e
348 R E C E N Z JE
n ia ln ie p r zew id zia ł rozw ój sp o łe c z e ń stw a w k ieru n k u u p o w szech n ien ia s ię b o n a - partyzm u.
O k reślen ie w sz y stk ic h d z isiejszy ch rzą d ó w w o jsk o w y c h lu b d y k ta tu r jak o rzą d ó w b o n a p a rty sto w sk ich w y d a je s ię n am i n ie słu sz n e , i n ieh isto ry czn e. B o n a p a r-
ty zm b y ł je d n ą z form w ła d z y b u rżu a zji w o k reślo n y ch w a ru n k a ch h isto ry czn y ch . L en in o k r e ślił go ja k o fo r m ę rząd ów , „k tóra w y r a sta z k o n tr r e w o lu c y jn e j burżuazji w w a ru n k a ch p rzeob rażeń d em o k ra ty czn y ch i r e w o lu c ji d e m o k ra ty czn ej”. U g ru n to w a ła s ię on a w e F ra n cji w czasach , gd y i m o n a rch ia k o n sty tu c y jn a i rep u b lik a o k a za ły s ię n iezd o ln e do za b ezp ieczen ia b u rżu a zy jn eg o „porządku“ w cza sie n a p ię c ia w a lk i k la s o w e j. M ożliw a b y ła w m o m en cie c h w ilo w e j ró w n o w a g i w a lczą cy ch s ił. B ezra d n o ść d em o k ra ty czn y ch u g ru p o w a ń „ czerw o n y ch ”-, czy te ż p a r tii ru ch u w p o ło w ie X I X w ie k u w o b ec p rob lem u re w o lu c ji sp o łeczn ej, co ta k ja sk ra w o u n a o czn iło s ię w czasie W io sn y L u d ów , p o w o d o w a ło , że b on ap artyzm zd o b y w a ł w ie lu z w o le n n ik ó w p oza F ra n cją w szereg a ch id e o lo g ó w w a lk i n a ro d o w o w y z w o le ń czej n a W ęgrzech, w e W łoszech , w P o ls c e i w N iem czech .
R ządy b o n a p a r ty sto w sk ie w e F ra n cji n ie b y ły d łu g o tr w a łe i u stą p iły osta teczn ie rep u b lice p a rla m en ta rn ej, k tó r a n a w ie le d z ie się c io le c i o k a za ła się n a jo d p o w ied n iejszą fo rm ą r zą d ó w bu rżu azji. Z m ia n y p o lity c z n e w ep o ce im p e r ia liz m u w w ie k u X X s ą ju ż p rzeja w em n o w ej sy tu a c ji h isto ry czn ej i n ie m a p o d sta w do k w a lifik o w a n ia ich ja k o b on ap artyzm u .
M a x im ilien R u b el d aje w y ra z sw e m u za n iep o k o jen iu z p ow o d u ta k ie g o w ła ś n ie ro zw o ju życia p o lity czn eg o w czasach d z isie jsz y c h . Z p o zy cji d em o k ra ty p o tęp ia to. co n a zy w a b o n a p a rty zm em , a jed n o c z e śn ie sp r z e c iw ia s ię p o d jęciu w a lk i r e w o lu cy jn ej o p ostęp . O d rzuca m a rk so w sk i p u n k t w id z e n ia : in te r e s r e w o lu c ji. G łęboko n iep o k o i go k w e s tia „ k o sz tó w p o stę p u ”. P isz e on: II se p e u t q u ’a u x y e u x d e M a r x le s c a ta s tr o p h e s e t le s c a la m ité s so c ia le s „ in s c rite s” d a n s l’h is to ir e s o ie n t la ran çon in é v ita b le d u m o u v e m e n t d ’é m a n c ip a tio n d e s tr a v a ille u r s , e t d o n c d e l ’h u m a n ité M a is à n o s y e u x , l ’e x p é r ie n c e d e s c in q u a n te d e r n iè r e s a n n é e s a m o n tr é a u -d e là de. t o u t b e so in q u e l ’é v a lu a tio n d e s fr a is d e „ p r o g r è s” e s t à r e fa ir e d a n s so n p rin c ip e . L e b ila n e s t n é g a tif p o u r to u t té m o in lu c id e d e c e s te m p s d ’A p o c a ly p se .
O cen iając p rzy d a tn o ść k sią ż k i R u b la m o żn a stw ie r d z ić , ż e je s t ona p o ży teczn a d la ty ch , k tó r y c h in te r e su je h isto r ia F r a n c ji o raz M arks ja k o d zien n ik arz i h istoryk . D o z a g a d n ien ia b o n a p a rty zm u n ie w n o si jed n a k że w ie le .
Iren a K o b e r d o w a
P. S. R e j f m a n, D ie m o k r a tic z e s k a ia g a z ie ta „ S o w rie m ie n n o je S ło w o ”, T artu 1962, s. 114.
N iezm iern ie rzad k o n ad arza s ię sp o so b n o ść o m ó w ie n ia n a ła m a ch n a szy ch c z a so p ism prac h isto r y c z n y c h w y d a w a n y c h w rep u b lik a ch z w ią z k o w y c h . Z SR R . D o c ie r a ją o n e d o n a szy ch rą k w sp osób z u p e łn ie p rzy p a d k o w y . N ie s te ty , żadna z b ib lio te k p o lsk ich n ie p o sia d a k o m p le tu cza so p ism w y ch o d zą cy ch w p o szczeg ó l n y ch ośrodkach u n iw e r sy te c k ic h czy in sty tu ta ch , a p rzecież n a ich łam ach u k azu je się w ie le prac god n ych u w a g i, ta k ich jak np. w y d a w n ic tw a u n iw e r sy te tu w S a ra to w ie, g d zie przez w ie le la t p ro w a d ził d zia ła ln o ść n a u k o w ą jed en z n a jw y b itn ie j szy ch te k s to lo g ó w rad zieck ich , ś w ie tn y z n a w c a h isto rii i lite r a tu r y ro sy jsk iej, J. G. О к s m a n, czy p race b ad aczy w Irk u ck u i w ie lu in n y ch ośrodkach.
D zia ła ln o ść n a u k o w a ośro d k ó w b a d a w czy ch w T artu je s t nam zu p ełn ie n ie znana — h isto ry k o w i p o lsk iem u b liż sz y zd aje się sta r y D orpat, sw e g o czasu jed n o z w a żn iejszy ch sk u p isk p o lsk ich stu d e n tó w , g d zie p o b iera ło n a u k ę ty lu w y b itn y ch P o la k ó w , a n iżeli w sp ó łczesn e T artu, o k tó ry m w ie b ardzo n ie w ie le . T y m
!["Das Religionsverständnis von Karl Marx", Johannes Kadenbach, München-Paderboen-Wien 1970 : [recenzja]]()