Zeszyty Naukowe Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Śląskiego. Z. 1 / 2017

PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

Zeszyt 1/2017

RADA NAUKOWA

Justyna Balcarczyk, Katarzyna Klafkowska ‑Waśniowska, Andrzej Matlak, Maksymilian Pazdan, Wojciech Popiołek, Rafał Sikorski

SEKRETARZ REDAKCJI Łukasz Maryniak lmaryniak@wp.pl

nakład 130 egz.

Wersją podstawową jest wersja papierowa.

ISSN 2353 ‑8562 WYDAWCA

Koło Naukowe Prawa Własności Intelektualnej UŚ 40 ‑006 Katowice, ul. Bankowa 11B

www.facebook.pl/knwi.us

Aneta Paleczna

„Multi‑authored work”. Nowa postać współautorstwa na przykładzie Wikipedii . 5 Anna Dorota Wiśniewska

„Kanibalizm” w sztukach plastycznych – status Appropria tion Art w świetle prawa autorskiego . . . 23

Ewa Jakimczuk

Podróbki – czyli naśladownictwo produktów markowych i ich opakowań przez sieci handlowe . . . 33

Justyna Przybytek

Utwór choreograficzny i prawa artystów wykonawców w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. . . 51

Karolina Miedzińska

Zakres domeny publicznej w polskim prawie autorskim . . . 65 Karolina Rybak

Kolaż – granica między cytatem a prawem gatunku twórczości . . . 95 Maryla Bywalec, Weronika Bednarska

Mashup a prawo autorskie . . . 107 Paweł Jasiński

Tłumaczenia fanowskie utworów literackich jako przedmiot praw autorskich . 123 Żaneta Lerche

Zdolność odróżniająca niekonwencjonalnych znaków towarowych na tle prawa wspólnotowego i krajowego . . . 141

Uniwersytet Śląski

„Multi-authored work”

Nowa postać współautorstwa na przykładzie Wikipedii

Abstrakt: U podstaw referatu znajdują się autorskoprawne rozważania na temat nowo powsta- łych, wciąż kształtujących się postaci twórczości. Na szczególną uwagę zasługuje Wikipedia, dzieło XX wieku, którego specyfika związana jest z postępującą digitalizacją oraz tak zwaną Trzecią Rewolucją Przemysłową. Jest to model encyklopedii o „otwartej treści”, co wykażę, analizując proces jej powstawania oraz strukturę. Zbadam relacje pomiędzy internetową ency- klopedią a regulacjami prawa autorskiego w skali ogólnoświatowej (w szczególności prawo polskie, niemieckie, brytyjskie oraz wspólnotowe). Wskażę ukształtowaną linię orzeczniczą na tle działalności Wikipedii oraz zależności występujące pomiędzy istniejącymi regulacjami, orzecznictwem a formułowanymi postulatami de lege ferenda. Pokrótce przedstawię propono- wane metody klasyfikacji internetowej encyklopedii z uwzględnieniem jej cech wykraczających poza tradycyjne ujęcie autora oraz odbiorcy. Rozważania skoncentruję wokół zagadnienia au- torstwa zbiorowego, które wykazuje daleko idące związki z projektem Wikimedia Foundation.

Przyrównam pojęcie współautorstwa do innych postaci podmiotów prawa autorskiego. Nadto, wskażę odrębności zachodzące między Wikipedią a autorstwem zbiorowym oraz trudności i wątpliwości, jakie nasuwa w świetle prawa autorskiego dana koncepcja.

W oparciu o wskazaną powyżej analizę wyciągnę wnioski na temat funkcji systemów prawnych (w tym roli prawa autorskiego) w odniesieniu do dynamicznego rozwoju społeczeń- stwa globalnego oraz jego produktu, czyli Wikipedii. Dokonam prawnoporównawczej analizy Wikipedii jako postaci współautorstwa. Wskażę konsekwencje prawne i faktyczne tak dokonanej klasyfikacji oraz trudności, jakie przynosi ona na płaszczyźnie autorskoprawnej. Przedstawię tak- że potencjalne korzyści oraz zagrożenia związane z koncepcją „multi ‑authoredwork”. Postaram się także wskazać możliwe rozwiązania poruszonych problemów z uwzględnieniem interesu zarówno jednostek, jak i społeczności oraz podstawowych zasad systemu prawnego.

Słowa kluczowe: encyklopedia, Wikipedia, autorstwo, utwór, twórca, prawo autorskie, odbiorca, otwarty model współpracy

„Multi ‑authored work”

A New Form of Joint Authorship on the Example of Wikipedia

Abstract: Essay „Multi ‑authored work” is about atypical, emergent kind of fertileness.

Wikipedia was created in XX century during ThridInsdustrial Revolution, but apart from that,

it still attracts publics attenntion. It’s a kind of encyclopedia with „open content”. Due to the above, I’ll analyse relation between this type of online encyklopedia and law on copyright in different countries, including Polish, German, British and European Union law. Then, I’ll set judgements forth and I’ll try present diffrence between court’s ruling and law. What is more, I’ll classify Wikipedia into different groups because of main attributes. I’ll concencrate on dif- ferent types of authorships, essentially multi ‑authored work.

Finally, to summarise the most important information, I’ll present functions of legal sys- tems and law on copyright in the context of global socjety and its product, Wikipedia. In my opinion the most important are negative and beneficial consequences of „multi ‑authored work” conception and anticipated solutions to solve these problems. Given the circumstances, Wikipedia has to respect public opinion, individual interest and strict regulations.

Key words: encyclopaedia, Wikipedia, authorship, work, author, copyright law, recipient, open medel of cooperation

1. Społeczeństwo a digitalizacja

Rozwój ogólnoświatowej sieci komputerowej wywarł wpływ na każdą dziedzinę życia, a wszelkie przekształcenia w duchu nowoczesności prowadzą do powstania wysoko rozwiniętej gospodarki opartej na wiedzy oraz społeczeń- stwa informacyjnego, w którym możliwości komunikacyjne są nieograniczone.

Postęp techniczny znacznie rozszerzył dotychczasowe granice współpracy spo- łeczeństwa, a nawet pozwolił na aktywne uczestnictwo w wielu zjawiskach o charakterze społecznym. Obecnie można zaobserwować proces stopniowego przekształcania tradycyjnego modelu społeczeństwa w nową formę kooperacji jego członków. Wskutek ewolucji technicznej przekraczane są także bariery kulturowe, państwowe oraz społeczne.

Jednocześnie rozwój technologii informacyjnych wpływa na regulacje praw- ne. Jak trafnie zauważa S. Stanisławska ‑Kloc, historia prawa autorskiego to proces jego dostosowywania do wymogów stawianych przez rozwój technicz- ny¹. Przy czym nowe możliwości utrwalania wiedzy czy udostępniania danych nie minimalizują funkcji stawianych przed tą dziedziną. Nadal ma ona chronić interesy twórców, a nawet – co równie istotne – chronić interesy całego spo- łeczeństwa. To zaś wydaje się poważnie utrudnione ze względu na pojawienie się nowych rodzajowo rezultatów pracy ludzkiej, które na ogół nie wpisują się w dychotomiczne podziały istniejące na gruncie prawa autorskiego².

1 S. Stanisławska ‑Kloc, Przedmiot prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postęp tech­

niczny, red. J. Barta, R. Markiewicz, Kraków 1999, s. 16.

2 W literaturze wypracowane zostały dwa stanowiska. Uważa się bowiem, iż prawo autor- skie w zestawieniu z postępem technicznym jest nieadekwatne do zmian zachodzących w rze- czywistości. Inni natomiast podkreślają nieoceniony wpływ drobnych przekształceń w duchu rozwoju, gdyż ten nie podważa fundamentalnych założeń prawa autorskiego; pogląd Barlowa

W tym kontekście należy podkreślić znaczenie Wikipedii, czyli suigeneris modelu otwartej współpracy. Stanowi ona formę encyklopedii internetowej, której hasła – co do zasady – mogą być zmodyfikowane przez nieograniczo- ny krąg podmiotów. Jej struktura, a także zasady tworzenia i formy działania pozwalają na wypracowanie płaszczyzny współpracy, która zapewnia aktywną partycypację zarówno twórców, jak i odbiorców. To zaś prowadzi do zatarcia tradycyjnie rozumianego podziału na autora i odbiorcę, albowiem z dobrodziej- stwa Wikipedii może korzystać zarówno twórca, jak i adresat.

Niemniej jednak obecne regulacje prawne nie pozwalają w sposób jed- noznaczny zakwalifikować Wikipedii, a także określić jej autorstwa. Z tego powodu w niniejszym artykule przedstawię zasady funkcjonowania modelu partycypacji społeczeństwa, a także postaram się znaleźć odpowiedzi na pytania o formę autorskoprawnej ochrony Wikipedii.

2. Wikipedia, czyli model otwartej współpracy

Wikipedia jest multijęzyczną encyklopedią internetową, źródłem wiedzy wysokiej jakości, które każdy może edytować. Jej celem jest wyrównanie w dostępie do wiedzy ogólnej oraz szczegółowej, a także promowanie i orga- nizowanie wolontariatu i rozwoju projektów typu „Wiki”³.

Należy zaznaczyć, iż nie jest to pierwszy serwis internetowy typu „Wiki”. Już w 1995 roku W. Cunningham wdrożył ideę stron „wiki”, tworząc WikiWikiWeb, a w 2000 roku Jimmy Wales wprowadził projekt encyklopedii internetowej.

Nupedia, gdyż tak się nazywała, pierwotnie miała realizować idee recenzji na- ukowej i stanowić encyklopedię internetową o bezpłatnie dostępnej zawartości⁴. Rozwijała się jednak zbyt wolno, dlatego też do projektu wdrożono ideę Wiki, co rychło okazało się dużym sukcesem⁵.

został przytoczony w pracy S. Stanisławskiej ‑Kloc, Przedmiot prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postęp techniczny…, s. 16 i n.; zob. A. Mille, Copyright in the Cyberspace Era, EIPR 1997, nr 10, s. 570.

3 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 listopada 2009 r., sygn. I ACa 949/09, OSAW 2010, nr 1, poz. 156.

4 D. Jemielniak, Życie wirtualnych dzikich, Warszawa 2013, s. 13.

5 Pierwszą wersją językową była niemiecka. Obecnie treści są udostępniane w ok. 250 językach, w tym w języku banjumasańskim. Osiemnaście milionów zarejestrowanych kont użytkowników jedynie potwierdza, że projekt ten stanowi przedsięwzięcie na skalę światową.

W 2014 roku liczba artykułów na polskojęzycznej Wikipedii wzrosła z 1 019 043 do 1 083 635, a dla porównania 7 lutego 2015 roku wynosiła 1 092 047. Nie ulega wątpliwości, iż popularność Wikipedii wciąż wzrasta.

W tym miejscu trzeba podkreślić, że spór co do ustalenia założyciela Wikipedii trwa nadal, albowiem nie można w prosty sposób przypisać tej roli wspomnianemu Jimmy’emu Walesowi. Po pierwsze, projekt był koordynowany przez wiele osób, których działanie miało na celu rozwój projektu. Po drugie, to Wales był użytkownikiem mającym najszerszy zakres uprawnień, inwesto- rem i głównym pomysłodawcą projektu. Wreszcie jednak, choć pełnił funkcję stewarda, to nie został na nią wybrany przez społeczność, lecz mianowany przez Wikimedia Foundation. To zaś pozbawiło go legitymacji demokratycz- nej i podważyło kompetencje. Po wtóre, specyfika Wikipedii wymaga praktyk zarządzania zgodnych z przyjętym modelem współpracy grupowej. Te zaś nie mogą być oparte na jednoosobowym przywództwie. Niezależnie od tego, Jimmy Wales „zamiast być uosobieniem władzy, rozwiązującym spory i podejmującym ostateczne działania, wolał być gwarantem konsensusu”⁶.

3. Model zarządzania

Nie ulega wątpliwości, że redagowanie artykułów nie jest prowadzone dla uzyskania autorytetu, prestiżu czy też w celach zarobkowych. Artykuły na ogół tworzone są przez nieprofesjonalistów⁷, którzy nie odnoszą korzyści material- nych ze swojej działalności. Jedynym wyróżnieniem w społeczności Wikipedii są przyznawane wedle upodobania nieformalne odznaczenia, będące wyrazem uznania dla dokonań pozostałych użytkowników.

Generalnie, u podstaw Wikipedii leży założenie zwane ruchem amateur­

­to ­amateur, które daje możliwość tworzenia, edytowania czy kasowania haseł (tzw. entry) przez wszystkich użytkowników internetowych niezależnie od wieku, narodowości czy kompetencji, a nawet bez uprzedniego zalogowania w systemie⁸. Wikipedia ma charakter otwartych treści (freecontent), które każdy może edytować. Jednocześnie ruch Wikimedia to największy projekt tworzony wspólnym działaniem, który bazuje wyłącznie na interakcjach wirtualnych. Jak wskazuje Crowston i Howison, Wikipedia jest oparta na spontanicznym, pro- wadzonym w trybie ad hoc „podziale pracy, w którym ludzi przyciąga ta praca, która im sprawia przyjemność, lecz przy niewielkim tylko udziale hierarchii”⁹. Z tego wynika, że istotą funkcjonowania Wikipedii są koncepcje egalitarne,

6 D. Jemielniak, Życie…, s. 193.

7 Aczkolwiek, jak wynika z badań, 61% edytujących ma wykształcenie wyższe, z czego 8% stopień doktora, a 35% licencjat; zob. D. Jemielniak, Życie…, s. 35.

8 M. Jankowska, Autorstwo „zbiorowe” na przykładzie Wikipedii, Zesz. Nauk. Uniw. Ja- giell., Pr. Wynalaz. Włas. Intelekt. – Z. 4 (2010), s. 24.

9 D. Jemielniak, Życie…, s. 225 i n.

wyrażające sprzeciw wobec jakiejkolwiek hierarchii. Jednak nie oznacza to, że wykluczone są wszelkie przejawy zróżnicowania.

Mianowicie, istnieje wiele zasad, zaleceń i wytycznych wprost odnoszących się do pracy wikipedystów. Warto przytoczyć kilka z nich. I tak, Wikipedia nie jest ani słownikiem, ani serwisem zamieszczającym twórczość osobistą, więc artykuły nie mogą być definicjami czy forum dyskusyjnym. Nie jest to również blog czy bezładny zbiór informacji. Użytkownik winien współdziałać z inny- mi w duchu dobrego wychowania na zasadzie współpracy. Bardzo istotny jest konsensus, czyli metoda podejmowania decyzji w przypadku zaistniałej różnicy zdań. Jego osiągnięcie jest efektem dyskusji prowadzonej zgodnie z zasadami Wikipedii i na podstawie weryfikowalnych źródeł wiedzy. Wymóg weryfiko- walności oznacza, że informacje, które można zakwestionować, należy poprzeć wiarygodnymi źródłami¹⁰. Warto dodać, że wymienione zasady nie mają cha- rakteru restrykcyjnego, a raczej wyznaczają kierunek działań¹¹.

Dla Wikipedii charakterystyczne są przyznawane role organizacyjne.

Wyczerpujący wykaz ról wykłada D. Jemielniak. Są to: steward, checkuser, rewizor (oversight), biurokrata, administrator (sysop, „admin”) oraz użytkow- nicy: uprawniony do szybkiego cofania zmian (rollbacker), zarejestrowany, świeżo zarejestrowany, niezarejestrowany i zablokowany użytkownik¹². Można zauważyć, iż wyliczenie jest nieprzypadkowe. Choć największe grono użytkow- ników tworzą administratorzy, to jednak stewardom zostały przyznane najszer- sze kompetencje, w tym interpretacja obowiązujących zasad. Co istotne, bycie stewardem, checkuserem i rewizorem wymaga ukończenia 18. roku życia oraz przekazania swoich danych osobowych Wikimedia Foundation. Innymi słowy, pozostałe osoby w społeczności Wikipedii mogą pozostać anonimowe, co ro- dzi poważne wątpliwości w odniesieniu do odpowiedzialności za informacje nieprawidłowe.

Powyższy wywód skłania ku wnioskowi, iż założenia Wikipedii są egalitar- ne, jednak ich pełna realizacja i prawidłowe funkcjonowanie projektu następuje li tylko w połączeniu ze swoistą, wytworzoną w drodze konsensusu, hierarchią.

Jednocześnie projekt wymyka się prostej definicji i kategoryzacji, co utrudnia jego ocenę jako całości. Wydaje się także, że w parze z koncepcją egalitarną nie idzie tzw. choroba licznikowa związana z liczbą dokonywanych edycji oraz postulaty wynagrodzenia dla poszczególnych jej członków, co – niezależnie od przemawiających za tym argumentów – zdaje się zasadniczo odbiegać od formuły Wikipedii oraz celów tkwiących u jej podstaw.

10 Dhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Czym_Wikipedia_nie_jest [dostęp: 13.11.2016].

11 J. Hofmokl, Internet jako nowe dobro wspólne, Warszawa 2009, s. 171.

12 D. Jemielniak, Życie…, s. 60.

4. Płaszczyzna porozumienia

J. Hofmokl trafnie określa Wikipedię jako „internetowe dobro wspólne”¹³. Należy ją zakwalifikować do dóbr publicznych, z których może korzystać nieograniczona liczba osób – są to dobra nierywalizacyjne. Z tego względu Wikipedia stanowi płaszczyznę porozumienia wielu osób, niwelując jednocześ- nie nierównowagę między dostawcą a adresatem treści – każdy bowiem może zarówno tworzyć, jak i z dorobku tego korzystać. Wspólnotę tworzą zarówno użytkownicy, jak i twórcy.

Co oczywiste, w społeczności Wikipedii występują także konflikty, albo- wiem jest to miejsce polemiki i nieustannego dyskursu. Przyczyn należy upa- trywać w różnicy poglądów, ale także w różnicach w wykształceniu, a nawet anonimowości w sieci. Coraz częstszym zjawiskiem są tzw. wojny edycyjne¹⁴.

W świetle wypracowanej różnorodności wydaje się, że pewnym spoiwem i osią współpracy jest wspólny cel użytkowników Wikipedii. Otóż działalność indywiduum i każdoczesna edycja haseł składają się na rezultat, który podlega nieustannemu rozwojowi. Jak podkreśla J. Hofmokl „transparentność systemu, która sprawia, że wprowadzane zmiany są natychmiast widoczne, a historia edycji – stale do wglądu, stanowi zachętę do dyskusji i wymiany opinii na temat zawartości haseł encyklopedii”¹⁵. Rekapitując tę część rozważań, można dodać, że solidnym fundamentem Wikipedii jest identyfikacja z projektem i zasadami jego tworzenia. Wszyscy mają bowiem na celu upowszechnianie wiedzy wyso- kiej jakości poprzez nieustanne doskonalenie tworzonych haseł.

5. Wikipedia jako przedmiot prawa autorskiego

Dobra niematerialne są eksploatowane z innym skutkiem niż rzeczy, ze względu na równoległe korzystanie z nich przez nieokreśloną liczbę podmio- tów¹⁶. Stąd też wynika odmienny model ich ochrony. Jednocześnie tworzone

13 J. Hofmokl, Internet jako…, s. 166.

14 Kolejne zmiany danego hasła polegają to na dodawaniu, to na odejmowaniu tych samych elementów. Jeden edytor uzna za istotne informacje, których drugi nie podziela. Najczęściej dotyczy to bieżących spraw i problemów.

15 J. Hofmokl, Internet jako…, s. 169.

16 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2013, s. 17.

są koncepcje teoretyczne uzasadniające przyznanie ochrony poszczególnym interesom, takie jak system droitd’auteur czy system copyright¹⁷.

Należy przypomnieć, że prawo autorskie obejmuje zespół wszystkich upraw- nień, które powstają ze względu na utwór. Przy czym komplikacji dostarcza zagadnienie praw autorskich w Internecie, gdzie należałoby odrzucić tradycyjny paradygmat roli wydawców i autorów, ich dzieł oraz przysługujących praw, gdyż tak pojmowane instytucje, sztucznie przykładane do rzeczywistości, nie przynoszą twórczych rezultatów. Pewne projekty usilnie próbujemy klasyfiko- wać, zamiast skupić się na swoistych ich cechach. Takim właśnie przykładem jest Wikipedia, czyli wyzwanie XXI wieku.

Na kanwie tych przekształceń coraz częściej podkreśla się znaczenie tzw.

controlling law – sędziowie oraz prawnicy używają tego terminu do opisania odpowiedniego prawa bądź odpowiedniej interpretacji prawa w danej sytuacji¹⁸. To produkt intelektualny i instrument zapewniający dość elastyczne pojmowa- nie wielu instytucji. Przy czym należy mieć na uwadze, że prawo własności intelektualnej zawsze będzie dziedziną, która respektuje publiczny dostęp do informacji, zadbawszy jednocześnie o dobro społeczeństwa – jak wskazuje T.A. Herrington: „studying the law may be daunting”¹⁹.

Przechodząc na grunt konkretnych rozwiązań prawnych, należy w pierwszej kolejności przywołać art. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym „Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działal- ności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”²⁰. Nadto, jest to przedmiot prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. Przytoczona regulacja obejmuje ochroną utwór. Podstawą jest ustalenie wytworu ludzkiego umysłu, który podlega ochronie „niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności”. Istnienie utworu, jak wskazuje A. Kopff, konkretyzuje się dopiero z chwilą, gdy jest przedmiotem percepcji²¹. Zatem, utwór winien być rezultatem ludzkiej działalności, musi być uzewnętrzniony, o charakterze indywidualnym. Jest to „twór ducha ludzkiego”, który może skła-

17 Pierwszy z nich podkreśla wagę majątkowych i osobistych interesów twórców. Na gruncie tej koncepcji pojawia się model dualistyczny i monistyczny w zależności od tego, czy postrzega- my prawo majątkowe i osobiste jako wydzielone, czy jako składniki jednolitego, niezbywalnego prawa służącego twórcy. Natomiast system anglosaski copyright zakłada zespół uprawnień mająt- kowych, które służą ochronie interesów uprawnionego podmiotu i mają zapewnić rozwój nauki i sztuki. Zob. także S. von Lewinski, International Copyright Law and Policy, Oxford–New York 2008, s. 36.

18 T.A. Herrington, Controlling voices, intellectual Property, Humanistic Studies, and the Internet, Southern Illinois University Press, s. 8.

19 T.A. Herrington, Controlling voices…, s. 27.

20 Art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tj. Dz.U.

1994, Nr 24, poz. 83).

21 A. Kopff, Konstrukcje cywilistyczne w prawie wynalazczości, Warszawa 1978, s. 274.

dać się z wielu samodzielnych elementów, które tworzą całość²². Art. 1 ust. 2 zawiera tylko przykładowe wyliczenie. Jedynie na marginesie warto zaznaczyć, że pomysły oraz idee nie są objęte ochroną – nasz koncept musi zyskać kon- kretną formę²³, co zbliża omawianą koncepcję do doktryny idea – expression dichotomy²⁴. Wypada jednak zaznaczyć, że w innych systemach prawnych kwestia ta ujmowana jest w sposób zróżnicowany²⁵.

Utwór nie jest jednolitą kategorią pojęciową. Na gruncie europejskim dyrek- tywy opierają się na generalnym kryterium „własnej intelektualnej twórczości”²⁶. Z kolei kwestia podmiotowa sprowadza się do producenta rozumianego jako osoba (maker). W literaturze podkreśla się, że nie pomaga to doprecyzować tego pojęcia, a samo określenie utożsamiane jest z pojęciem „oryginalności”, czyli owesitsorigins to the author²⁷. Należy także zwrócić uwagę na konwencję berneńską, która także nie zawiera definicji utworu²⁸. Na gruncie Porozumienia w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS) ochrona obejmuje wyłącznie sposób wyrażania (expressions). Traktat WIPO dot. prawa autorskiego miał uzupełnić konwencję berneńską w ramach usług multimedialnych, zaliczając do przedmiotu praw autorskich bazy danych i pro- gramy komputerowe²⁹.

Z kolei na gruncie orzecznictwa Sądu Najwyższego można zauważyć dość liberalne podejście w odniesieniu do utworu – chodzi o to, by dzieło „byle tyl- ko, przynajmniej pod względem formy, wykazywało pewne elementy twórcze, choćby minimalne”³⁰.

W odniesieniu do powyższych rozważań, należy zgodzić się z twierdzeniem, iż postęp techniczny wymaga wprowadzenia nowych regulacji na skalę świato- wą, a nie tylko w ramach jednego systemu prawnego – tylko globalna regulacja, jak wskazuje S. Stanisławska ‑Kloc, może zapewnić skuteczną i adekwatną do

22 J. Błeszyński, Prawo autorskie, Warszawa 1988, s. 33.

23 H. Elzenberg, Z filozofii kultury, Kraków 1991, s. 133.

24 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 48.

25 Na gruncie niemieckiej doktryny przy spełnieniu pewnych przesłanek również idee mogą podlegać ochronie, jeżeli odnoszą się do zakresu kwalifikowanej ludzkiej komunikacji i same przedstawiają indywidualną twórczość. Jednak dominujące stanowisko odmawia temu ochrony – amerykański Copyright Act, prawo peruwiańskie, mołdawskie, także układ TRIPS. Zob. także:

A. Mille, The legal status of multimedia Works, Copyright Bulletin, April–June, 1997, nr 2, s. 33.

26 Dyrektywa 96/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie ochrony prawnej baz danych, tj. Dz.Urz. WE L 77 z 27.03.1996, s. 20.

27 R.A. Spinello, H.T. Tavani, Intellectual Property Rights in a Network World, Theory and Practise, Londyn 2005, s. 21.

28 Zakresem swej ochrony w artykule 2 obejmuje „zbiory dzieł literackich lub artystycznych, takie jak encyklopedie i antologie, które ze względu na wybór lub układ treści stanowią twórczość intelektualną”.

29 A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim prawie wspólnotowym, Zesz. Nauk. Uniw.

Jagiell., Pr. Wynalaz. Włas. Intelekt. – Z. 79 (2002), s. 78.

30 Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1953 r., sygn. II C 834/52, niepubl.

potrzeb ochronę³¹. Nadto, tradycyjne definiowanie twórczości autorskiej, które obowiązuje w prawie, odbiega od jej rozumienia w sztuce czy naukoznawstwie, gdzie znaczenie ma nowatorstwo.

W świetle tych stwierdzeń warto zastanowić się nad statusem Wikipedii.

J. Philips proponuje uznanie jej za „rodzaj utworu literackiego na podstawie założenia, że Wikipedia stanowi dzieło złożone z ciągu znaków i symboli”³².

W pierwszej kolejności nie można zakwalifikować jej jako dzieło zależne.

Wikipedia nie stanowi postaci zależności bezpośredniej, gdyż poszczególne hasła nie odzwierciedlają w pełni żadnych wcześniej już utworzonych i nie jest to także zależność pośrednia, ponieważ autorzy artykułów nie korzystają z twórczej działalności innych osób. W przypadku czerpania treści z istnieją- cych utworów, należy podać twórcę oraz źródło.

Po drugie, Wikipedia jest encyklopedią, lecz wykazuje szereg odmienności wobec tradycyjnego jej ujęcia. Jej hasła są nieustannie aktualizowane, a pub- likacja treści nigdy nie przyjmie postaci materialnej. Nadto, jak wskazuje Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, „Wikipedia nie mieści się w pojęciu »prasy« w ro- zumieniu art. 7 ust. 2 pkt 1 Prawo prasowe nie jest publikacją periodyczną, której immanentną cechą jest ukazywanie się w formie kolejnych numerów”³³ (przypis do ustawy – Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r., Dz.U. 1984, nr 5, poz. 24). Po wtóre, choć praca w oparciu o źródła stanowi podstawę tworzenia Wikipedii, to jednak nie są to zapożyczenia.

W praktyce najczęściej pojawiają się koncepcje uznające Wikipedię za produkt multimedialny albo bazę danych. W odniesieniu do produktu, hasła Wikipedii na ogół składają się z obrazów i słowa, ale przede wszystkim mają one charakter encyklopedyczny. Nadto, w przypadku produktów multimedial- nych elementy te oceniane są jako całość, a nie zbiór składników. Inni pod- noszą, że bazy danych należy traktować jako utwory nienazwane, do których stosuje się tylko przepisy prawa autorskiego adresowane do wszystkich dzieł³⁴. Z drugiej zaś strony, bazy danych uznaje się za swoisty bank zgromadzonych informacji, materiałów i danych w sieci komputerowej. Już paryski tekst kon- wencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych w artykule 2 podkreśla znaczenie ochrony praw autorów każdego z dzieł stanowiących część składową tych zbiorów³⁵. Zasadnie J. Barta i R. Markiewicz wskazują, iż przy ustaleniu czy dany zbiór nosi cechy bazy danych „niezbędne jest określenie

31 S. Stanisławska ‑Kloc, Przedmiot prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postęp tech­

niczny…, s. 22.

32 M. Jankowska, Autorstwo „zbiorowe”…, s. 33.

33 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 listopada 2009 r., sygn. I ACa 949/09, OSAW 2010, nr 1, poz. 156.

34 D. Flisak, Utwór multimedialny w prawie autorskim, Warszawa 2008, s. 75.

35 Art. 2 Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych, załącznik do Dz.U. z 1990 r., nr 82, poz. 474.

poziomu generalizacji właściwego dla oceny danego produktu”³⁶. Na gruncie regulacji polskich należy przytoczyć art. 3 PrAut, zgodnie z którym „Zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem pra- wa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów”. Natomiast ustawa o ochronie baz danych wyznacza przedmiotowy zakres stosowania ustawy, gdyż ochroną są objęte te bazy danych, które nie spełniają cech utworu w myśl ustawy o prawie autor- skim i prawach pokrewnych. Z treści preambuły dyrektywy Unii Europejskiej o prawnej ochronie baz danych wynika, iż głównym celem jest ujednolicenie prawa w tej materii we wszystkich krajach członkowskich oraz wprowadzenie prawa wyłącznego, suigeneris. Prawo to ma chronić inwestycje poczynione przez producenta³⁷. Zbiory nazwano kompilacjami, które składają się między innymi z utworów, które w pewien sposób mogą być gromadzone, zestawiane i udostępniane.

Rekapitulując powyższe rozważania należy wskazać, iż w piśmiennictwie podkreśla się rosnące znaczenie utworów zbiorowych, które utożsamiane są zazwyczaj z encyklopedią lub słownikiem. Jak podkreśla D. Sokołowska, wiele problemów dostarcza brak ustawowej definicji pojęć zawartych w art. 11 PrAut, m.in. pojęcia „utwór zbiorowy”³⁸. Nie można zatem wskazać pewnych cech uniwersalnych, co znacznie utrudnia wskazanie desygnatów. Artykuł 11 służyć ma głównie interesom wydawców, co w świetle specyfiki tworzenia utworu zbiorowego nie jest oczywiste.

6. Podmiot prawa autorskiego

Autorskie prawa osobiste powstają zawsze na rzecz twórcy, autorskie pra- wa majątkowe – stosowanie do art. 8 ust. 1 PrAut – z reguły na jego rzecz³⁹. Fundamentem prawa autorskiego jest zasada, zgodnie z którą ma służyć twórcy, czyli osobie, która utwór ten stworzyła⁴⁰. Jednak wraz z rozwojem digitalizacji prawa te są ograniczane, niejednokrotnie prowadzą do wywłaszczenia twórców na rzecz rozszerzającego się kręgu osób uprawnionych (aczkolwiek nie będą-

36 J. Barta, R. Markiewicz, Wokół definicji bazy danych, KPP 2002, z. I, s. 13.

37 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 315.

38 D. Sokołowska, Utwory zbiorowe w prawie autorskim ze szczególnym uwzględnieniem encyklopedii i słowników, Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Pr. Wynalaz. Włas. Intelekt. – Z. 76 (2001), s. 15.

39 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 84.

40 A. Matlak, Prawo autorskie…, s. 113.

cych twórcami). Uzasadnienia tego procesu szuka się w nastaniu nowej ery, czyli ery „śmierci autora” (death of „the” author). Skoro zatem prawo autorskie jest wynikiem pewnej koncepcji, która upada i ulega dezaktualizacji, to ten sam los spotka całe prawo autorskie⁴¹.

W odpowiedzi na to Krista Kennedy, dokonując analizy sposobu tworzenia haseł, stwierdziła, iż klasyczny model autorstwa wyparty został przez nową formę dopracowywania tekstowego (textualcuration). Dodała, iż „należący do kanonu, pojedynczy Autor nie wpasowuje się łatwo w tę formę kompozycji, ale ta trudność nie przesądza jeszcze o tym, że tekst nie ma autora”⁴². Z kolei M. Jankowska uznała, że przyczyną autorstwa, które wymyka się prostym kwa- lifikacjom autorskoprawnym jest rozpowszechniane przekonanie, że Wikipedia nie ma autora. Cass R. Sunstein słusznie podkreśla, iż nikt nie uważa siebie za autora z uwagi na proces tworzenia haseł i przyjęte zasady. Po drugie, obej- mowanie pojęciem „autor” zarówno osoby, które wprowadziły merytoryczne zmiany, jak i te, które zajmują się wyłącznie administrowaniem. Warto dodać, że system zapamiętywania zmian pozwala monitorować na bieżąco, odtwarzać wszelkie zmiany, jakim poddawane jest hasło⁴³.

Powyższe poglądy należy uzupełnić o twierdzenie, że nikt nie ma wyłącz- nych uprawnień do haseł tworzonych w Wikipedii, a obrana płaszczyzna współ- pracy pozwala użytkownikowi porzucić rolę pasywnego odbiorcy. Inna rzecz, że podstawy prawa autorskiego i koncepcja twórcy kształtowała się w czasie, gdy nie było wątpliwości co do tego, że każdy człowiek jest podmiotem praw.

Bycie twórcą to kwestia faktu – twórcą jest osoba fizyczna, która wniosła twórczy wkład do dzieła. Jak stanowi art. 8 ust. 2: „Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu”. Dodać należy, że nie zawsze podmiot praw tożsamy jest z twórcą⁴⁴. Inni zaś podkreślają, że autorem może być organizacja, korporacja oraz indywidualna osoba⁴⁵. Konwencja ber-

41 D. Kot, Podmiot prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postęp techniczny…, s. 22.

42 M. Jankowska, Autorstwo „zbiorowe”…, s. 24.

43 Ibidem, s. 27.

Wskazuje się dwie metody pozwalające wskazać autorów – w drodze obliczania wpisów doko- nywanych na stronie (editcount), jak i obliczania ilości tekstu wyprodukowanego przez autora (textcount). Z uwagi jednak na ich niewydolność wypracowano totaleditlongevity, co ma mierzyć ilość zmian dokonywanych przez użytkownika względem czasu ich pozostawania na stronie.

44 Często dokonuje podziału na twórcę (który dzieło stworzył) i autora (którego ustawa uznaje za uprawnionego). Zob. S. Grzybowski, Ochrona osobista stosunku do dzieła po śmierci twórcy. Zagadnienia ogólne, Kraków 1933, s. 124.

45 D. Hardy dzieli autorów na zarejestrowanych, mających swoje konto i nazwę użytkowni- ka, często stronę autorską, oraz anonimowych, identyfikowanych za pomocą adresu IP. J. Barta wprowadza podział na „autora pierwszego” i „autora drugiego”, który uzupełnia utwór lub jego fragment wcześniej stworzony. Zob. D. Hardy, Discovering behavioral patterns in collectiva aut­

neńska ochronę prawnoautorską łączy głównie z osobą autora⁴⁶, a porozumienie TRIPS w art. 13 zamiast pojęcia author stosuje termin rightholder.

Szczególny proces twórczy określonego dzieła często warunkuje powsta- nie utworu kolektywnego (collectivework). Do tego rodzaju utworów zalicza się najczęściej słowniki czy encyklopedie. Brytyjska ustawa (CDPA) określa to jako „utwór łącznego autorstwa”; utwór powstały przy współpracy co naj- mniej dwóch autorów w taki sposób, iż wkłady poszczególnych twórców są nierozdzielne. Można zatem wyróżnić wśród utworów kolektywnych utwory sensu stricte kolektywne, jak i współautorskie (wspólne). Polska regulacja nie posługuje się tym pojęciem, choć założenia stojące u podstaw art. 11 pozwalają na szczególne uwzględnienie tego typu twórczości.

Wikipedia nie jest dziełem współautorskim, w którym konieczne jest po- rozumienie między współautorami, w którym wyrażona jest wola stworzenia dzieła wspólnym wysiłkiem⁴⁷. Co więcej, wkłady współuczestników w dzie- ło muszą mieć twórczy i indywidualny charakter oraz tworzyć niepodzielną całość⁴⁸. W tej materii wypracował swoje stanowisko także Sąd Najwyższy, podnosząc, iż do powstania współtwórczości na płaszczyźnie naukowej nie jest konieczne działanie twórców w takich samych aspektach oddziaływania na ostateczny efekt dzieła⁴⁹. Jednocześnie Wikipedia nie stanowi przykładu dzieła osieroconego orphanwork.

Czym innym jest natomiast dzieło połączone, czyli odrębne utwory połączo- ne przez twórców w celu wspólnego rozpowszechniania. Co warte zaznaczenia, polska regulacja zbliżona jest do niemieckiej, a na kanwie tej ostatniej K. Plett podkreśla, iż połączenie utworów (Werkverbindung) nie jest formą utworu, lecz specjalnym rodzajem jego wykorzystania.

Odmienną kwestią jest oznaczanie współautorstwa dzieł naukowych, gdyż na ogół wiele osób uczestniczy w przeprowadzaniu badań naukowych, przyczy- niając się do efektu końcowego. Dlatego też w literaturze podkreśla się istnienie pozaautorskich uprawnień na gruncie art. 23 k.c.⁵⁰.

W odniesieniu do encyklopedii, a zatem dzieł zbiorowych, zgodnie z art. 11 PrAut autorskie prawo majątkowe przysługuje producentowi lub wydawcy z uwagi na jego nakłady organizacyjne i finansowe. Jako że ustawa nie zawiera definicji utworu zbiorowego, często wskazuje się, iż jest to „utwór składający

horship of place ‑based information, „Internet research 9.0”, http://www2.bren.ucsb.edu/~dhardy/

papers/hardy_2008_ir9.pdf [dostęp: 1.03.2017]; R.A. Spinello, H.T. Tavani, Intellectual…, s. 21.

46 A. Matlak, Prawo autorskie…, s. 78.

47 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 1972 r., sygn. II CR 575/71, OSNC 1973, poz. 4, nr 67.

48 E. Wojnicka, Autorskie prawa zależne, Łódź 1990, s. 103.

49 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1976 r., IV CR 329/76, OSNC 1977, poz. 9, nr 165.

50 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 91.

się z samodzielnych wkładów różnych autorów, charakteryzujący się jednoli- tością wewnętrzną”⁵¹. Zatem prawo to odnosi się do całości wówczas, gdy jego części składowe podlegają odrębnej i niezależnej ochronie⁵². Można uznać, że encyklopedia składa się z oddzielnych haseł, które łączy w całość działalność redaktorska. Dodać trzeba, że pojęcie „producenta” nie znajduje definicji usta- wowej, co rodzi rozmaite konsekwencje – czy decyduje o tym podjęcie kwestii organizacyjnych, poczynione nakłady finansowe czy kierowanie pracami?⁵³.

Niezależnie od przytoczonych poglądów, do kompetencji autora należy de- cydowanie o udostępnieniu utworu publiczności, co pozwala przesądzać, kiedy dzieło jest ukończone i gotowe do przedstawienia publiczności. Z tą chwilą dochodzi do „wyczerpania” prawa osobistego, co jednak nie jest zależne od faktycznego zapoznania się publiczności z dziełem, ale od stworzenia samej już możliwości⁵⁴. Priedhorsky podkreśla, że Wikipedia nie podlega publikacji – jest bowiem w ciągłym rozwoju. Wikipedia jest projektem, którego edytowanie nigdy się nie kończy.

7. Licencje Open Source, Creative Commons i ruch Open Access

Licencje mają niebagatelne znaczenie w kontekście funkcjonowania Wikipedii jako płaszczyzny porozumienia jej członków. Utworzenie tak potęż- nej sfery interakcji wymaga bowiem wielu udogodnień technicznych.

Licencje Open Source należy pojmować jako kategorię zbiorczą obejmu- jącą różne postacie umów dotyczących programów komputerowych, charak- teryzujące się udostępnieniem programu także w wersji źródłowej, połączone z upoważnieniem do wprowadzania zmian do programu i dalszego jego rozpo- wszechniania. Michael A. Einhorn stwierdza, iż jest to temin będący kompro-

51 M. Szaciński, Podmioty prawa autorskiego, NP. 1975, nr 6, s. 845.

52 Co ciekawe, prawo francuskie definiuje te utwory jako „powstałe z inicjatywy jednej osoby fizycznej lub prawnej, która go wydaje, publikuje i rozpowszechnia pod swoim kierownictwem i imieniem, i w którym indywidualny wkład autorów stapia się w całość, jaką ten utwór miał być od początku, oraz w którym nie można przypisać każdemu autorowi odrębnego prawa w ramach realizowanej części”.

53 J. Barta i R. Markiewicz twierdzą, iż jest to „osoba fizyczna lub prawna, która podejmu- je inicjatywę i ponosi koszty sporządzenia danego dobra niematerialnego, a nadto co najmniej posiada wpływ na przebieg i rezultat tego procesu”.

54 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 123.

misem, ustępstwem na rzecz otwartych standardów⁵⁵. Wymienić należy GNU (Free Documentation License) General Public License, którą kwalifikujemy jako umowę wzorcową. Licencjobiorca ma dostęp do kodu źródłowego programu, może kopiować program w wersji maszynowej i źródłowej, dokonywać zmian w programie, zwielokrotniać go w formie zmienionej i przekazywać jego kopie.

Tekst objęty wspomnianą licencją może być kopiowany i modyfikowany nawet bez wiedzy i zgody autora. Zawarcie umowy licencyjnej to chwila powstania stosunku prawnego z GPL. To właśnie rozwijający się „wielopostaciowy” ruch Open Source wpływa na interpretację, a nawet zmiany dokonane na gruncie prawa autorskiego, aby nie hamowało dalszego jego rozwoju⁵⁶. Projekty typu Open Source niosą szerokie możliwości rozwoju, łatwość zwierania transakcji oraz standaryzacji⁵⁷.

Ruch Open Source zapoczątkował ponadto Creative Commons. Jest to przeniesienie koncepcji Open Source na inne dzieła niż programy kompute- rowe. Wikipedia zawiera również materiały nieobjęte licencją GNU. Punktem wyjścia jest ustanowienie systemów nieodpłatnego, umownego udostępniania innych dzieł, a także sprzeciw wobec własnościowych tendencji w aspekcie dóbr niematerialnych i ograniczania dozwolonego użytku⁵⁸. Najszersza licencja upoważnia do dowolnego korzystania z dzieła pod warunkiem poszanowania prawa do autorstwa. Najszersza licencja upoważnia do dowolnego korzystania z dzieła pod warunkiem poszanowania prawa do autorstwa – raz udzielonej licencji GFDL nie można cofnąć, a treści nią objęte pozostają wolne⁵⁹.

Z kolei istota Open Access sprowadza się do zapewnienia wolnego, po- wszechnego i trwałego dostępu do treści naukowych oraz korzystania nieod- płatnego, zwolnionego od wszelkich ograniczeń. Warunkiem jest deponowanie utworów w odpowiednich repozytoriach.

W odniesieniu do powyższych rozważań należy podkreślić, że to właśnie udzielane licencje pozwalają na swobodny dostęp i modyfikację udostępnianych treści. Tworzą zatem fundament dla prawidłowego funkcjonowania projektu, technicznie potwierdzając leżące u podstaw Wikipedii założenia.

55 Michael A. Einhorn, Media, technology and copyright, Integrating Law and Economics, Cheltenham, 2004, s. 169.

56 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 272.

57 M.A. Einhorn, Media, technology and…, s. 174.

58 P. Wasilewski, Open content. Zagadnienia prawne, Warszawa 2008, s. 22.

59 J. Hofmokl, Internet jako…, s. 174.

8. Wnioski

Podsumowując, Wikipedia jest internetową encyklopedią opartą na idei swobodnego dostępu i możliwości edycji zawartych w niej haseł. Działa ona na podstawie licencji CC ‑BY ‑SA 3.0⁶⁰, która pozwala na swobodne kształ- towanie płaszczyzny interakcji pomiędzy jej użytkownikami. Wikipedię, jak słusznie podkreśla Benkler, można postrzegać jako awangardę nowych trybów współpracy, kwestionującą aktualnie obowiązujący system gospodarczy i „do- konującą transformacji rynków i wolności” przez produkcję społeczną i otwartą współpracę⁶¹.

Nie ulega wątpliwości, iż Wikipedia jest odpowiedzią na aktualne potrzeby społeczeństwa, a jej specyfika stanowi wyraz licznych form i przejawów twór- czego współdziałania. Dlatego też przyjęto, iż publikowane w Wikipedii hasła będą stopniowo udoskonalane w drodze zbiorowej i rozproszonej redakcji przez czytelników⁶². Należy zwrócić uwagę, że jest to praca li tylko do pewnego stopnia indywidualna. W pierwszej kolejności tworzone są zalążki haseł (tzw.

stub), a dalszy proces ich modyfikacji jest już działaniem grupowym. Jest to proces spontaniczny, w którym uczestniczyć może co do zasady każda osoba.

Niezależnie jednak od istniejącej grupy zarejestrowanych użytkowników, tuż obok pojawiają się podmioty niezarejestrowane. W obrębie tych grup znajdują się twórcy, jak i adresaci treści, których pracę także należy docenić. Jak podnosi się w literaturze, system współpracy wymaga istnienia pewnej masy krytycznej, albowiem jak wskazuje E. Moller: „Społeczność działa czasami subiektywnie, a innych rzeczy nie dostrzega”. Zatem na gruncie Wikipedii duże znaczenie ma działalność każdego członka społeczności, niezależnie od tego, czy edytuje hasło, czy też jedynie z niego korzysta.

Wartość Wikipedii jest określana w oparciu o jej treść, a obecnie przez wy- pracowaną markę. Jej funkcjonowanie może doprowadzić do istotnej zmiany au- torytetów. Wikipedia stanowi bowiem główne źródło wiedzy przede wszystkim dla uczących się osób. Zaś na jej gruncie stopień naukowy zostaje pozbawiony znaczenia – hasła są tworzone także przez nieprofesjonalistów. Jak uznał Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, „portal ten nie jest redagowany przez specjalistów z danej dziedziny, tylko przez nieograniczony, dowolny krąg osób, bez względu na ich kwalifikacje, w związku z czym […] nie można uznać tego źródła in-

60 J. Philips, Authorship, ownership, wikiship: copyright in the twenty ‑first century, https://

academic.oup.com/jiplp/article/3/12/788/2193887/Authorship ‑ownership ‑wikiship ‑copyright ‑in‑

the [dostęp: 1.03.2017].

61 D. Jemielniak, Życie…, s. 264.

62 J. Hofmokl, Internet jako…, s. 168.

formacji za prawdziwe i miarodajne”⁶³. Bateman i Logan podkreślają, że wraz z upływem czasu Wikipedia doceniana jest przez środowiska akademickie, a kręgi naukowe coraz częściej z niej korzystają i aktywnie wspierają.

Raz jeszcze należy podkreślić, że Wikipedia jako projekt innowacyjny nie mieści się w ramach tradycyjnie ujmowanych kryteriów podmiotowych i przedmiotowych. J. Philips zaproponował wprawdzie nową kategorię, tj. multi­

­authoredwork, jednak nie zostało to rozwinięte i wykorzystane.

Wikipedia jest wyrazem partycypacji społeczeństwa w innowacyjnych pro- jektach. Formalne podziały na adresatów i twórców zacierają się, w efekcie każdy może modyfikować, hasła pozostawiając po sobie pewien ślad w kreo- waniu rzeczywistości. Zmian dokonuje się, współdziałając z innymi na gruncie konsensusu. Razem społeczność tworzy „coś” oryginalnego. Cztery miliony haseł wyznacza granice merytoryczne Wikipedii. W aspekcie społecznym gra- nice te praktycznie nie istnieją.

Bibliografia

Literatura

Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, wyd. 3, Warszawa 2013.

Barta J., Markiewicz R., Wokół definicji bazy danych, KPP 2002, z. 1.

Błeszyński J., Prawo autorskie, Warszawa 1988.

Einhorn M.A., Media, technology and copyright, Integrating Law and Economics, Cheltenham, 2004.

Elzenberg H., Z filozofii kultury, Kraków 1991.

Flisak D., Utwór multimedialny w prawie autorskim, Warszawa 2008.

Grzybowski S., Ochrona osobista stosunku do dzieła po śmierci twórcy. Zagadnienia ogólne, Kraków 1933.

Hardy D., Discovering behavioral patterns In collectiva authorship of place‑based information,

„Internet research 9.0”, 2008, http://www2.bren.ucsb.edu/~dhardy/papers/hardy_2008_ir9.

pdf [dostęp: 1.03.2017].

Herrington T.A., Controlling voices, intellectual Property, Humanistic Studies, and the Internet, Southern Illinois University Press.

Hofmokl J., Internet jako nowe dobro wspólne, Warszawa 2009.

Jankowska M., Autorstwo „zbiorowe” na przykładzie Wikipedii, Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Pr.

Wynalaz. Włas. Intelekt. Z. 4 (2010).

Jemielniak D., Życie wirtualnych dzikich, Warszawa 2013.

Kopff A., Konstrukcje cywilistyczne w prawie wynalazczości, Warszawa 1978.

Kot D., Podmiot prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postęp techniczny, red. J. Barta, R. Markiewicz, Kraków 1999.

63 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 listopada 2009 r., sygn. I ACa 949/09, OSAW 2010 nr 1, poz. 156.

Lewinski S. von, International Copyright Law and Policy, Oxford–New York 2008.

Matlak A., Prawo autorskie w europejskim prawie wspólnotowym, Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Pr. Wynalaz. Włas. Intelekt. Z. 79 (2002).

Mille A., Copyright in the Cyberspace Era, EIPR 1997, nr 10.

Mille A., The legal status of multimedia Works, Copyright Bulletin, April–June, 1997, nr 2.

Philips J., Authorship, ownership, wikiship, https://academic.oup.com/jiplp/article/3/12/788/2193887/

Authorship‑ownership‑wikiship‑copyright‑in‑the [dostęp: 1.03.2017].

Sokołowska D., Utwory zbiorowe w prawie autorskim ze szczególnym uwzględnieniem encyklo­

pedii i słowników, Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Pr. Wynalaz. Włas. Intelekt. Z. 76 (2001).

Spinello R.A., Tavani H.T., Intellectual Property Rights in a Network World, Theory and Practise, Londyn 2005.

Stanisławska‑Kloc S., Przedmiot prawa autorskiego [w:] Prawo autorskie a postęp techniczny, red. J. Barta, R. Markiewicz, Kraków 1999.

Szaciński M., Podmioty prawa autorskiego, NP. 1975, nr 6.

Wasilewski P., Open content. Zagadnienia prawne, Warszawa 2008.

Wojnicka E., Autorskie prawa zależne, Łódź 1990.

Akty prawne

Dyrektywa 96/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie ochrony prawnej baz danych (Dz.Urz. WE L 77 z 27.3.1996, s. 20).

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 Nr 24 poz. 83).

Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych, załącznik do Dz.U. z 1990 r., nr 82, poz. 474.

Ustawa – Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r. (Dz.U. 1984 nr 5, poz. 24).

Orzecznictwo

Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 17 listopada 2009 r., I ACa 949/09, OSAW 2010, nr 1, poz. 156.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1953 r., II C 834/52, niepubl.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 1972 r., sygn. II CR 575/71, OSNC 1973 poz. 4 nr 67.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1976 r., IV CR 329/76, OSNC 1977 poz. 9, nr 165.

Inne

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Czym_Wikipedia_nie_jest [dostęp: 13.11.2016].

Polska Akademia Nauk

„Kanibalizm” w sztukach plastycznych – status Appropriation Art

w świetle prawa autorskiego

Abstrakt: Od drugiej połowy XX wieku wskutek zachodzących przemian społecznych, jak również rozwoju nowoczesnych technologii komunikacyjnych pojawił się w świecie artystycz- nym „Artysta – Kanibal”, czyli twórca przywłaszczający, który „żeruje” na przedstawicielach własnego gatunku, w celu przetrwania w ekosystemie sztuk plastycznych. Od tamtego czasu Appropriation Art, określana również jako „sztuka przywłaszczeniowa”, weszła do kanonu współczesnej kultury, a jej przedstawiciele odnoszą coraz większe sukcesy zarówno artystycz- ne, jak i medialne. Zatem czas najwyższy, aby określić stosunek między tą formą działalności artystycznej a prawem autorskim poprzez podjęcie próby odpowiedzi na nieco przewrotnie sformułowane pytanie: czy polskie prawo autorskie dopuszcza artystyczny „kanibalizm”?

Słowa kluczowe: Appropriation Art, prawo autorskie, kultura remiksu

“Cannibalism” in visual arts – the status of Appropriation Art

in copyright law

Abstract: Species of “Artists – Cannibals” has begun to appear in the artistic world since the second half of the 20th century, which was a period of dynamics of social and cultural changes as well as the development of modern communication technologies. This type of artists devour artworks of their conspecifics, in order to survive in the ecosystem of visual arts. Since then, Appropriation Art has played a significant role in modern culture and artists using appropriation have enjoyed a huge artistic and media popularity. Therefore it is high time to assess whether the binding copyright regulations account for such trends in modern art In other words, we should take an attempt to answer a subtly provocative question: does Polish copyright law al- low the artistic “cannibalism”?

Key words: Appropriation Art, copyright law, culture of remix

1. Wprowadzenie

Sztuka nigdy nie dawała sobie narzucić zobiektywizowanych ram estetycz- nych czy formalnych. Jednak od drugiej połowy XX wieku dynamizm przemian społecznokulturowych oraz rozwój technologii komunikacyjnych doprowadziły do konieczności przedefiniowania podstawowych pojęć z jej zakresu.

Dawniej działalność twórcza, zwłaszcza w obszarze sztuk plastycznych, była utożsamiana z oryginalnym sposobem wyrażania wypowiedzi artystycznych.

Obecnie indywidualizm formy ekspresji w takim tradycyjnym ujęciu zaczyna odgrywać drugorzędną rolę. Stopniowo w świadomości społecznej utrwala się – będąc jednocześnie akceptowanym – obraz artysty, który dla osiągnięcia rozgłosu bazuje, przerabia lub po prostu przywłaszcza sobie cudzą twórczość.

Cel w postaci wyróżnienia się na tle innych artystów, zaszokowania odbiorcy lub wywołania u niego innej gwałtownej reakcji zaczyna uświęcać wykorzy- stywane przez twórcę środki. Współczesną kulturę można zatem porównać do ekosystemu, w którym przedstawiciele „gatunku artystów” ze względu na swoją zbyt dużą liczebność oraz „głód zaistnienia” dopuszczają się „aktów kanibali- stycznych”, „pożerając” poszczególne utwory lub nawet całą twórczość innych przedstawicieli własnego „gatunku”. Tytułowy kanibalizm, czyli prawnoautorski status Appropriation Art (tzw. sztuki przywłaszczeniowej) jest zagadnieniem niezwykle istotnym nie tylko na płaszczyźnie teoretycznoprawnej, lecz także realnego konfliktu, w którym ochrona praw autorskich twórcy pierwotnego utworu ściera się z wolnością wypowiedzi artystycznej innego twórcy, przy- właszczającego na własny użytek utwór pierwotny.

W niniejszym artykule podjęto próbę określenia najważniejszych kryte- riów wyznaczających granice dozwolonego wykorzystywania cudzych utworów w dziełach plastycznych w ramach kierunku określanego mianem Appropriation Art oraz oceny faktycznej możliwości stosowania do powyższej problematyki aktualnie obowiązujących przepisów polskiej ustawy o prawie autorskim i pra- wach pokrewnych¹. Jednak – ze względu na ograniczone rodzime publikacje z tego zakresu, jak również fakt, że polskie prawo autorskie nie funkcjonuje w próżni – w pracy pojawią się liczne odniesienia do zagranicznych źródeł literaturowych. Służą one zdefiniowaniu kluczowych pojęć z pogranicza prawa i sztuki, a także zobrazowaniu najważniejszych problemów autorskoprawnych bezpośrednio związanych z Appropriation Art.

1 Ustawa z dnia 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. Dz.U. nr 90, poz. 631 z późn. zm., dalej: PrAut.

2. Dyskusja

Profesor Lawrence Lessig w książce poświęconej kulturze remiksu po- dzielił współczesną kulturę na kulturę RO – Read Only (tylko do odczytu), oraz kulturę RW – Read/Write (do odczytu i ponownego zapisu)². Jednak w sytuacjach, w których odbiorcami kultury są twórcy (zarówno amatorzy, jak i profesjonaliści) niezwykle trudno jest w ogóle mówić o kulturze RO, ponie- waż „odczytywane” treści artystyczne zawsze, świadomie lub podświadomie, wpływają na własną twórczość. Także w historii sztuk plastycznych „tworzenie dzieł artystycznych poprzez ponadczasowy proces dostrzegania, naśladowania oraz ponownego wykorzystania geniuszu innych artystów”³ stanowi powszechne i w pełni akceptowane zjawisko. Appropriation Art, czyli tzw. sztuka przywłasz- czeniowa, to jednak więcej niż wywieranie wpływu dotychczasowej twórczości na nowopowstające utwory – jest to bowiem celowe wykorzystywanie elemen- tów lub całości cudzych dzieł we własnej działalności artystycznej w niezmie- nionym kształcie lub jedynie z niewielkimi modyfikacjami. Wracając więc do terminologii stosowanej przez Profesora Lessiga, Appropriation Art stanowi przykład kultury RW w jej najczystszej formie – jej typ kwalifikowany poprzez cel, któremu służy.

Jak wspomniano powyżej, Appropriation Art to kierunek w sztukach pla- stycznych, inkorporujący obrazy zaczerpnięte z kultury popularnej, massmediów czy też utworów innych artystów. Przy czym zazwyczaj od warsztatu ważniejsze są zdolności koncepcyjne, pozwalające na umiejscowienie „przywłaszczenia”

w innej przestrzeni artystycznej, która zmienia wymowę pierwotnego utwo- ru⁴. Część przedstawicieli kierunku (tj. Jeff Koons, Nadia Plesner) podejmuje w swojej twórczości polemikę z aktualnymi problemami społecznokulturowy- mi. Jednak to nie komentarz czy krytyka otaczającej rzeczywistości, a pre- zentowana przez artystę ogólna koncepcja działalności twórczej jest drugim z wyznaczników, pozwalającym na zakwalifikowanie danego dzieła do „sztuki przywłaszczeniowej”. Co prawda, Sherrie Levine, tytułując cykl zdjęć After Walker Evans⁵ – w odróżnieniu od serii Canal Zone Richarda Prince’a⁶ – wskazuje na autora pierwotnych utworów. Mimo to obydwoje jako reprezentanci tego kierunku wyraźnie sprzeciwiają się traktowaniu „koncepcji kreacyjnego

2 L. Lessig, Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, Warszawa 2009, s. 37 i nast.

3 L. McKenzie, Drawing Lines: Addressing Cognitive Bias in Art Appropriation Cases, UCLA Entertainment Law Review, 20(1), 2013, s. 84.

4 Ibidem, s. 88–89.

5 http://www.metmuseum.org/art/collection/search/267214 [dostęp: 31.08.2016].

6 http://www.artspace.com/magazine/contributors/see_here/walter_robinson_on_canal_zone‑

52322 [dostęp: 31.08.2016].

autorstwa” jako inherentnej cechy utworu plastycznego⁷. Konflikt pomiędzy Appropriation Art a prawem autorskim przejawia się więc nie tylko w samym fakcie przywłaszczania cudzych utworów, lecz także na płaszczyźnie ideolo- gicznej⁸. Przedstawiciele „sztuki przywłaszczeniowej” nie są buntownikami bez powodu, przywłaszczającymi dla uzyskania rozgłosu, wręcz przeciwnie – jasno prezentują oni własną wizję procesu twórczego, którego efekt finalny odłącza się od swojego twórcy, samodzielnie funkcjonując w przestrzeni kulturowej.

Reasumując zatem: sposób podejścia Appropriation Art do rezultatów kreacji artystycznej promuje „wolną kulturę”, podważając jeden z fundamentów prawa autorskiego – zasadę stanowiącą, że prawo autorskie do utworu przysługuje jego twórcy.

Oczywiście, przedstawiony ewidentny konflikt ideowy na gruncie prawnym nie skutkuje wykluczeniem Appropriation Art spod zakresu PrAut, co należy rozpatrywać na dwóch płaszczyznach: 1) pozytywnej: rezultaty Appropriation Art, będące jednocześnie utworami w rozumieniu PrAut podlegają ochronie ustawy; 2) negatywnej: w ustawie brak ogólnego wyłączenia odpowiedzialności twórcy „sztuki przywłaszczeniowej” w przypadku naruszenia praw autorskich twórcy utworu pierwotnego. W dalszej części artykułu przyjrzymy się bliżej tym dwóm zagadnieniom.

Rozpoczynijmy od omówienia możliwości zakwalifikowania rezultatu po- wstałego w ramach Appropriation Art jako utworu w rozumieniu PrAut. Tak samo jak w przypadku dzieła w „klasycznym” ujęciu, powinien on zostać poddany indywidualnej analizie pod kątem spełniania przesłanek określonych w art. 1 ust. 1 PrAut. Rezultat ten będzie więc utworem w rozumieniu PrAut, jeżeli stanowi przejaw działalności twórczej o indywidulanym charakterze i jest ustalony w jakiejkolwiek postaci niezależnie od wartości, przeznaczenia czy sposobu wyrażenia. Przy czym zaznaczyć należy, że ochroną prawnoautorską nie są objęte idee, a wyłącznie sposób wyrażenia (art. 1 ust. 2 PrAut). Przy próbie dokonania powyższej kwalifikacji ze zdwojoną siłą powraca problem rozbieżnych siatek pojęciowych stosowanych w prawie autorskim oraz teorii sztuki. Czy można bowiem w ogóle mówić o indywidualizmie sposobu wyra- żenia dzieła, którego „oryginalność” sprowadza się do umieszczenia fotografii utworu innego artysty w nietypowej scenerii – np. w przestrzeni publicznej?

Co ciekawe, nie tylko wśród teoretyków sztuki, ale także pośród przed- stawicieli doktryny prawa autorskiego pojawiają się odpowiedzi pozytywne.

W źródłach amerykańskich podnosi się, między innymi, że przywłaszczenie cudzego utworu w celu wyrażenia odmiennej idei zawsze będzie skutkować odmiennym sposobem wyrażenia – nawet przy braku formalnego ingerowania

7 D.H. Hick, Appropriation and Transformation, Fordham Intellectual Property, Media and Entertainment Law Journal, Volume 23, Issue 4, 2013, s. 1178.

8 D.L. Quentel, Bad Artists Copy. Good Artists Steal: The Ugly Conflict Between Copyright Law and Appropriationism, UCLA Entertainment Law Review, 4(1), 1996, s. 64.