Definicja i typologia przekładu

Na początku należy odpowiedzieć na pytanie, czym przekład jest. Po sięg-nięciu do słownika zauważymy, iż tłumaczenie jest terminem wieloznacznym, może ono zatem oznaczać: po pierwsze, rezultat działalności tłumacza – kon-kretny przekład na inny język lub z innego języka, po drugie, czynność – ope-rację intelektualną polegającą na sformułowaniu w języku docelowym komu-nikatu zakodowanego w języku źródłowym, po trzecie, tłumaczenie może być

5 M. Małek, O tłumaczeniach książki Harry Potter and the Deathly Hallows autorstwa J.K. Rowling [w:], Debiuty Naukowe 2. Terminologia – translatoryka – terminografia, red.

M. Łukasik, Warszawa 2008, s. 61–62.

6 K. Willsher, Harry Potter and the boy wizard translator, https://www.theguardian.com/

world/2007/aug/08/france.harrypotter [dostęp: 23.10.2016].

7 A. Charlton, French Teen Detained Over Harry Potter, http://www.washingtonpost.com/

wp ‑dyn/content/article/2007/08/08/AR2007080800560_pf.html [dostęp: 23.10.2016].

rozumiane jako praktyka translatorska – wszelka działalność tłumaczeniowa;

i po czwarte, może oznaczać porównywanie dwóch różnych języków⁸.

Roman Jakobson, rosyjsko ‑amerykański strukturalista, wyróżnia trzy kate-gorie tłumaczenia: tłumaczenie intralingwalne, zwane także przeredagowaniem, stanowiące interpretację znaków językowych za pomocą innych znaków języ-kowych w obrębie tego samego języka, tłumaczenie interlingwalne, inaczej zwane przekładem właściwym, będące interpretacją znaków językowych za pomocą znaków językowych innego języka, oraz tłumaczenie intersemiotycz-ne, zwane transmutacją, interpretację znaków językowych za pomocą pozaję-zykowych znaków⁹, na przykład za pomocą języka migowego. W kontekście niniejszego opracowania należy skupić się na drugiej kategorii wyróżnionej przez Jakobsona, na tłumaczeniu interlingwalnym, czyli przekładzie właściwym.

Eugene Nida, jeden z najważniejszych teoretyków przekładu¹⁰, w swojej definicji przekładu opiera się na poglądach R. Jakobsona, określając tłumaczenie jako polegające na: „odtworzeniu w języku przekładu komunikatu zawartego w języku źródłowym za pomocą najbliższego i najbardziej naturalnego odpo-wiednika, nade wszystko w odniesieniu do sensu, następnie odnośnie do stylu”¹¹. Jednym z kluczowych zjawisk w procesie przekładu jest ekwiwalencja w znaczeniu. Zgodnie z poglądami Romana Jakobsona, pomiędzy jednostkami kodów, jakimi są języki nigdy nie zachodzi pełna ekwiwalencja znaczenio-wa. Zgodnie z tym, według Jakobsona, w przekładzie właściwym zastępu-je się komunikat w języku źródłowym komunikatem w języku docelowym.

Tłumacz dekoduje i przenosi komunikat z języka źródłowego na język docelo-wy. Przekład kreuje więc dwa „ekwiwalentne” komunikaty w dwóch różnych kodach. Analizując ekwiwalencję komunikatu pomiędzy językiem źródłowym a docelowym, dochodzi się do wniosku, że składają się one z różnych znaków kodów ‑języków, ponieważ należą one do dwóch różnych systemów językowych, które segregują rzeczywistość w różny sposób, systemów, które z punktu widze-nia językowego i semantycznego różnią się strukturą i terminologią¹². Jakobson twierdzi, iż komunikaty mogą być adekwatnymi interpretacjami, jednakże prze-kład nigdy nie daje całkowitej ekwiwalencji, co więcej, według niego, nawet synonimia nie zakłada identyczności pomiędzy słowami¹³.

8 J. Pieńkos, Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, Warszawa 1993, s. 10–11, po-dobnie J. Munday, Introducing Translation Studies. Theories and Applications, Londyn–Nowy Jork 2001, s. 4–5.

9 R. Jakobson, On linguistic aspects of translation, cyt. za: J. Munday, Introducing…, s. 5.

10 J. Munday, Introducing…, s. 37.

11 Ch.R. Taber, E.A. Nida, La traduction: théorie et méthod, Londyn 1971, s. 11, cyt. za:

J. Pieńkos, Przekład…, s. 13.

12 R. Jakobson, On linguistic aspects of translation, cyt. za: J. Munday, Introducing…, s. 36–37.

13 S. Bassnett ‑McGuire, Translation Studies, Londyn–Nowy Jork 1991, s. 14–15.

Ze względu na zagadnienie ekwiwalencji, tłumacz przekracza w swoich działaniach kryteria czysto językowe – zachodzi wówczas proces dekodowania i przekodowania opracowany przez Eugene Nidę¹⁴. W jego schemacie procesu tłumaczenia wyróżnione zostały trzy stadia – pierwszym jest analiza struktury powierzchniowej komunikatu w języku źródłowym i rozłożenie jej na podsta-wowe elementy, drugim stadium jest przeniesienie tych elementów do języka docelowego, a ostatnie stadium polega na zrestrukturyzowaniu ich semantycznie i stylistycznie do powierzchniowej struktury języka docelowego¹⁵.

Podobnie Jan Błeszyński dzieli proces tłumaczenia na trzy stadia: stadium ustalenia wartości utworu przekładanego, stadium znalezienia odpowiedników w języku docelowym oraz stadium nadania przekładowi całościowej formy.

Wskazuje on, iż z powodu niemożności otrzymania pełnej ekwiwalencji, tłu-maczenie jest wynikiem procesu angażującego talent i wyobraźnię tłumacza, a proces ten opiera się na osobistych poszukiwaniach przez tłumacza takich słów, które oddają znaczenie oryginału w najbardziej adekwatny sposób¹⁶.

Wyróżnikami różnych typów tłumaczenia są między innymi: cel, rodzaj tekstu, adresat przekładu oraz stopień twórczy. Ponadto, wyróżnia się tłumacze-nia dokonywane przez człowieka oraz przez maszynę. Najbardziej podstawowy podział dzieli przekłady na postać ustną i pisemną¹⁷.

Tłumaczeniem ustnym, które pojawiło się najwcześniej w historii ludzkości, nazywa się tłumaczenie języka żywego, polegające na zrozumieniu przez tłuma-cza tego co słyszy, a następnie przekazaniu tego w innym języku, odgrywając kolejno rolę odbiorcy, a dalej nadawcy w komunikacji językowej. Z czasem, teoretycy przekładu doszli do wniosku, że przekład ustny nie ogranicza się tylko do rozumienia słów, ale polega także na rozumieniu intencji mówiącego oraz treści niezwiązanych ze znakami językowymi¹⁸. Wyróżnia się przekład symul-taniczny – równoczesny, oraz przekład konsekutywny – następczy¹⁹. Z punktu widzenia prawa autorskiego natomiast, według J. Błeszyńskiego, tłumaczenia ustne nie są pozbawione charakteru utworu, a co za tym idzie: ochrony. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie precyzuje bowiem postaci, w ja-kiej ma nastąpić ustalenie utworu, nie wskazuje wyraźnie ustalenia w postaci materialnej, a tylko, zgodnie z art. 1 ust. 1 PrAut ustalenie w „jakiejkolwiek postaci”. Wymóg ten jest więc spełniony poprzez wygłoszenie utworu lub

wy-14 E. Nida, Ch. Taber, The Theory and Practice of Translation, Leiden 1969 cyt. za:

S. Bassnett ‑McGuire, Translation…, s. 16.

15 J. Munday, Introducing…, s. 39.

16 J. Błeszyński, Tłumaczenie w świetle nowego prawa autorskiego, [w:] Lingua Legis 1996, nr 1, http://www.translegis.com.pl [dostęp: 23.10.2016].

17 J. Pieńkos, Przekład…, s. 72–73.

18 Ibidem, s. 138–139.

19 Ibidem, s. 141–149.

konanie bez rejestrowania go w trwałej formie²⁰. Podobny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 28 sierpnia 2009 r., sygn.: I ACs 309/09, twierdząc, iż aby nastąpiło spełnienie przesłanki ustalenia utworu, wy-starczające jest wyrażenie go, także w postaci ustnej, na tyle określonej, aby możliwa była percepcja tegoż utworu przez osoby trzecie²¹.

Tłumaczenie maszynowe to zautomatyzowany proces tłumaczenia z jed-nego języka na drugi przy użyciu maszyn matematycznych – komputerów.

Tłumaczenie maszynowe opiera się na transkrypcji wcześniej zakodowanych symboli w inny system symboli. Maszyna jednak może tylko wykonać przekład bez wstępnego opracowania i rewizji końcowej, jedynie w zakresie ogólnej zrozumiałości, nie znajduje ona natomiast zastosowania w tłumaczeniach lite-rackich i artystycznych²². Oczywiste jest więc, że takie tłumaczenie, powstałe przez działania oprogramowania translatorskiego, będące całkowicie efektem działań zautomatyzowanych maszyny, nie spełnia podstawowej przesłanki dzia-łalności twórczej z art. 1 PrAut, jako że nie jest efektem wysiłków intelektu człowieka²³.

Wreszcie, podział najistotniejszy z perspektywy niniejszego opracowania to podział ze względu na stopień twórczości, a więc podział na tłumaczenia litera-ckie (artystyczne) i nieliteralitera-ckie (naukowe, techniczne, publicystyczne, prawno‑

‑sądowe itp.). Niekwestionowany jest w końcu fakt, iż teksty specjalistyczne nie są tak wrażliwe na formę przekładu jak teksty o charakterze artystycznym²⁴. Warto jednak za J. Pieńkosem przywołać pogląd A.D. Szwejcera, mówiący o tym, że w każdym przekładzie przeplatają się wzajemnie elementy, które mają charakter twórczy oraz elementy tegoż charakteru pozbawione, jednakże ich proporcja jest zależna od rodzaju tekstu²⁵. Tym, co różni przekład artystyczny od nieartystycznego jest twórczy charakter w zakresie wizji artystycznej oraz jej oddanie w przekładzie, co więcej, oba rodzaje tłumaczenia różni nie tylko forma, lecz także treść, która ma wpływ na stopień kreatywności, jaką wyka-zuje się tłumacz w dokonywanym przez siebie przekładzie²⁶. Tekst literacki, ze

20 J. Błeszyński, Tłumaczenie…

21 D. Flisak, Komentarz do art.1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:]

Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. D. Flisak, Warszawa 2014, uwaga 29, https://

sip.lex.pl/ [dostęp: 23.10.2016].

22 J. Pieńkos, Przekład…, s. 151–153.

23 D. Flisak, Komentarz…, uwaga 3.

24 J. Pieńkos, Przekład…, s. 73.

25 A.D. Szwejcer, Pieriewod i lingwistika, Moskwa 1973, s. 8. cyt. za: J. Pieńkos, Przekład…, s. 73.

26 Jednakże brak jednolitości w tej sprawie na gruncie prawa autorskiego. J. Błeszyński uznaje, wychodząc od zasady lege non distinguente, iż inne rodzaje tłumaczeń, w szczególności tłumaczenia techniczne w szerokim tego słowa znaczeniu, także podlegają ochronie prawnoau-torskiej. Natomiast E. Traple uznaje, że nie wszystkie tłumaczenia mogą być traktowane jako opracowania, mowa tutaj o tłumaczeniach o charakterze praktycznym, por. E. Traple, Komentarz

względu na formę i treść, stwarza najlepsze możliwości dla osiągnięcia naj-wyższego stopnia kreatywności²⁷. Z punktu widzenia niniejszego opracowania skupię się właśnie na tłumaczeniach literackich, a to właśnie za sprawą stopnia kreatywności, na jaki pozwalają tłumaczowi.

Na zakończenie tej części wypada mi przedstawić, a raczej spróbować²⁸ przedstawić, definicję tłumaczenia literackiego. Na początek warto przytoczyć słowa słowackiego językoznawcy i tłumacza Antona Popoviča, według którego tłumaczenie literackie nie jest tylko prostym przekazem treści, neutralnej seman-tycznie substancji, tłumaczenie literackie jest dodatkowo przeniesieniem cał-kowitej wartości artystycznej dzieła oryginalnego²⁹. Definicja stworzona przez niemieckiego teoretyka Rolfa Kloepfera zakłada z kolei, iż przekład literacki ma na celu oddanie określonej treści za pomocą nowych środków językowych, określając ten proces jako otwarty, niedokończony, ale prowadzący do „od-tworzenia całości analogicznej wobec oryginału”³⁰. Natomiast Jiri Levý, czeski teoretyk, uważa, że podstawową funkcją przekładu literackiego jest reprezen-towanie dzieła oryginalnego w kulturze języka docelowego³¹.