jako wyznacznik domeny publicznej
6. Dozwolony użytek a domena publiczna
Niektórzy autorzy zaliczają do domeny publicznej także sposoby korzystania objęte zakresem dozwolonego użytku87. Należy jednak zauważyć, że domena publiczna obejmuje utwory z różnych względów niechronione, podczas gdy dozwolony użytek z reguły nie wyklucza zupełnie monopolu prawnoautorskie-go. Jest to jedynie wyłom w ochronie, pewien przywilej dla użytkowników, który jednak nie pozbawia uprawnionych majątkowej ochrony prawnoautorskiej.
Także zakres korzystania w ramach dozwolonego użytku podlega szeregowi ograniczeń. Jeżeli chodzi o dozwolony użytek prywatny, są to ograniczenia przede wszystkim podmiotowe – odnosi się on do osób pozostających ze sobą w związku osobistym, bliskich, rodziny, znajomych itp. Krąg podmiotów upraw-nionych do korzystania z utworu jest zdecydowanie węższy niż w przypadku domeny publicznej, gdzie uprawnieni do korzystania z utworu są wszyscy.
W przypadku dozwolonego użytku publicznego mamy do czynienia z ogra-niczeniami zarówno podmiotowymi (różnego rodzaju instytucje naukowe i oświatowe, archiwa, media itp.), przedmiotowymi (przepisy stanowią o kon-kretnych utworach, np. już rozpowszechnionych sprawozdaniach z aktualnych wydarzeń, urywkach rozpowszechnionych utworów, drobnych utworach w ca-łości, utworach wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach), jak i celowościowymi (przepisy wskazują m.in. na cele informacyjne, cele dydaktyczne, prowadzenie własnych badań, wyjaśnienie bądź krytyczna analiza). W zasadzie uprawnienia w ramach dozwolonego użytku publicznego stanowią pewien katalog enumeratywnie wyliczonych, ściśle określonych praw – katalog również zdecydowanie węższy niż w przypadku uprawnień wynika-jących z domeny publicznej. Wobec powyższego zasadny wydaje się pogląd,
86 Zob. http://creativecommons.pl/poznaj ‑licencje ‑creative ‑commons [dostęp: 15.01.2017].
87 T. Targosz, Domena publiczna…, s. 536; również Manifest domeny publicznej (dokument opracowany w ramach projektu Unii Europejskiej dot. domeny publicznej) zalicza do domeny
„przywileje użytkowników zapewnione przez wyjątki i ograniczenia prawa autorskiego oraz zasady fair use i fair dealing”, http://www.publicdomainmanifesto.org/files/Public_Domain_Ma-nifesto_pl.pdf [dostęp: 15.01.2017].
że omawiane pojęcia stanowią dwie odrębne instytucje prawa autorskiego88. Podejście odmienne oznaczałoby, że każdy utwór znajduje się w domenie publicznej w takim zakresie, w jakim można z niego korzystać w ramach do-zwolonego użytku.
7. Podsumowanie
W związku z funkcjami, jakie ma spełniać domena publiczna, zasadne wydaje się jej szerokie definiowanie jako zbioru, do którego należą: wytwory intelektualne niemieszczące się w definicji „utworu”; poszczególne elementy utworu, które nie stanowią sposobu wyrażenia; wytwory intelektualne wyłączo-ne spod ochrony prawnoautorskiej na mocy art. 4 PrAut; utwory, które nigdy nie podlegały ochronie autorskoprawnej ze względu na to, że powstały wcześniej niż pierwsze regulacje dotyczące prawa autorskiego; utwory, których ustawowy okres ochrony upłynął; utwory udostępnione przez autora na licencji Creative Commons 0 lub Creative Commons – uznanie autorstwa. W szczególności nie mieszczą się w domenie publicznej sposoby korzystania z dozwolonego użytku, które powinny być traktowane jedynie jako pewne ściśle określone wyłomy w prawie autorskim.
Pomimo ustalenia kategorii wytworów intelektualnych, które znajdują się w domenie publicznej, w obecnym stanie prawnym nie da się wyznaczyć jej sztywnych granic. Wynika to przede wszystkim z niemożności precyzyjnego określenia granic przedmiotu ochrony prawnoautorskiej. Przy definiowaniu przedmiotu ochrony ustawodawca posługuje się nieostrymi pojęciami, takimi jak
„działalność twórcza”, „indywidualny charakter” czy „sposób wyrażenia”, które należy dookreślić w procesie stosowania prawa i dopasować do zmieniających się uwarunkowań społeczno ‑gospodarczych. Pozostawia to pewne pole swobo-dy dla sądu, który przy rozstrzyganiu wątpliwości co do przyznania ochrony powinien każdorazowo dokonać oceny zasadności przyznania autorowi praw wyłącznych, jak i pozostawienia dzieła w domenie publicznej.
Ponadto, jak wynika z przeprowadzonej analizy, poziom i zakres ochrony prawnoautorskiej ulega systematycznemu poszerzaniu, czego przejawem jest m.in. wydłużanie okresów ochrony praw majątkowych. Obecnie czas ochrony majątkowych praw autorskich w Polsce co do zasady wynosi siedemdziesiąt lat, a zatem jest o dwadzieścia pięć lat dłuższy niż niespełna dwadzieścia lat temu. W pewnym stopniu wydłużanie okresów ochrony jest uzasadnione
ko-88 Podobnie: M. Skwarzyński, Charakter prawny dozwolonego użytku, [w:] Domena pub‑
liczna: troska o prawa podstawowe?, red. P. Fajgielski, P. Potakowski, Lublin 2013, s. 79–80.
niecznością zabezpieczenia interesów autora i jego spadkobierców albo innymi względami (np. w przypadku utworów audiowizualnych lub prawa pokrewnego do pierwszych wydań). Jednakże w dłuższej perspektywie opóźnianie momen-tu przejścia utworu do domeny publicznej powoduje brak pewności prawa, ponieważ ostatecznie nie da się stwierdzić, kiedy – i czy w ogóle – utwór przestanie podlegać ochronie. Nadmiernie wydłużone okresy ochrony są szcze-gólnie szkodliwe dla utworów o nieznacznej wartości handlowej, które szybko wychodzą z obiegu, ponieważ autorzy bądź wydawcy nie są zainteresowani ich dalszym rozpowszechnianiem.
Równie istotnym problemem jest to, że czasem nie da się łatwo określić, czy dany utwór już znajduję się w domenie publicznej, czy jeszcze jest przedmiotem praw wyłącznych. Powoduje to powstanie na pograniczu domeny publicznej tzw. szarej strefy, złożonej z utworów o niepewnym statusie prawnym, z których mało kto będzie chciał skorzystać z uwagi na obawę przed naruszeniem prawa i jego, często kosztownymi, konsekwencjami.
Na dążenia do zwiększenia poziomu ochrony prawnoautorskiej (czy to w procesie tworzenia prawa, czy na etapie jego stosowania) trzeba patrzeć przez pryzmat zmian zachodzących we współczesnym świecie. Obecnie, w szcze-gólności na skutek postępu technologicznego, zmieniło się podejście ludzi do twórczości. Nie jest już ona postrzegana jako coś wyjątkowego, przeznaczonego jedynie dla wąskiego kręgu podmiotów. W dobie Internetu dostęp do niej (nie zawsze legalny) stał się niezwykle łatwy, ponadto nastąpiło zatarcie granic po-między twórcą a odbiorcą, gdyż ten ostatni sam zaczął aktywnie partycypować w procesie tworzenia. Wydaje się, że w tej sytuacji wprowadzanie nowych obostrzeń prawnych nie tylko nie przyniesie oczekiwanego skutku, ale spowo-duje powiększenie faktycznej domeny publicznej, przy jednoczesnym wzro-ście społecznego przyzwolenia dla dokonywania naruszeń prawa autorskiego i braku praktycznych możliwości skutecznego ich zwalczania89. W dalszej zaś perspektywie poszerzanie zakresu ochrony może doprowadzić do zakłócenia równowagi między interesami autorów, producentów i wydawców oraz konsu-mentów i odbiorców.
Odpowiedzią na dążenia do poszerzenia zakresu ochrony prawnoautorskiej są oddolne inicjatywy, takie jak ruch Creative Commons, zmierzające do „uwol-nienia” kultury i nauki oraz udostępniania ich na warunkach łagodniejszych niż te, jakie przewiduje restrykcyjne prawo autorskie. Wydaje się, że inicjatywy te są jak najbardziej pozytywne – przede wszystkim dlatego, że nie narzucają autorowi jednego słusznego modelu ochrony twórczości, tylko pozostawiają swobodę decydowania o tym, czy jego utwór ma być chroniony w pełnym zakresie, jaki przewiduje prawo autorskie, czy udostępniany na innych, łagod-niejszych warunkach. Obecne przepisy mocno ograniczają wolność twórcy,
89 T. Targosz, Domena publiczna…, s. 554.
wyżej od jego woli stawiając nakaz ochrony utworu przez ustawowo określony czas. Stąd też w doktrynie słusznie postuluje się dokonanie zmian w ustawie, które umożliwiłyby autorowi swobodne dysponowanie swoimi prawami, w tym przekazanie utworu do domeny publicznej90.
Bibliografia
Literatura
Barta J., Markiewicz R., O potrzebie zmian prawa autorskiego [w:] Oblicza prawa cywilnego.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, red. K. Szczepanowska‑
Kozłowska, Warszawa 2013, s. 42–67.
Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie. Orzecznictwo i wyjaśnienia. T. 3, Warszawa 2005.
Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa 2013.
Błeszyński J., Co łączy „Dzienniczek” św. Faustyny z Paderewskim, Rzeczpospolita, 6.10.2009 r.
Błeszyński J., Czas ochrony autorskich uprawnień majątkowych, PiP 1977, z. 2, s. 71–83.
Błeszyński J., Konwencja berneńska a polskie prawo autorskie, Warszawa 1979.
Błeszyński J., Ochrona „Dzienniczka” św. Siostry Faustyny w świetle prawa autorskiego, [w:]
Finis Legis Christus, T. 1, Warszawa 2009, s. 279–288.
Domena publiczna – troska o prawa podstawowe?, red. P. Fajgielski, P. Potakowski, Lublin 2013.
Flisak D., Co łączy „Dzienniczek” św. Faustyny z prawem autorskim”, Rzeczpospolita, 19.11.2009.
Flisak D., Pojęcie utworu w prawie autorskim – potrzeba głębokich zmian, Przegląd Prawa Handlowego 2006, nr 12, s. 32–36.
Flisak D., Wydłużenie okresu ochrony praw pokrewnych, czyli jak z poważnego tematu uczynić groteskę, ZNUJ PPWI 2009, z. 105, s. 76–88.
Granice prawa autorskiego, red. M. Kępiński, Warszawa 2010.
Jasińska K., Ochrona idei – zagadnienia ogólne, PIPWI UJ 2006, z. 93, s. 9–28.
Klimas D., Licencje „Creative Commons” 3.0 w polskim porządku prawnym oraz ich byt w wir‑
tualnym świecie – wybrane aspekty prywatnoprawne, Prawo Mediów Elektronicznych 2015, nr 1, s. 53–60.
Kolasiński M., Ochrona własności intelektualnej a prawa człowieka, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2008, z. 3, s. 741–758.
Kosiarski M., Czyją własnością jest „Dzienniczek” św. Faustyny, Rzeczpospolita, 25.09.2009.
Lessig L., Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, Warszawa 2009.
Lessig L., Wolna kultura, Warszawa 2005.
Machała W., Utwór – przedmiot prawa autorskiego, Warszawa 2013.
Machała W., Wybrane cywilnoprawne aspekty licencji „creative commons”, Monitor Prawniczy 2009, nr 8, s. 422.
Matczuk J., Prawo do kultury v. prawo autorskie – nieuchronny konflikt czy nadzieja na koncy‑
liację, ZNUJ PPWI 2015, z. 127, s. 36–51.
90 Zob. J. Barta, R. Markiewicz, O potrzebie zmian prawa autorskiego, [w:] Oblicza prawa cywilnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, red.
K. Szczepanowska ‑Kozłowska, Warszawa 2013, s. 60; Granice…, red. M. Kępiński, s. 152.
Michalak A., Interes publiczny i jego oddziaływanie na powstanie, treść i wykonywanie praw własności intelektualnej, Warszawa 2012.
Miernik M., Jak długo trwa ochrona praw autorskich?, http://lookreatywni.pl/kategorie/prawo‑
autorskie/czas‑trwania‑praw‑autorskich‑prawo [dostęp: 8.05.2016].
Niewęgłowski A., Poźniak‑Niedzielska M., Przyborowska‑Klimczak A., Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, Warszawa 2014.
Pacek G., Wykorzystywanie przez prasę utworów chronionych prawem autorskim. Wyjątki, wyłą‑
czenia i ograniczenia, Warszawa 2015.
Pinkalski Z., Wyłączenia spod ochrony prawnoautorskiej – art. 4 pr. aut. i pr. pokr., ZNUJ PPWI 2009, z. 106, s. 36–62.
Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. J. Barta, R. Markiewicz, Warszawa 2011.
Prawo autorskie. System prawa prywatnego. T. 13, red. J. Barta, Warszawa 2007.
Sarbiński R.M., Wybrane problemy intertemporalne prawa autorskiego, PIPWI UJ 2005, z. 89, s. 223–245.
Siewicz K., Analiza prawna Creative Commons 0, http://fbc.pionier.net.pl/pro/wp‑content/uploa-ds/2012/07/CC0_analiza.pdf [dostęp: 28.05.2016].
Siewicz K., Co łączy „Dzienniczek” św. Faustyny z szarą strefą kultury, Rzeczpospolita, 20.10.2009.
Siewicz K., Zakres klauzuli copyleft w prawie polskim, PIPWI UJ 2006, z. 93, s. 235–262.
Stec P., Pojęcie i zakres domeny publicznej w prawie polskim, Przegląd Sądowy 2008, nr 4, s. 45–64.
Ślęzak P., Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych, Warszawa 2012.
Targosz T., Domena publiczna w prawie autorskim, PIPWI UJ 2007, z. 100, s. 531–554.
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. E. Ferenc‑Szydełko, Warszawa 2014.
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. M. Bukowski, D. Flisak, Warszawa 2015.
Wasilewski P., Open content – zagadnienia prawne, Warszawa 2008.
Zoll F., Prawo cywilne. T. 3: Prawa rzeczowe i rzeczowym podobne, Poznań 1931.
Akty prawne
Akt paryski konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych, sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., Dz.U. z 1990 r. Nr 82, poz. 74, załącznik.
Dyrektywa 2006/116/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych, wersja ujednolicona, Dz.Urz. UE L 372 z 27.12.2006 r., s. 12.
Traktat Światowej Organizacji Własności Intelektualnej o prawie autorskim, sporządzony w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r., Dz.U. z 2004 r. Nr 41, poz. 375.
Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn.: Dz.U.
z 2016 poz. 666 z późn. zm.
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Najwyższego z 21.03.1938 r., II C 1289/00 (w:) J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie. Orzecznictwo i wyjaśnienia. T. 3, Warszawa 2005.
Wyrok Sądu Najwyższego z 27.03.1965 r., I CR 39/65, LEX nr 63398.
Wyrok Sądu Najwyższego z 25.04.1973 r., I CR 91/73, OSNC 1974, nr 3, poz. 50.
Wyrok Sądu Najwyższego z 31.12.1974 r., I CR 659/74, LEX nr 64198.
Wyrok Sądu Najwyższego z 24.11.1978 r., I CR 185/78, LEX nr 8151.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 05.07.1995 r., I ACr 453/95, LEX nr 62609.
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 19.02.1997 r., I SA/Kr 1062/96, LEX nr 29303.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 29.10.1997 r., I ACa 477/97, LEX nr 533708.
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 10.12.1997 r., III SA 889/96, LEX nr 33512.
Wyrok Sądu Najwyższego z 04.03.2002 r., V CKN 750/00, LEX nr 564851.
Wyrok Sądu Najwyższego z 06.06.2002 r., I CKN 654/00, OSNC 2003, nr 7‑8, poz. 110.
Wyrok Sądu Najwyższego z 15.11.2002 r., II CKN 1289/00, OSNC 2004, nr 3, poz. 44.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 05.03.2004 r., I ACa 35/04, OSA 2004, nr 10, poz. 33.
Wyrok Sądu Najwyższego z 25.01.2006 r., I CK 281/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 186.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 06.04.2006 r., VI SA/Wa 152/04, LEX nr 180425.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 08.11.2006 r., I ACa 746/06, LEX nr 298399.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 09.11.2006 r., I ACa 490/06, LEX nr 298567.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 07.11.2007 r., I ACa 800/07, LEX nr 370747.
Wyrok Sądu Najwyższego z 27.02.2009 r., V CSK 337/08 , OSP 2010, nr 3, poz. 33.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 14.05.2010 r., I ACa 257/10, OSA 2012, nr 10, poz. 46‑71.
Wyrok Sądu Najwyższego z 22.06.2010 r., IV CSK 359/09, LEX nr 694269.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 01.12.2011 r., C‑145/10, Dz.U. UE.
C.2012.32.7.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 16.04.2013 r., I ACa 1216/12, LEX nr 1322755.
Wyrok Sądu Najwyższego z 06.03.2014 r., V CSK 202/13, LEX nr 1486990.
Źródła internetowe
http://www.annefrank.centrumcyfrowe.pl http://creativecommons.pl
http://www.mecglobal.pl/news/mec‑videotrack‑27‑proc‑internautow‑ci‑ga‑filmy‑i‑seriale‑z‑sieci https://nowoczesnapolska.org.pl/2012/06/18/walczymy‑o‑powrot‑janusza‑korczaka‑do‑domeny‑
publicznej
http://www.pwc.pl/pl/publikacje/piractwo/analiza_wplywu_zjawiska_piractwa_tresci_wideo_na_
gospodarke_w_polsce_raport_pwc.pdf
http://www.publicdomainmanifesto.org/files/Public_Domain_Manifesto_pl.pdf
Uniwersytet Śląski