Kolaż – granica między cytatem a prawem gatunku twórczości
6. Prawa gatunku twórczości
Trzecią cechą cytatu jest jego celowość. Cytat musi być uzasadniony, zaś ta sytuacja ma miejsce, gdy jego zastosowanie stanowi warunek sine qua non zrealizowania jednego z celów wymienionych w art. 29 ustawy o prawie autorskim27. Z katalogu znajdującego się w przywołanym przepisie spośród wskazanych celów, takich jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczości – istotne z punktu widzenia prawnoautorskiej oceny kolażu są jedynie prawa gatunku twórczości.
Interpretacja terminu prawa gatunku twórczości rodzi trudności. W swojej monografii L. Małek wskazuje na dwa możliwe ujęcia. W myśl ujęcia wąskie-go pojęcie to powinno być interpretowane poprzez przyjęcie, że możliwość posłużenia się fragmentem cudzego utworu uzasadniona jest wówczas, gdy w samodzielnej twórczości ex natura występuje jasne i jednoznaczne nawiązanie do cudzego dzieła. Ujęcie szerokie, zwane liberalnym, stanowi, że zezwolenie na posłużenie się cytatem występuje każdorazowo, „ilekroć dany twórca uzna, że konieczne jest to do osiągniecia celu twórczego”28.
S. Stanisławska ‑Kloc wskazuje29, że w celu ustalenia praw gatunku twór-czości należy zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze, należy ustalić ist-nienie gatunku twórczości. Autorka podkreśla, że w tym wypadku nie chodzi o samą stosowaną technikę artystyczną, ale o „całość środków wyrazu, formę
26 A. Wachowska, Cytat utworu…, s. 31–32.
27 S. Stanisławska ‑Kloc, Komentarz do art. 29…
28 L. Małek, Cytat…, s. 297–298.
29 S. Stanisławska ‑Kloc, Komentarz do art. 29…
i rodzaj twórczości”30. Po drugie, po stwierdzeniu istnienia gatunku, niezbędne będzie ustalenie, czy dane prawo gatunku twórczości uzasadnia sięgnięcie po cudzą twórczość. Należy zatem udzielić odpowiedzi na pytanie, czy odwołanie się do cudzej twórczości jest niezbędne dla danego gatunku. Po trzecie, moż-liwe jest jedynie takie cytowanie, które jest zgodne z uczciwymi praktykami.
Trzecią ze wspomnianych przesłanek szerzej omawiają J. Barta i R. Markiewicz, wskazując, iż określenie praw gatunku twórczości oznacza akceptowanie pewnych przyjętych w poszczególnych gatunkach twórczości
„zwyczajów” w sferze cytowania, nie stanowi jednak przyzwolenia na generalną swobodę cytatu ze względu na „potrzeby” danego rodzaju twórczości31.
Mając na uwadze powyższe rozważania odnoszące się do prawa cytatu, wskazać należy, jak kolaż oceniany jest przez doktrynę. Według E. Traple, formalnie cytat plastyczny w ujęciu kolażu nie jest wyłączony z zakresu art. 29 ustawy o prawie autorskim, a technika kolażu może zostać uznana za gatunek twórczości, pozwalający na posłużenie się fragmentem cudzego dzieła pla-stycznego. Jednocześnie jednak w przypadku takiego cytatu powstaje problem związany ze wskazaniem autora utworu inkorporowanego, niejednokrotnie bo-wiem wypełnienie tego wymogu nie będzie możliwe32. J. Barta i R. Markiewicz wskazują, że nie można szukać usprawiedliwienia dla eksploatacji cudzych dzieł w technice przyjmowanej w sztuce „jako taka”. Powołanie się wyłącznie na prawa gatunku twórczości jest w tym przypadku niewystarczające. W ślad za wspomnianym wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r. (I CK 232/04) J. Barta i R. Markiewicz uznają, że dopiero przedstawienie własnego spojrzenia na problematykę zawartą w utworze inkorporowanym i wykazanie, że przejmowanie fragmentów utworów nie stanowi naśladownictwa, stanowi uzasadnienie dla legalnego korzystania z cytatu w zakresie kolażu33.
Najbardziej liberalne stanowisko w tym zakresie prezentuje A. Wachowska, której zdaniem objęcie celem uzasadnionym gatunkiem twórczości wynika już z samej formy i konwencji związanej z tworzeniem kolażu. Podkreśla ona jednocześnie, że nie każde przytoczenie cudzych utworów w kolażu będzie się mieściło w ramach instytucji dozwolonego użytku. Niezbędny jest w tym zakresie odpowiedni dobór i układ cytatów, który przesądzi o jego samoistnym charakterze34.
Zgoła odmienne stanowisko reprezentowane jest przez L. Mał ka. Po pierw-sze, w jego opinii kolaż nie stanowi odrębnego gatunku twórczości, a jest to jedynie „technika artystyczna bez określonego celu lub funkcji”35. Tym samym
30 Ibidem.
31 J. Barta, M. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 240.
32 E. Traple, Komentarz do art. 29…
33 J. Barta, M. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 240.
34 A. Wachowska, Cytat utworu…, s. 40.
35 L. Małek, Cytat…, s. 313.
kolaż nie powinien być objęty dyspozycją art. 29 ustawy o prawie autorskim w zakresie, w jakim ustanawia on dozwolony użytek prawa cytatu w celach uzasadnionych prawami gatunku twórczości. Po drugie, podaje w wątpliwość, czy kolaż może stanowić samoistną całość w przypadku, gdy stanowi jedynie zlepek urywków cudzych utworów. Małek uważa, że brak wówczas akceso-ryjnego charakteru cytatu względem utworu zasadniczego (inkorporującego).
Po trzecie, nie neguje możliwości rozpoznawania kolażu przez pryzmat innych wskazanych w katalogu ustawowym celów cytatu.
7. Podsumowanie
Uznać należy, że brakuje jednolitego stanowiska w doktrynie odnoszącego się do oceny kolażu. Mając na uwadze przedstawione powyżej rozważania, za-stanowić należy się, czy w ocenie kolażu nie idziemy „za daleko”, doszukując się głębszego celu w inkorporacji utworów. Być może, tak jak nie dokonujemy oceny twórcy obrazu, fotografii, utworu słowno‑muzycznego, nie powinniśmy oceniać twórców kolaży. Możliwe, że są oni jak przyjaciel Lessiga – Ben, który swoje własne myśli wyraża słowami innych. A jeśli tak, to czy nie powinni cieszyć się takim samym uznaniem?
Twórca kolażu dysponuje w rzeczywistości wszystkimi istniejącymi utwo-rami tego świata. Ich dobór, zestawienie, układ, uporządkowanie, a nawet do-pasowanie w większości przypadków świadczyć będzie o spełnieniu przesłanki twórczości. To, że indywidualne piętno twórcy jest w tym przypadku trudniejsze do uchwycenia, nie może przemawiać za odmową uznania kolażu za utwór stanowiący samoistną całość.
Jeśli jednak uznamy za słuszne stanowisko, zgodnie z którym kolaż nie zasługuje na ocenę jako gatunek twórczości rządzący się własnymi prawami, to czy nie zamkniemy drogi dla twórczości współczesnej, takiej jak sampling, mashup, remiks?
Mój artykuł zatytułowałam Kolaż – granica między cytatem a prawem ga‑
tunku twórczości. Na pozór założenie dziwne. Jak bowiem jedna z przesłanek zastosowania cytatu może zostać przeciwstawiona samemu cytatowi? W ramach podsumowania zmuszona jestem uznać, iż granica ta istnieje, choć jest bardzo niewyraźna. Z jednej strony, powołanie się na prawa gatunku twórczości, które usprawiedliwiałyby inkorporowanie części innych utworów do kolażu, stano-wiłoby znaczne ułatwienie. Spełnienie warunków celu i samoistności uzasad-niałoby powoływanie się na dozwolony użytek w tym zakresie. Uznanie, że kolaż nie jest gatunkiem twórczości, a jedynie techniką twórczą spowoduje, że powstały utwór, o ile nie będzie mógł zostać uzasadniony innym wymienionym
w ustawie celem, nie będzie mógł korzystać z dozwolonego użytku w zakresie swobodnego cytowania. Tym samym, jego status utworu zależnego spowoduje, że do dalszego rozpowszechniania wymagać będzie zgody twórców utworów inkorporowanych. Te zaś rozwiązanie może skutecznie zamknąć możliwość rozwoju kolażu.
Bibliografia
Literatura
Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa 2016.
Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, LEX 2011.
Ferenc‑Szydełko E., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz.
Flisak D., Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, LEX 2015.
Greenberg C., Collage, Art and Culture, http://www.sharecom.ca/greenberg/collage.html.
Lessig L., Remix, Making Art and Commerce Thrive in the Hybrid Economy, Londyn 2008.
Małek L., Cytat w świetle prawa autorskiego, Warszawa 2011.
Wachowska A., Cytat utworu audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej, z. 104, rok 2009.
Akty prawne
Dyrektywa z dnia 27 września 2001 r. nr 2001/84/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Dz.Urz.
UE.L Nr 272), str. 32
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2016 r.
poz. 666 z późn. zm.).
Orzeczenia
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., sygn. I CK 232/04, Legalis nr 71036.