Samoistny charakter

Drugą cechę prawa cytatu stanowi samoistny charakter utworu powsta-jącego, tj. inkorporującego. Wykorzystanie prawa cytatu powinno wiązać się z umieszczeniem utworu cytowanego w przejawie działalności twórczej, któ-remu przysługuje przymiot utworu w rozumieniu art. 1 ust 1 ustawy o prawie autorskim¹⁷. Na przestrzeni lat pojawiły się różne¹⁸ definicje doktrynalne od-noszące się do samoistności utworu inkorporującego, z uwagi jednak na fakt, że niniejsze rozważania stanowią jedynie sygnalizację problemu związanego z prawem cytatu, omówienie poszczególnych stanowisk w tym zakresie zostanie pominięte.

Na cele niniejszego artykułu pozwolę sobie przyjąć tzw. liberalne podejście do samoistnego charakteru, zgodnie z którym spełnienie niniejszej przesłanki należy wiązać z oceną, czy w wyniku usunięcia części zawierającej cytat

po-14 E. Traple, Komentarz do art. 29…

15 Wniosek z art. 34 ustawy o prawie autorskim, zgodnie z którym można korzystać z utwo-rów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości.

16 S. Stanisławska ‑Kloc, Komentarz do art. 29…

17 J. Barta, M. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 237. Autorzy wskazują, iż wymóg, aby cytat był dopuszczalny tylko w utworze znajduje oparcie jedynie w polskiej regulacji, nie jest natomiast przewidziany w przepisach prawa UE lub konwencjach międzynarodowych.

18 Przegląd stanowisk odnoszących się do samoistności utworu inkorporującego zawarł w swej monografii L. Małek, Cytat w świetle prawa autorskiego, Warszawa 2011.

zostałe elementy dzieła spełniać będą wymogi autorskoprawnej twórczości¹⁹. Inaczej mówiąc – przesłanka samoistności zostanie spełniona, jeżeli po swo-istym wycięciu wszystkich elementów inkorporowanych, utwór inkorporujący sam w sobie będzie stanowił przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przezna-czenia i sposobu wyrażenia²⁰.

Niniejsze przemyślenia należy przenieść na pole rozważań dotyczących oceny konstrukcji prawnej kolażu. Ocena kolażu z punktu widzenia przesłan-ki samoistności jest niezwykle trudna. Niejednokrotnie może okazać się, że po „wycięciu” wszystkich przejętych z utworów inkorporowanych elementów z kolażu otrzymamy „pustą kartkę”, a utwór nie będzie istniał. W literaturze przedmiotu podnosi się, że względem kolażu nie jest możliwe zastosowanie te-stu sprawdzającego, o którym mowa była powyżej²¹. A. Wachowska wskazuje, że po odrzuceniu cytowanych elementów, z dzieła, jakim jest kolaż pozostaje jedynie „zamysł utworu wykreowany w wyobraźni twórcy”²². Czy jednak sam zamysł, wyobrażenie twórcy o gotowym utworze może stanowić przesłankę do uznania kolażu za utwór samoistny?

Odpowiedź jest uzależniona od tego, czy kolaż może zostać potraktowany jako zbiór cytatów. Twierdząca odpowiedź na to pytanie pozwalałaby zastoso-wać w stosunku do kolażu dyspozycję art. 3 ustawy o prawie autorskim, zgodnie z którym zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.

Za tym rozwiązaniem opowiada się A. Wachowska, której zdaniem twór-czość artysty i jego indywidualne piętno mogą przejawiać się w odpowiednim zestawieniu, doborze czy też połączeniu ze sobą tych elementów²³.

Ocena samoistności kolażu była przedmiotem Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r. (I CK 232/04). Stan faktyczny w niniejszej sprawie prezentował się następująco: na pierwszej stronie okładki tygodnika ,,Polityka”

z dnia 5 czerwca 1999 r. opublikowano zmieniony plakat wyborczego Komitetu Obywatelskiego ,,Solidarność”, autorstwa Tomasza Sarneckiego, z wyborów parlamentarnych, które odbyły się w czerwcu 1989 r. Na okładce wykorzystano bez zmian sylwetkę szeryfa trzymającego w ręku kartkę z napisem ,,wybory”, noszącego nad gwiazdą szeryfa plakietkę z napisem ,,Solidarność”. W miejsce

19 J. Barta, M. Markiewicz, Prawo autorskie…, s. 237.

20 Tj. wypełniało cechy utworu w rozumieniu art. 1 ust 1 ustawy o prawie autorskim.

21 A. Wachowska, Cytat utworu audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i pra‑

wach pokrewnych [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej, z. 104, rok 2009, s. 31.

22 Ibidem, s. 31.

23 Ibidem.

napisów ,,Solidarność” oraz ,,W samo południe 4 czerwca 1989”, które zostały usunięte, wprowadzono następujący tekst: ,,10 lat na wolności. Historia III RP.

Raport specjalny”.

Głównym argumentem po stronie tygodnika było to, że przedmiot przejęcia stanowi tylko cytat, uzasadniony prawami gatunku twórczości, a z uwagi na fakt, że prawo cytatu pozwala na przytaczanie w samoistnych utworach nie tylko urywków rozpowszechnionych utworów, ale nawet drobnych utworów w całości, przejęcie nawet dużego fragmentu utworu nie stanowi naruszenia praw twórcy. W odpowiedzi na niniejszy argument Sąd Najwyższy zauważył, że „cytowany urywek lub nawet cały drobny utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu własnej twórczości, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło”²⁴. W ramach komentarza należy zauważyć, że nie chodzi o wyrażoną procentowo zależność między utworem inkorporo-wanym a inkorporującym, a o sam wkład twórczy, nałożenie osobistego piętna przez twórcę na utwór inkorporujący. Ta wartość jest niewymierna i nie może zostać wyrażona w czysto matematyczny sposób.

W podanym stanie faktycznym wkład własny tygodnika ograniczył się do usunięcia napisów, zmniejszenia dzieła inkorporowanego oraz zamieszczenia tytułu i hasła informującego o treści artykułu publikowanego w numerze.

Kwintesencję wyroku Sądu Najwyższego stanowi twierdzenie, zgodnie z którym w przypadku cytatu plastycznego, którym posługują się takie ga-tunki twórczości jak pastisz, karykatura czy kolaż, należy zwrócić uwagę,

„że powstające w ramach takich gatunków utwory, aby mogły być uznane za samodzielne, muszą na tyle zmieniać sens i sytuację przejmowanego utworu, by było wiadomo, że przedstawiają własne spojrzenie na problematykę zawartą w utworze inspirującym i nie są zwykłym naśladownictwem”²⁵. Jedynie spełnie-nie tej przesłanki warunkuje możliwość przejęcia cudzej twórczości bez zgody twórcy. W ocenie Sądu Najwyższego przejęcie elementów plakatu autorstwa Tomasza Sarneckiego z jednoczesnym małym wkładem twórczości własnej au-torów okładki nie mieści się w pojęciu dozwolonego użytku, o którym mowa w art. 29 ustawy o prawie autorskim.

W tym miejscu zastanowić należy się nad kwestią, czy każdy kolaż może stanowić utwór samoistny. Odpowiedź w tym wypadku powinna być negatywna.

Samo zastosowanie techniki kolażu może nie stanowić wystarczającej przesłanki do tego, aby uznać, iż powstały kolaż nosi cechy samoistności. Podobnie oce-niać powinniśmy mały wkład twórczy przejawiający się w braku oryginalności układu i połączeń w kolażu. Zawarcie indywidualnego piętna w kompozycji utworu w praktyce oznacza duże problemy z ustaleniem czy powstałe dzieło będzie samoistnym utworem czy nie. W ślad za A. Wachowską uznać należy,

24 Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 r., sygn. I CK 232/04, Legalis nr 71036.

25 Ibidem.

że ocena, czy cytat został inkorporowany do utworu stanowiącego samoistną całość, w niektórych przypadkach musi być dokonywana po ustaleniu całości utworu, tj. z uwzględnieniem cytatów inkorporowanych w dane dzieło²⁶. Moim zdaniem ocena ex post powinna być dokonywana, jeśli nie zawsze, to w znacz-nej większości przypadków oceny kolażu.

Ponadto, podkreślić należy, iż niektóre kategorie kolaży będą już prima facie oceniane zarówno jako nieposiadające waloru samoistności, a nawet potencjal-nej możliwości otrzymania miana utworu. Będą to wszelkie kolaże powstałe za pomocą programów komputerowych, w których jedyny wkład człowieka ogranicza się do wyboru np. fotografii, zaś układ, połączenie i zestawienie będą stanowiły jedynie wynik pracy aplikacji. Z uwagi na fakt, iż ochrona prawno-autorska i status utworu przysługuje jedynie twórczej działalności człowieka, dzieła stanowiące wynik pracy komputerów znajdują się poza ich katalogiem.