W : i ® !
R O C Z N I K I C H E M I I
O R G A N
POLSKIEGO TOWARZYSTWA CHEAICZNEGO
?, ¿ ¿ ¡ ¿ i
' Z A Ł O Ż O N Y P R Z E Z
J A N A Z A W I D Z K I E G O
R E D A K T O R : SEK RETA RZ RED A KCJI:
W. ŚWIĘTOSŁAWSKI A. DORABIALSKA
R O C Z N I K 1931
TOM XI ZESZYT 6
W A R S Z A W A 1 9 3 1
N A K Ł A D E M P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A C H E M I C Z N E G O WYDANO Z ZASIŁKU MINISTERSTWA WYZNAĆ RELIGIJNYCH i OŚWIECENIA PUBL.
A. SPRAWOZDANIA:
T R E Ś Ć :
Str.
1. Spraw ozdania z p o s ie d z e ń Zarządu G łó w n eg o I o w , . . . XXVII 2. Sp raw ozd ania z p o s ie d z e ń N au k ow ych Tow, . XXX B. PRACE:
36. R. Spychalski: Badania r e n tg e n o g r a fic z n e nad struk turą m lcelll
m y d c l ■ . - • * . - • • '127
37. W. Św iętosław ski I 7?. K opczyński: B ad an ia nad zm ian ą stą ż en ia a z e o tr o p o w e g o m iesza n in a lk o h o lu e ty lo w e g o i b e n z e n u w z a le ż
n o ś c i o d ciśn ie n ia . , . . . . . 440
38. A. Z m aczyński: Z a sto s o w a n ie te rm o m e tró w o p o ro w y ch d o badań e b u ijo sk o p o w y c h i to n o m e tr y c z n y c h . U. Badania nad zjaw iskiem
a zeo tro p ji m iesza n in a lk o h o lu e ty lo w e g o i b e n z e n u . . . 449 39. i4. Dorabialska: M lk ro k ilo r y m etr y cz n e pom iary o k r e su półtrw anla
p o lo n u . . . . . . . . 469
40. D . Langauer: O p rzejściu z c ztero - d o p ię c io sk ła d n ik o w e g o u k ła du so li m orsk ich w b ad an iach nad przeróbk ą la n g b eln itu . . 477 41. S . BąkowskU Z a sto so w a n ie a lk o h o lu m e ty lo w e g o w e b u ijo sk o p o -
wej m e to d z ie o z n a c z a n ia zaw artości w ody . . . . 490 42. J. Z a w a d zki i B. M odrzejew ski: K in etyk a rozk ład u a m o n ja k u wo- -
b e c ż ela za . . . . . . . . . 505
43. J. K onarzew ski: Związki u k ład u CaO — F e,O j i ich rola w c e m e n
c ie portlandzkim 1 . . . . . . . . 516
44. L, M archlewski: W sp raw ie fllop orflryn y . . . . 529 45. K. Lindenfeld: O p o s ta cia c h k rystaliczn ych h e m ln y i w arunkach
ich otrzym yw an ia . . . . - . . . 532
46. XV. Św iętosław ski: O z m o d y fik o w a n ej k o lb ie d e sty la c y jn e j E n glera 543
DO DNIA 15.VI.31 NADESŁANO DO REDAKCJI PRACE NASTĘPUJĄCE:
26,VJ1. F. Fabrowicz I W. Leśnlaftski: O pew nych pochodnych kwasu naltaleno-p-sulfonow ego.
2.YI.3I. i r . S m ctó ila w ski: O ebuljoskople rólnfcow ym zaopatrzonym w kolum nę rektyfikacyjną I jego zastosow aniu.
3.YI.31. f A. Korczyński i T. Tucholski: O pew nych pochodnych dw unaitylu.
Druk z es zy tu u k o ń c z o n o dn. 30.V131.
POLECAMY ZE S K Ł A D U
CHEMIKALJA DO ANALIZ CZYSTE I APARATY f. R H O N E -P O U L E N C
PRZYRZĄDY ! SZKŁO
„ P Y R E X ” DLA LABO- R A T O R J Ó W C H E M I C Z N Y C H I BA- K T E R J O L O - G I C Z N Y C H PO CENACH ZNACZNIE ZNIŻONYCH N O W Y C E N N I K [ W Y S Y Ł A M Y N A Ż ą D A N I E PRZYRZĄDY I CHEMIKALJA
DO KONTROLI TECHNICZNEJ
WYŁĄCZNA SPRZEDAŻ NA POLSKĘ
S Z K Ł JA „ P Y R E X “
PŁYNY MIANOWANE
ŚRODKI LECZNICZE 1 OPATRUNKOWE DLA AMBULATORJÓW FABRYCZNYCH ŚRODKI DEZYNFEKCYJNE d l a PRZEMYŚLU WSZELKIE PRODUKTY CHEMICZNE
DO CELÓW PRZEMYSŁOWYCH KWAS SIARKOWY, NAWOZY SZTUCZNE
ORAZ
ZAPRAWAJPYŁOCHŁONNA POWSTRZYMUJĄ
CA PODNOSZENIE SIĘ KURZU W S A L A C H FABRYCZNYCH
P R Z E M Y S Ł O W O -H A N D L O W E Z A K Ł A D Y C H E M I C Z N E
LUDWIK SPIESS i SYN
S P Ó L K J A A K C Y J N A W A R S Z A W A
DAN1ŁOWICZOWSKA 16.
TOWARZYSTWO
ZAKŁADÓW CHEMICZNYCH
„ S T R E M “
SP. AKC.
O D Z N A C Z E N I A :
DYPLOM HONOROWY MINISTERSTWA PRZE
MYŚLU i HANDLU NA WYSTAWIE SAN.-HYG.
w WARSZAWIE 1927.
WIELKI MEDAL ZLOTY NA P.W.K. (Poznań 1929).
D Y P L O M H O N O R O W Y MIN. P. i H. 1929 (O dznaczenie Państwowe).
Zarząd: Warszawa, Mazowiecka 7 Telef.: 56-65,314-50, 273-17 i 120-00.
Łój kostny, Klej kostny i skórny, Mączki k o stn e n a w o z o w e, Oleina, G lice- ryna te c h n ic z n a i farma-
ceu tyczn a, Stearyna.
r *
I WSZECHŚWIAT
F I S M O P O F U L A R N O - B R Z Y R O D N I C Z B
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZY
RODNIKÓW IMIENIA KOPERNIKA.
W ychodzi w 11 zeszytach rocznie
p o d redakcją przy udziale
Jana D em bow skiego L u d w ik a W ertensteina
Redakcja i Administracja: Warszawa, Polna 40 m. 10.
Prenumerata rocz. zł. 15, półroczn. zł. 8.
Zeszyt p o je d y n c zy 1,50 gr.
l i
f IDijciqg z katalogu iDydaiunictu) ^
' K A S Y im. MIANOWSKIEGO
w W arszaw ie, Palae Staszica.
ADAMCZEWSKI S. O blicze p o e ty c k ie B artłom ieja Z im orow lcza Bibijografja G eo lo g icz n a P olsk i Nr. 6 (r. 1927)
CISZEWSKI S. P race e tn o lo g ic z n e . T. II. .
DIHM J. N iem cew icz ja k o polityk i pu blicysta w d o b ie S ejm u C z ter o letn ie g o . . . .
GRSIOROWSKI S. J . M alarstw o m ln jatu row e g reck o -r zy m sk ie GOŁf\B S. U stawa o prawie a u to rsk iem
MOSZYŃSKI K. P o le s ie W sch od n ie. M aterjaly e tn o g r a fic zn e z w sch od n iej c zę śc i b. pow iatu m o z y rsk leg o oraz z po wiatu r z e c z y c k i e g o ...
N au ka P olsk a, jej p otrzeb y, o rg a n iza c ja i rozw ój. T. IX.
NOAKOWSKl S. Zam ki i p a ta ce p o lsk ie. F antazje arch ltekto n ic zn e . 8 rysun ków dw ubarwnych i 4 p lęciob arw n e z te k s te m p olsk im lub f r a n c u s k i m ...
O ch ron a Przyrody z. V I I I ...
PAWLIKOWSKI J. Prawo o c h ro n y przyrody Poradnik dla S a m o u k ó w t. VII. B otanik a, cz. 2-a
„ Plan i m eto d a op racow an ia. In form acje dla współpra cow n ik ów n o w e g o w ydania Poradnika dla S a m o u k ó w P race filo lo g icz n e . T. XII.
T. XIII (1928) . P race Z o o lo g ic z n e . T. VII. z. 1 Przegląd F ilo zo fic zn y . R. XXXI z. 4 Przegląd G eograficzn y. T. VIII z. 3 /4 .
RAKOWIECKI T. D rogi p la n et I k o m e t. T. I. . R oczniki C hem ji. T. VIII z. 1/2, 3/4, 5, 6, 7, 8 i 9 T. IX z. 1, 2, 3/4, 5, 6, 7, 8 i 9 T. X z. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 I 9
SIERPIŃSKI W. Zarys teorji m n o g o ś c i. Cz. 2. T o p o lo g ja o g ó ln a SOKOŁOWSKI M. O ch ron a przyrod y, w sz k o le
Spraw ozdania P a ń stw o w eg o Instytutu G e o lo g ic z n e g o . T. IV z. 3 /4 S zk oły W yższe R zeczyp osp olitej P o lsk iej. K siążka in fo rm a cy j
na z e sk orow id zem nazw isk p rofesorów W yższych U czelni TROJANOWSKI A. Słow nik tk a ck o -w y k o ń cz a ln icz y w 5-iu język . U r a n j a . C za so p ism o M iłośn ik ów A stron om ji. R. VI. N. 4 . WASILEWSKI ALEKSANDER Dr. P race -...
W1NID W. Kanał B yd g o sk i. M onografja z licz n em l w yk re
sa m i i 17-tu tablicam i sta ty sty c z n e m l . . . . WÓYC1CKI Z. Krajobrazy r o ślin n e P olsk i z. XIII (P u szcza Kam- p i n o w s k a ) ...
10. —
— .70 12 —
6.—
37.80 10.60
18.- 18.-
12.—
6.—
2.80 15.—
1.80 1 8 . - 18.—
4.80 4 .—
6 — 18.—
2.50 2.50 2.50 11.25
1.70 16.25 15.—
5.60 1.60 3.—
20.—
13.20 E k sp ed y cja wydawnictw Kasy czy n n a je s t c o d z ie n n ie o d 9 -ej do 15-tej.
T elefon S ek retarjatu 7-07, te le fo n Biura W ydaw nictw 47-15.
P racow n icy naukow i oraz m łod zież a k a d em ick a przy z g ło s z e n ia ch w Biurach Kasy otrzym ują u s tę p stw o o d c e n k a ta lo g o w y c h . Ł KS]
^ r a c
S p raw o zd an ia z p o s ie d z e ń
Polskiego T o w a rz y stw a C hem icznego.
i.
S p r a w o z d a n i a
z posied zeń Z a r z ą d u G łó w n e g o T o w a r z y s t w a .
Posiedzenie CIXVI z dn. 5 m arca 1931 r. O b e c n i: p rzew o d n iczą cy p. K l i n g , c zło n k o w ie pp.: C e n t n e r s z w e r , D o r a b i a l s k a , J e z i e r s k i , L a m p e , P r z y - ł ę c k i , Ś w i ę t o s ł a w s k l , T r e p k a , Z a w a d z k i . Przyjęto do w ia d o m o ści sp ra w o z d a n ie k a so w e z ło ż o n e p rzez p. sk arb nika za lu ty. Z g o d n ie ze sp raw ozd an iem , z ło ż o n e m p rzez p. sk arb nika na p o s ie d z e n iu Zarządu G łó w n eg o łą cz n ie z d e leg a ta m i O dd ziałów w dn. 25/1 31 r., u c h w a lo n o w p łacać w r. 1931 d o Kasy „P rzem ysłu C h em icz
n e g o “ po 17 zł. r o c z n ie od k a ż d e g o c zło n k a Tow., o tr z y m u ją c e g o p o w y ższe c z a s o p ism o . P rzyjęto d o w ia d o m o ści sp ra w o zd a n ie p. prof. C e n t n e r s z w e r a z d zia ła ln o ści K o
m itetu O b ch od u stu le c ia M. F arad aya.
Na c zło n k ó w w sp ierających z o sta li przyjęci:
Sp. B elgijsk a S o c h a c z ew sk ie j Fabryki S z tu c z n e g o Jedw abiu, Zakłady C h em ic zn e „N itrat“,
Fabryka C h em iczn a „R ad och a“,
Przetw órnia O lejó w R o ślin n y ch w R adom iu.
Tow. A kc. „ E le k tr y c z n o ść “, W arszawa, Z god a 10.
N a c zło n k ó w n ad zw yczajn ych z o sta li p rzyjęci pp.:
1248. f l b b e S a u l , kier. te ch n . fabr. S. A bbe i S-ka, Łódź, N arutow icza 32.
1249. E h r l i c h h o f J u l j u s z , inż. farbiarnl, Ł ódź, Al. K ościu szki 9.
1250. H e l l p e r i n P i o t r , dr. dyr. S p . A kc. Zakł. C hem . w C zęstoch ow ie, W arszawa, P oln a 72/14.5
1251. H e r m a n o w i c z W i t o l d , a sy s t. Un. S t. Bat. w W ilnie, N ow o - W llejka, Kra
kow sk a 20.
1252. J a r o s z e w s k i S t a n i s ł a w , inż., s z e f laborat., S o c h a c z ew , skrz. p o c z t. 39.
1253. M i c h n i k J e r z y , a sy st. Zakł. C hem ji Fiz. Un. S t. Bat., W ilno, Z akretow a 23.
1254. N i w i ń s k i A l e k s a n d e r , inż. c h e m . Centr. Lab. P. M. Splr., W arszawa, Piękna 43 m. 5.
1255. N o w i ń s k i Z y g m u n t , in ż.-tech n ., kier. odd z. fabr. „Przem . C h em . w P olsce" , Z gierz, P iątk ow sk a 4 m. 7.
1256. O k u l l c z S t e f a n , Inż. nau cz. gim n . Im. kr. Z y g m . A u gu sta, W iln o, Saw icz 11 m . l l . 1257. P y z e l T a d e u s z , inż. c h e m . M en n icy Państw ., W arszawa, C h m ielna 16 m . 14.
liii. Tadeusz Czadersk
XXVIII
1258. W o t k o w s k i f t n t o n i , inż. eh em ., Lód i, N ow o-T argow a 7.
1259. G l i ń s k a fl i i n a, mi. a sy s t. Zakl. Ch. Fizjol. U niw ers,, W ilno, N o w o g ró d zk a 22.
Posiedzenie CLXVII z dn. 26 m arca 1931 r. O b e cn i: p rzew od n iczący p. K l i n g , c zło n k o w ie pp.: C e n t n e r s z w e r , D o r a b i a l s k a , J e z i e r s k i , L a m p e , P r z y - ł ę c k i, S o m m e r , S z e l l e r , Z a w a d z k i , i p. f l r n d t , d e le g a t P o ls k ie g o P o w sz ec h n e g o Tow. F a rm a c eu ty cz n e g o . P ow ierzon o prezydjum sp raw ę za p r o sz en ia p. prof.
V o t o i k a w c elu w y g ło sz e n ia p rzezeń od cz y tu w P. T. Ch. P o in form ow an o zeb ra
n y ch o o s ią g n lę te m p o r o zu m ien iu p o m ięd zy redakcją „B ulletins Internat, d e 1’flc a d e in ie d e s S c ie n c e s ' w K rakowie z red akcją „R oczników C h em ji“ w spraw ie o trzy m y w a n ia i rozsyłan ia przez P. T. Ch. pew n e] liczby od b itek z prac c h e m ic zn y ch , d ru k ow an ych w „B ulletins". Odbitki będą w y sy ła n e do o d p o w ied n ich in sty tu cy j za g ra n icę; c z ło n k o w ie Tow., na ż y c z e n ie , m o g ą otrzym yw ać z a m ó w io n e odbitki. U ch w alon o w ydrukow ać 500 e g z . z a w ia d o m ień afiszow ych o p o s ie d z e n ia ch o d czy to w y ch w T ow arzystw ie.
Na czło n k ó w w sp ierających zo sta li p r z y ję c i:
1260. P r o t J a n , inż., nacz. dyr. Państw . Wytw. Prochu, Z a g o żd żo n , pow . K o zie n ice.
T-wo Fabryki W yrobów A zb esto w y ch i G um ow ych „L eonow it", L ódź, P iotrkow ska 175.
P aństw ow a Fabryka Zw iązków A z o to w y ch w M o śc ic a ch . Fabryka Przetw orów C h em iczn y ch „Rędziny", Sp. flk e.
P aństw ow a Fabryka P rochu I M aterjałów K ruszących, Z a g o żd żo n .
P rzem ysłow o-H an d low e Zakłady C h em iczn e „Ludwik S p ie s s i Syn", Sp. flk e., War
szaw a, D an lłow iczow sk a 16.
Z akłady S o lv a y w P o ls ce , W arszawa, C za ck ieg o 14.
Na c zło n k ó w nad zw yczajnych zo sta li przyjęci pp.:
1261. C y k m a n J a k ó b , ln ż.-ch em . fabr. „L aokoon ", Lwów, D e m b iń sk ieg o 16.
1262. D m o c h o w s k i R o m a n , dr., zie m ia n in , m aj. Sarnów , p. Luków, skrz. poczt; 2.
1263. K a r p i ń s k i B o h d a n , ln ż .- c h e m ., st. a syst. C hem . Inst. Bad., W arszawa, T o p iel 16/9.
1264. K l e i n d i e n s t J u l j a n , ln ż.-ch em ., n a u cz y c ie l, Pruszków , D łu ga 3.
1265. P i k u l s k i A l e k s a n d e r , m ag. farm. Przetw. Farm. Gł. Skl. S an ., W arszaw a, W sp ó ln a 65/8.
1266. P r z e s t ę p s k a L e o n j a , ln ż.-ch em ., a sy st., B y d g o szcz , pl. P iastow sk i 3.
1267. W i ę c l a w e k B o n i f a c y , in ż.-ch em ., asyst. Polit., W arszawa, C h m ieln a 14 m. 6.
1268. W o l b e r g A l e k s a n d e r , dr., w spółw ł. fabr. „Zawodzie", C zęsto ch o w a , Stra.
żack a 13.
Posiedzenie CLXVII1 z dn. 16 kw ietnia 1931 r. O becni: p rzew od n iczący p. K l i n g , czło n k o w ie pp.: C e n t n e r s z w e r , D o r a b i a l s k a , J e z i e r s k i , L a m p e , M i ł o - b ę d z k i , P r z y ł ę c k i , S . o m m e r , S z p e r l , S z e l l e r , Ś w i ę t o s ł a w s k l , W i ś l i c k i , Z a w a d z k i . P zyyjęto do w ia d o m o ści z ło ż o n e przez p. sk arb n ik a sp ra w o zd a n ie k a so w e za m a rzec b. r., jak rów nież sp ra w o zd a n ie z ło ż o n e przez p. p rzew od n i
c z ą c e g o Kom isji O d czytów P ublicznych o w ykładach pu b liczn ych , k tóre się odb yły w lu tym i m arcu w W arszaw ie pod egid ą Tow. Z o s ią g n ię te g o z o d czy tó w d o c h o d u u ch w alon o p rzez n a czy ć na fu n d u sz p r o p a g a n d o w o -o d c zy to w y 257 zł. 50 gr. P o s ta n o w io n o urządzić na je sie n i d alszą serję od czytów pu blicznych. Na w n io s ek K om isji W y
daw niczej u ch w a lo n o w ydrukow ać b roszury z dziedziny wiedzy c h e m ic zn ej, z g ło s z o n e przez 1) p. O to is k ie g o p. t. „O zw iązkach in o z y to -fo sfo ro w y ch " i 2) p. P leśn iew icza
„O p ierw iastkach ch e m ic zn y ch “. D o Kom isji przyjęcia p. prof. V otoü k a w yb ran o pp.:
dr. D orabialską, prof. Klinga, prof. M iłob ęd zk iego, inż. S o m m e ra , prof. S zp erla. D o Rady N a d zo rczej In stytutu R ad ow ego w yb ran o p. dr. D orabialską, ja k o d e le g a tk ę Tow Nazw ę „drobne w ia d o m o ści“, pod aw an ą w z aw iad om ien iach o p o s ie d z e n ia ch odczyto*
wych, p o s ta n o w io n o zm ien ić na „w iad om ości b ie ż ą c e “.
o
XXIX
N a c zło n k ó w n ad zw yczajn ych z o sta li przyjęci pp.:
1269. B ' e r g R o m a n , in ż .-c h e m ., W arszaw a, P a ń sk a 50 m . 20.
1270. D o b r o w o l s k i S t a n i s ł a w , In ż.-techn ., Kier. W arszt. N apr. Sprz. P rzeciw g- w Z egrzu, W arszawa, S m o c z a 7 m. 8.
1271. K i z j a c k i K o n s t a n t y , mjr. w st. s p o c z ., W arszawa, Żoliborz.
1272. K r z y w i c k i E d w a r d , c h e m ik laborat. „W .W .P.“ w Radom iu, R adom , D łu g a 24.
1273. K u c h a r s k i S t a n i s ł a w , m ag., c h e m ik w W. W. Sprz. P rzeciw g., R adom , Ż e r o m s k ie g o 80.
1274. M i e l c z a r s k i W ł a d y s ł a w , in ż.-ch em ., kierow n. labor. W. W. S. P., R adom , W y so k a 12.
1275. N i e w i a d o m s k i M a r j a n , mjr., In ż.-ch em . kier. ref. P rzem . Okr. M. S. W ojsk..
W arszawa, M o k o to w sk a 54 m. 31.
1276. S e t k o w l c z W ł a d y s ł a w , ab solw . Polit., Lwów, B a to r eg o 26.
1277. S z c z e p a n i a k S t a n i s ł a w , in ż .- c h e m ., sz e f. ruchu W. W. S. P.. Radom>
S ło w a c k ie g o 57.
1278. S z m u r ł o M i k o ł a j , c h e m . rzecz. W ojsk. Zakł. Z a o p . Uzbr., J ó z e fó w , willa B en k e.
1279. W o l k o w i c k i J a n , dyr. fabr. „Nitrat", woj. Ł ódzkie, p. Ujazd.
Posiedzenie CLXIX z dn. 21 m aja 1931 r. O becni: p rzew o d n iczą cy p. M l ł o b ę d z k l , c zło n k o w ie p p . : C e n t n e r s z w e r , D o r a b i a l s k a , J e z i e r s k i , P r z y ł ę c k i , S o m m e r , S w i ę t o s ł a w s k i , Z a w a d z k i . O d c zy ta n o 1 p rzyjęto do w ia d o m o ści sp ra w o zd a n ie k a s o w e za k w iecień , z ło ż o n e przez p. sk arb n ik a. W sp raw ie Nadzw ycz.
W aln. Z g ro m a d zen ia , p o ś w ię c o n e g o p o w o ła n iu n ow ych c zło n k ó w h o n o ro w y ch , u ch w a
lo n o , w ob ec p ó ź n e g o z g ło s z e n ia kan dyd atur, o d ło ż y ć w ybory d o W aln. Z grom . 1932 r.
N a c z ło n k ó w n ad zw yczajn ych zo sta li przyjęci pp.:
1280. D u r a k i e w i c z E d w a r d , stu d . P olit. W arsz., W arszaw a, C zern iak ow sk a 225 m. 38.
1281. F e i n g o l d ó w n a F r y d e r y k a , in ż.-c h e m ., Lwów, K ościu szk i 18.
1282. H o l z m a n E l j a s z , in ż.-ch em ., dr. n. te ch n ., Lwów, P olitech n ik a .
1283. K a r p i ń s k i Z y g m u n t , inż. Uniw. w G ren ob le., stu d. P olit., W arszawa, P oln a 50 m . 63.
1284. K u r n i c k a H a l i n a , m ag ., se k r . K om . T ech n . C h em . Zw. Prz. C hem ., War
szaw a, W iejska 4, h o te l S ejm o w y .
1285. M e t z i s J ó z e f , inż., dyr. Tow. N aft. „G alicja“, D ro h o b y cz.
1286. P i o t r o w s k i Z d z i s ł a w , stu d . wydz. c h e m . P olit. W arsz., W arszawa, N o w o w iejska 41 m . 15.
1287. S t r u m p f W i t o l d , stu d . wydz. c h e m . P olit. W arsz., W arszawa, Ludna 16 m . 14- Posiedzenie CLXX z dn. 11 czerw ca 1931 r. O b e c n i: p rzew o d n iczą cy p. K l i n g » czło n k o w ie pp.: C e n t n e r s z w e r , D o r a b i a l s k a , J e z i e r s k i , L a m p e , P r z y - ł ę c k i , S o m m e r , S z e l l e r , Ś w i ę t o s ł a w s k i , W i ś l i c k i , Z a w a d z k i . O d c zy ta n e przez p. sk a rb n ik a sp ra w o z d a n ie k a s o w e za maj przyjęto, jak rów n ież przy
j ę to w n io s ek p. sk arb n ik a w sp raw ie w y p ła c e n ia p. k ie ro w n iczce biura 1 m ie s ię c z n e j d o d a tk o w ej p e n sji w m. czerw cu r. b. U ch w a lo n o p o c z y n ić kroki w c e lu z w ięk szen ia liczby c zło n k ó w w sp ierających , d ro g ą zw racania się do zarządów fabryk, a rów nież w y
ja śn ić o g ó ło w i c z ło n k ó w sp raw ę p r z ec h o d ze n ia z k ategorji c zło n k ó w zw y cza jn y ch na w sp ier a ją cy ch . N a d e le g a tó w P o lsk . Tow. C h em . n a XI K o n g r es C hem ji P rzem y sło w ej w Paryżu w yb ran o pp.: L ą n d a u a , W e i l a i Z a m o y s k i e g o . W ybrano p. prof.
P i ł a t a , ja k o d e le g a ta Tow. na M iędzynarodow y K o n g res Paliwa C ie k łeg o w Paryżu (w rzesień 1931 r.). U ch w alon o w ysłać o d p ow ied ź do Tow. im . K op ern ik a w sp raw ie op in ji o p io g r a m ie n a u cza n ia w s z k o le śred n iej.
Na czło n k ó w w sp iera ją cy ch z o s ta ły p r z y ję te fabryki:
XXX
Fabr. M ydeł T oalet., Perfum l K osm . „F orn arlna“ Sp. fik c., W arszawa, B elw e derska 2.
Przem yśl Mydl. i Perfum . Fryderyk Puls Sp. flk c., W arszawa, W ierzbow a 11.
K. Zawadzki 1 S-ka, fabryka ch em ic zn a , W arszawa, Z ielna 15.
Na czło n k ó w nad zw yczajnych zostali przyjęci pp.:
1288. K o t e c k i S t a n i s ł a w , stu d . Polit-, Z a g o żd zo n , P.W.P. i M.K., Laborat. Centr.
1289. Ł u k a s z e w i c z W a c ł a w , Inż. - c h em ., kier. fabr. W yrób. C eram . O p o c z n o . 1290. P e r l i ń s k l J e r z y , stu d . wydz. ch em . P olit. W arsz., W arszawa, P iękn a 43 m . 30.
1291. S i b e r a T o m a s z , ln ż.-ch em ., urzęd nik Izby Skarb., P o zn a ń , Sw. M arcina 5 m . 10.
1292. S k r u t k o w s k l E d w a r d , ln ż .- c h e m ., tech n . p rzed st. fr. fabr. barwn., Łódź, Z agajn lk ow a 44 m . 46.
1293. T e n c e r M a u r y c y , dr. inż., dyr. przetw . olej. roślin ., R adom , P iłsu d sk ieg o 17.
Posiedzenie Zarządu Związku Polskich Tow arzystw Chemicznych z dn. 21 m aja 1931 r.
O becn i: p rzew od n iczący p. M l l o b ę d z k l , c zło n k o w ie pp.. C e n t n e r s z w e r , D o r a b i a l s k a , J e z i e r s k i , P r z y ł ę c k l , S o m m e r , Ś w i ę t o s ł a w s k i , Z a w a d z k i , d e le g a t P o ls k ie g o P o w sz e c h n e g o Tow arzystw a F a r m a c e u ty c z n e g o p. f l r n d t oraz d e le g a t Z rzeszen ia G azow ników i W o d o c ią g ó w P olsk ich p. Ś w i e r c z e w s k i . P oin for
m o w a n o zeb ran ych o u ch w ale flk a d em jl U m ieję tn o ści, zw ięk szającej liczb ę d o ty c h c z a so w y ch czło n k ó w P o ls k ie g o K o m itetu C h e m ic z n eg o o d w óch , z k tórych je d n e g o wybiera Z w iązek P olsk ich Tow arzystw C h em iczn y ch . R ó w n o c ze śn ie z a k o m u n ik o w a n o zeb ran ym o z m ia n ie nazw y Polsk. Kom it. Naród. Chem ji C zystej i S to s o w a n e j na P olski K om itet C h em iczn y. D o k o n a n o w yboru pp.: prof. S z p e r l a, dyr. T r e p k i i prof-. Z a w a d z- k l e g o na d e le g a tó w Zw. P olsk. Tow. C h em iczn ych do P olsk . K om it. C h e m ic z n eg o . U ch w alon o za sa d ę, ż e do Związku P olsk ich Tow. C h em . m o g ą być p rzyjm ow an e te in stytu cje, k tóre w ykażą się od p ow ied n ią d z ia ła ln o ścią w k ieru nk u p o p iera n ia nauki ch e m ic z n e] oraz p o sia d a ją p e rjo d y czn e w ydaw nictw o, p o ś w ię c o n e z a g a d n ie n io m w iedzy ch e m ic zn ej.
II.
S p r a w o z d a n i a
z posiedzeń n a t ik o w y e h T o w a r z y s t w a . Posiedzenie CLXXX1 z dn. 5 m arca 1931 r.
305. Prof. W. Ś w i ę t o s ł a w s k i : „Badania f iz y k o - c h e m ic z n e p o lsk ich w ęgli k a m ie n n y c h “.
306. Prof. W. Ś w i ę t o s ł a w s k i : „Zjawisko tw orzen ia s ię k o k su w św ietle bad ań fiz y k o -ch em icz n y c h “.
Posiedzenie CLXXX11 z dn. 26 m arca 1931 r.
307. Prof. W. D o m i n i k : „W yrób i z a sto so w a n ie g a z u p o w ie tr zn e g o z eteru e ty lo w e g o “.
Posiedzenie CLXXXIII z dn. 16 k w ietn ia 1931 r.
308. Prof. J . Z a w a d z k i : „K inetyka rozk ład u tlen k u a z o tu na p la ty n ie i am on jak u na żelazie".
309. Dr. St. B ą k o w s k I : „E bu ljoskop ow a m e to d a o z n a c za n ia w o d y “.
Posiedzenie CLXXX1V (łą czn ie z W ydziałem C h em iczn ym P o lite ch n ik i W arszaw , sk iej) z dn. 6 m aja 1931 r.
310. Dr. E. V o t o ć e k , prof. P o litech n ik i C zeskiej w P ra d ze: „ P o stęp y ch em ji hy- drazyn ow ych p o c h o d n y c h cu k ró w “.
XXXI
Posiedzenie CLXXXV (łą cz n ie z W ydziałem C h em iczn ym P o lite ch n ik i W arszaw sk iej) z dn. 7 m aja 1931 r.
311. Dr. E. V o t o ć e k , prof. P oiltech n ik i C zesk iej w P ra d ze: „H istorja, za sa d y i bu dow a c z e s k ie g o słow n ictw a zw iązków n ie o rg a n iczn y c h " (p o c zesk u ).
Posiedzenie CLXXXV1 z dn. 21 m aja 1931 r.
312. Dr. M. C h o r ą ż y : „Z badań nad sta n em k o lo id a ln y m w ęgla k a m ie n n e g o “.
313. Dr. B. R o g a : „O zjaw isku p la sty c z n o śc i w ę g la “.
Posiedzenie CLXXXV11 — XII Sekcji Dydaktycznej z dn. 28 m aja 1931 r.
314. Dr. J . D u b o i s : „ S y n tety c zn e p aliw o“.
315. Inż. K. D r e w s k i : „Kilka uw ag o sta n ie n a u cz a n ia c h em ji w sz k o le śred n iej w N ie m cz ec h i C zech o-S łow acji" .
Posiedzenie CLXXXV1I1 z dn. 11 czerw ca 1931 r.
316. Dr. K. L i n d e n f e l d : „Kilka uw ag o źród łach b łęd ów przy m ik ro a n a llty czn em o z n a c za n iu w ęgla i w o d o ru “.
317. Inż. H. S t a r c z e w s k a : „O z d o ln o śc ia c h c h ło n n y c h w ęgli k a m ien n y c h I o pró
bach p r a k ty c z n e g o ich z a sto so w a n ia " .
R. SPYCHALSKI.
B adania rentgenograficzne n a d strukturą w e w n ę trz n ą micelli m y d e ł 1).
R echerches sur la structure interne de micelles des savons par les rayons X.
(O trzy m a n o 18.1V.31).
W S T Ę P .
M ieszaniny alkalicznych soli średnich i wyższych kwasów tłu szczo
wych n oszą nazwą mydet. W o d n e roztwory mydeł należą do układów k o lo id a ln y ch . Najważniejsze ich w łasności łączą s ię ściśle z tym właśnie st a n e m ich w ystępow ania. Chcąc poznać d o k ła d n ie w łasności kolo id a ln e roztworów m y d eł w połączeniu z elektrycznym ładunkiem m i c e l l i 2), p o d d aw ano w o statnich latach obszernym i ścisłym b a d a n io m roztwory p o j e d y n c z y c h , c z y s t y c h soli średnich i wyższych k w a só w tłusz
c zow ych . Wyróżnić należy sy ste m a ty c z n e badania K r a f f t a i u c z n ió w :i) f ł) P orów n. P. T h i e s s e n i R. S p y c h a l s k i , Z a n o rg . a llg e m . C h em ., 1931 (w druku).
!) O d różn iam y p o jęcia : c zą stk a k o lo id a ln a i m lcella. W ję zy k a ch o b c y ch dla czą stk i k o lo id a ln e j, jak w ia d o m o o k a zu ją cej nab ój e le k tr y cz n y , istn ieją nazw y w jęz. n iem ieck im „ k o llo id es T e iic h e n “, w zgl. „M Icelllon", w e fran cu sk im „le g r a n u le “, w a n g ie lsk im „io n ic m ic e l“. O d p o w ied n io do tych term in ó w n a le ża ło b y (n ie p r z e są d zając p o c h o d z e n ia e le k tr y c z n e g o ład u n k u c z ą s te k k oloid aln ych ) dla czą stk i k o lo id a l
nej stw orzyć n azw ę „jonu k o lo id a ln e g o " . Term in m icelli m a o z n a c z a ć c z ą s tk ę k o lo i
daln ą z o to c zk ą jo n o w ą p o c h o d z e n ia zew n ętr z n e g o , n ie m n iej p rz eto sta n o w ią cą z czą stk ą k o lo id a ln ą pew n ą o r g a n iz a c y jn ą c a ło ś ć . C ząstka stan ow i za tem ce n tra ln y sk ład n ik m icelli. (K o n cep cja , k tórą c z ę śc io w o zn ajd u jem y u R. Z s i g m o n d y ’ e g o , a którą o p r a co w u je o b e c n ie prof. E u c k e n ).
3) K r a f f t i S t e r n , Ber. 27, 1747 (1894); K r a f f t i W l g l o f f , Ber. 28, 2566 (1895); K r a f f t i S t r u t z , Ber. 29, 1328 (1896); K r a f f t , Ber. 29, 1334 (1896); ibid. 32, 1584, 1608, 1996, (1899).
428 R. Spychalski
M c . B a i n a i u c z n ió w 1) oraz badania przeprow adzone w Instytucie Che- mji N ie o r g a n ic z n e j2) w Getyndze.
Pom iary kataforetyczne wykazały, że m icelle posiadają w hydrozo- lach ujem ny ładunek elektryczny.
W artość na przew odnictw o elektryczne układów micelarnych mydeł równa się o d n o śn e j wartości zwykłych układów jonow ych, ładunek zatem micelli m usi być w ysoki.
Pomiary p r z e n o s z e n ia 3) prądu elek tr yc z n e g o wykazały, że przy a n o dzie w ydziela się prócz w o ln e g o kwasu tłuszczow ego pewna ilość alkalicz
n e g o metalu. Ilość metalu, wydzielona przy anodzie, jest śc iśle równoważna p ew n e m u nadmiarowi w o ln e g o kwasu tłuszczowego, w y d z ie lo n e g o również przy anodzie. Stąd odrazu s tw o r z o n o sto su n k o w o prosty obraz struktu- rowy micelli m ydeł. Rdzeń „jonowych micelli" składa się z pojedyńczych lub za glo m ero w a nych jed n o s tek obojętnej soli kwasu tłuszczow ego. W olny kwas tłuszczowy, przylegając d o powierzchni cząstki, jest źródłem w y s o kie g o u je m n e g o ładunku ele ktrycznego. Ten u jem ny ładunek k o m p e n sują jony alkalicznego metalu, otaczając m icellę w p o stac i ruchliwej chmury jonow ej.
Bardzo m ało w iedziano o wielkości i p ostaci cząstek. P e w n e p o ję c ie o wielkości cząstek zyskano na drodze ultrafiltracji1) hydrozoli przez ultrafiltry p rzeponow e (Membranfilter) R. Z s i g m o n d y ’ e g o . Dawały o n e bezbarwny przesącz benzopurpuryny i czerwieni k o n g o. Czas, p o trzebny do przesączenia przez ten ultrafiltr 100 c m 5 hydrozolu mydła p o d c iś n ien ie m 13-tu atm., wynosił 10 godz.
Pom iary prężności pary ł) nad roztworami m y d e ł wykazały, że na
wet w pobliżu ich tem p. wrzenia cząstki m yd e ł odznaczają się dużą masą.
W roztworach koloidalnych m ydeł m a m y stale d o czynienia z rów nowagą, która ustala się m iędzy częścią krystaloidalną a koloidalną.
Zawierają o n e prócz obojętnej soli kw. tłuszczowe oraz wolną zasadę.
R ó w n o w a g a ta j e s t c h a r a k t e r u p o i i d y s p e r s y j n e g o . Różna w ie lk o ść cząstek zależy o d temperatury i stężenia roztworów. Wzrost rozcieńczenia i temperatury p o cią ga za so b ą zw ięk sze n ie zawartości kry- sta lo id ó w . Odwrotnie, ze wzrostem s tężenia i ze spa d k iem temperatury wzrasta ilość substancji koloidalnej.
‘) P orów n . z e s ta w ie n ie literatu ry w M c . B a i n a „S oap and th e S o a p B oilin g P r o c e s s e s “ (C olloid C hem istry, J e r o m e A l e k s a n d e r , to m I, N ow y York 1926).
5) Porów n. z es ta w ie n ie literatu ry w R. Z s i g m o n d y i fl. T h i e s s e n , Z.
d. D e u ts c h e n Öl und F ettin d u strie Nr. 25, 1924; H a h n e , d ys. G ety n g a 1925; P. fl.
T h i e s s e n i T r i e b e i , Z. a n o r g . a llg e m . C h em ., 1931.
’) L e e t e n . d ys. G ety n g a 1923. M c . B a i n 1 S a l m o n , P roc. Roy. S o c . .London, fl, 97, 44 (1920).
4) F. M ü l l e r B l u m e n c r o n , d y s. G ety n g a 1921.
5) K r a f f t , B er. 32, 1584 (1899); M c. B a i n i S a 1 m o n, 1. c.
B ad a n ia rentgenograflczne 429-
Z dolność do p o d w ó j n e g o załamania ś w i a t ł a J) wskazuje, że p o s t a ć micelii w hydrozolach mydeł jest p o d o b n a do w ydłużonych pałeczek.
W późniejszych badaniach nad tem zjawiskiem przek on a n o się, że postać w każdym razie nie jest ani kulista, ani sz e ście n n a (P. A. T h i e s s e n i T r i e b e 1 1. c.).
Obniżając tem peraturę przy d o sta te c z n ie w ielkiem stę ż e n iu w h y drozolach m ydet zbliżymy się do n o w e g o stanu, do gelu przejrzystego t. zw. po angie lsku „ gelly“, by wreszcie przejść do gelu nieprzejrzystego t. zw. „curd", (po polsku m o ż n a b y rozróżnić: gel i skrzep).
Jak wytłum aczyć m e c h a n iz m t e g o przejścia hydrozolu w gel z uw zględ
n ie n iem wyżej w y m ien io n e j rów no w a gi (krystaloid-koloid), która panuje w tych układach? Zmiany s t o p n io w e temperatury lub stężenia nie pro
wadzą do celu. Pociągają za so b ą zm iany w r ów now adze, które pokry
wałyby w zupełn ośc i zm iany w fazie koloidalnej, w tym przypadku dla nas aktualnej. Użyto s p o s o b u z a p o ż y c z o n e g o z metalurgji, ażeby u t r w a l i ć ró w n o w a g ę w hydrozolach w różnych temperaturach. O c h ł a d z a n o m ia n o w ic ie r a p t o w n i e hy d r o zo le , podgrzane uprzednio d o różnych temperatur. Przejście hydrozolu w tym sta n ie w gel od b y w a się w sam y ch tylko m ic ellach m ydeł (bez naruszenia r ó w n o w agi części koloidalnej i krystaloidalnej) i to p ow oli, skutkiem c z e g o w y g o d n ie m o ż n a śledzić zmiany z a c h o d z ą c e w układzie.
Obserwacje u ltram ikroskopow e t e g o zjawiska dają następujący re
zultat. Przez długi czas panuje w polu widzenia próżnia optyczna. W p e w nej chwili zjawiają s ię wzdłuż ca łe g o pola widzenia n agie p ojed y n cze nici,, których liczba z c z a se m się zwiększa. Nici te m ogły wytworzyć się na d rodze p ołą czen ia się a m ik r on ów , które były dla o k a n ie d o str ze g a ln e z p ow o d u nieznacznych wymiarów. Nici o w e łączą się w dalszym ciągu w pęki, wiązki, lub gwiazdy, tworząc w końcu nieprzejrzystą m asę.
Rys. 1 i 2 (zał. tabl.) przedstawiają dwa zdjęcia 2) ultram ikroskopo
w e roztworu soli sodow ej kw. o le j o w e g o w chwili, gdy osiągnął stan kla
r o w n e g o , p ó łs t a łe g o gelu. Nici w id o c z n e na o b r a z a c h 3) winny m ie ć bu
d o w ę krystaliczną.
Te obserwacje ultra m ik ro sk op ow e potwierdzili i rozszerzyli P. A. T h i e s s e n i T r i e b e l (I. c.) na innej drodze. Zbadali oni s y ste m a ty c z n ie zm iany p o d w ó j n e g o załam ania światła, przeciskając hydrozol soli s o d o w e j kwasu o le j o w e g o przez kapilarę kwarcową ze stałą sz ybkością. W ielk o ś ć po-
*) E, K r a t z, d ys. G ety n g a 1923.
s) W tem m iejscu sk ład am g o r ą c e p o d zięk o w a n ie prof. P. fl. T h i e s s e n o w i za u d zie le n ie mi n eg a ty w ó w i n ie o p u b lik o w a n y c h je s z c z e w y k resó w d o w y k o n a n ia kop ij p o d a n y c h r y su n k ó w w e w stęp ie do n in ie jszej publikacji.
3) W arunki o p ty c z n e tych zdjęć: klarow ny g el 18$ so li so d o w e j kw asu o le jo w eg o ,, u ltra m lk ro sk o p kardioidow y, k o n d e n s o r kardioidow y, p o w ię k s z e n ie 140-k rotn e (23.V .1928).
430 R. Spychalski
Rys. 3.
d w ó jn e g o załamania wyrazili oni liczbą kresek na tarczy analizatora w położeniu jego z chwilą kom pensacji zmiany pola światła sp o la r y z o w a n eg o , wywołanej przez cząstki. Rys. 3-ci wykazuje z ależn o ść p o d w ó j
n e g o załamania światła w hydrozolu soli so d o w e j kwasu o le jo w e g o (o roz- m a ite m stężeniu) od temperatury. Widzimy, że w temperaturze 5 0 “ cząstki są tak drobne, iż nie powodują p o d w ó jn e go załamania światła. Ze sp adkiem t e m peratury z d oln ość p o d w ó jn eg o załamania światła wzrasta szybko, co św iadczy o ist
nieniu am ikronów, posiadających z d o ln o ść łączenia się w w iększe agregaty. Rys. 4-ty przedstawia zależność p o d w ó jn e g o zała
mania światła 15% hydrozolu soli sodo w ej kwasu o le jo w e g o od czasu w stałej tem p.
18°. Widzim y wybitny wzrost p o d w ó jn e g o załamania światła do chwili, w której hy- drozol przechodzi w gel. Przyczyny w y n i
kają z faktów wyżej o m ó w io n y c h .
* Ot P o d w ó jn e załam anie światła w po- Rys ^ jawiającym się gelu mydła je st stale u- j em n e i sto p n io w o znosi dodatnie zała
m anie, właściwe dla zolu teg oż mydła. Cząstki gelu m ydła m uszą z a te m posiad ać w ł a s n ą s t r u k t u r ę k r y s t a l i c z n ą .
B ad a n ia rentgenograficzne 431
Na p o d sta w ie tych w y n ik ó w P. A. T h i e s s e n i T r i e b e l (loc. cit.) tłum aczą m e ch an izm przejścia hydrozolu w gel w s p o s ó b następujący.
Micelle p o s z c z e g ó ln e o postaci pałeczek łączą s ię z p o czątku w kierunku podłużnym , dając początek pow staw aniu nici (rys. 5), lub u kła dó w w kształ
c ie gwiazd (rys. 6). W tej chwili hydrozol przechodzi w stan kla row nego, p ó łs z ty w n e g o „gelly". D o d a ć tutaj trzeba, że mała ilo ś ć substancji w p o staci nici wystarczy, by u s z t y w n ić ') hydrozol. Nici m yd eł łączą się w dal
sz y m ciągu w pęki lub warstwy gwiazd, nakładających się wzajem nie.
Klarowny półsztyw ny gel przechodzi w stały, nieprzejrzysty „curd“.
U d o w o d n io n o zatem , że przy p r z e j ś c i u h y d r o z o l ó w m y d e ł w g e l e s t r u k t u r a m i c e l i i n i e u l e g a z m i a n i e . Rdzeń składa się nadal z o b o jętn ej soli kwasu tłuszczow ego. G e l 2) różni się o d hydro
zolu je d y n ie g ę s t o ś c ią aglom eracji (P ackungsdichte) micelli. B a d a n i a n a d s t r u k t u r ą g e l i p r z e n i e ś ć m o ż n a n a h y d r o z o l e.
Badania struktury substancyj organic znych stanow ią ważny problem w ch em ji organicznej i fizycznej. D o rozwiązania t e g o problem u p o m o c n e są bardzo n o w o c z e s n e m e t o d y r e n tg e n o sk o p o w e .
*) O d p ow ied n ik w p rzyrod zie zn aleźli P. fl. T h i e s s e n i B a u r m a n n , (R. Z s l g m o n d y , K olloid -C h em ie i o g ó ln a c z ę ś ć, str. 59, L ipsk, 1925) w zw lerzęcem c ia łk u o c z n e m . Sktada s ię o n o z fiz jo lo g ic z n e g o roztw oru so li k u ch en n ej, który u szty w n ia 0,001$ (w s to s u n k u do całej m a sy ) su b sta n c ji białkow ej, w id o cz n ej w ultra- m ik ro sk o p ie w fo rm ie s y s te m u b e z ła d n e g o nici, u d er za ją co p o d o b n y ch d o tych , k tóre w id zieliśm y na rys. 1, 2.
s) W oda odgryw a w g e lu nadal rolą c ie c z y in term icela rn ej, n ie w ch o d zą c w r e . a k c ję c h e m ic zn ą z m icellam i, jak to u d ow od n ił E. K r a t z (1. c.) na drod ze o z n a c ze n ia izoterm o d w o d n ien ia I u w o d n ie n ia so li so d o w e j kw asu ste a r y n o w e g o .
Rys. 5. Rys. 6.
C Z Ę Ś Ć D O Ś W I A D C Z A L N A .
432 R. Spychalski
K. B e c k e r i W. J a n c k e 1) zastosow ali pierwsi m e t o d ą tą do badań strukturowych soli s o d o w y c h i po ta so w y c h kw asów tłu szczowych.
Przeciskali oni z e s ta lo n e te ciała przez w ąskie otwory, formując w ten s p o s ó b pastylki, które nastąpnie poddawali naświetlaniu m o n o c h r o m a - ty c z n e m światłem r e n tg e n o w s k iem . Wyniki badań w y m ie n io n y c h a u t o rów posiadają małą wartość z t e g o wzglądu, że siatka przestrzenna tych soli uległa deformacji. P i p e r 2) oraz J. J. T r i H a t 3) zajmowali sią s y stematyczniej badaniem rentg enograficzn em struktury rozm aitych soli kw asów tłuszczowych. Głównym wynik ie m ich prac było w yznaczenie elem entarnej siatki przestrzennej krystalitów mydeł; siatką tą 'określają trzy długości (ii), tw orzące z so b ą kąty o danej wielkości.
D otąd jednak nie bad an o rentgenografic znie procesu przejścia hy- drozolów m ydeł w gele, który łączy sią ściśle z za g a d n ie n iem struktury micelli m ydeł. Z astosow ałem przeto m e to d ą , która miała być analogiczną do d o tą d używanej m e t o d y w praw ionego w ruch o brotow y kryształu.
Prządłem m ia n ow icie z h y d r o z o ló w o o d p o w ie d n ie m stężeniu nici, w których naskutek wytworzonej siły napięcia m icelle ulegały określonej orjentacji.
S porządzenie m aterjału.
Przygotow ałem czyste s o le s o d o w e następujących k w a s ó w tłuszczo
wych: n o n y lo w e g o ( C ,H l s O,), k aprinow ego (C10H2o 0 2), u n d e c y lo w e g o (CuH220 2), m irysty n ow eg o (Cu H280 2), oraz kwasu o le j o w e g o (Ci8H310 2).
Czystość wym ienionych kwasów (firmy Kahlbaum i Merck) zb ad a łem na drodze wyznaczenia liczby zmydlania !) z a p o m o c ą a lk o h o lo w e g o roz
tworu ługu s o d o w e g o . Liczby zm ydlania, z n a le z io n e dla p o sz c z e g ó ln y c h k w asów tłuszczowych, odchylały się od te or e tycz n y ch o 0,5%.
Roztwory m ydeł o o k r e ślo n e m stężeniu sporządziłem z ługu s o d o w eg o i o d p o w ie d n ie g o kwasu tłuszczow ego, w ten s p o s ó b , ż e o d w a ż o n e ilości s u c h e g o kwasu z m ydlałem obliczoną ilością ługu s o d o w e g o w s p e cjalnych kolbach m iarow ych, do których d o d aw ałe m również nieco prze
gotow anej wody. Po zm ydleniu napełniałem kolbki w o d ą p rzeg oto w a n ą do kreski. Kolbki, zawierające roztwory m ydeł, z a m y k a łem szczelnie, by zapobiec działaniu C 0 2, który rozkłada je na w olne kwasy tłuszczowe i wolną zasadę.
Lug s o d o w y sporządzałem z przegotow anej w o d y (przekroplonej przez złotą rurkę) i z m etalicznego, c zystego sodu. Do kolb y z naj
c z y stsz e g o srebra w lew ałe m pewną ilość tej wody, wprowadzając d o niej
*} K. B e c k e r i W. J a n c k e , Z. ph ysik. C hem . 99, 266 (1921).
•) P l p e r , Proc. Phys. S o c . L ond yn 15, sie rp ień , (1923). J . C h em . S o c . 236 (1929).
’) J . J. T r i H a t , fln n a le s d e p h y sią u e [iO] 6, 10 (1926).
4) W edług L u n g e - B e r l , C h em isc h -te ch n isc h e (J n te rsu c h u n g sm e th o d en , B er
lin, str. 670 (1911).
Rys. 8. C9Hu O ,N a.
Śred n ica k am ery 57,2 mm;
Fe-Ka 1,934 fl, 25000 V. 15 m a, c z a s naśw , 390 m in.
Rys. 9. C^HmOaNa.
Ś red n ica k a m ery 57,2 m m , Fe-Ka 1,934
A,
25000 V. 15 m a, c z a s naśw . 360 m in.
Rys. 2
Rys. 7.
Rys. 10. Cu H „ 0 2Na.
Średn. k am ery 57,2 mm, Fe-K a 1,934
A,
25000 V. 15 ma, c za s naśw . 420 m in.
Rys. 11. C,4H2,-Oj Na.
Średn. k am ery .57,2 m m , Fe Ka 1,934
A,
25000 V. 15 ma, c z a s naśw . 560 m in.
a)
b)
Rys. 12. C ,,H 3iO jN a.
Ś red n . k a m ery 57,2 m m , Fe-K„ 1,934
A,
25000 V. 15 ma, c z a s naśw . 900 m in.
Rys. 13. C|0H19OoNa.
M ala k am era S e e m a n n a . a) z sz erszą blend ą b ez ołow iu, b) z w ęższą blend ą z o ło w iem ,
śred n . k a m ery 57,2 m m , Fe-K a 1,934
A,
25000 V. 15 ma, c za s naśw . 240 m in.
B a d a n ia rentgenograficzne 433
skrawki m eta lic z n e g o sodu. Cały ten proces odbywa! się w atm o sfer z e c zysteg o azotu. Po rozcieńczeniu p rzegotow an ą w o d ą przelew ałem z a
w artość kolby srebrnej do starannie wyparafinowanej butelki, za o p a tr z o nej w autom a tyczną biuretę. Rurki, zawierające w apno s o d o w a n e i ług sodow y w pastylkach, chroniły c a ło ść przed d o s t ę p e m dwutlenku węgla.
Korki w szy stk ie uszczelniałem piceiną. Ług w ten s p o s ó b otrzym a n y m ia n o w a łe m k w asem siarkowym. Miano ługu nie z m ie n ia ło się w ciągu tygodnia.
S p o rzą d za n ie nici.
Nici sn u łe m z roztworów o stężeniach:
C,HJ70 2Na 40,2%, C10H19O2Na 39,9"c, Cn H2l0 2Na 39,3£, C14H270 2Na 5,3%» C18H330 2Na 15,0$.
Kroplą roztworu (znajdującego się w stan ie p ó łsztyw n ego, klarownego gelu), zwisającą na końcu sz k la n eg o pręcika, d o ty k a łe m je d e n z brzegów otworu w sztywnej tekturce. Zkolei nić c iąg n ąłe m poprzez otw ór aż do przeciw ległego je g o brzegu. Tą drogą w ysnuta nić ulegała p ew n e m u napięciu, w k tórem przechodziła pow oli w gel nieprzejrzysty. Nici wraz z tekturkami u m o c o w y w a łe m na korkach, a całość w staw iłem d o eksyka- tora próż n io w e go nad ług s o d o w y w pałeczkach (do poch łan ia n ia wody i CO, z powietrza). Te nici mydeł były z reguły grubości 0,05 do 0,5 m m.
Eksykator stał w po koju te r m o st a t o w y m o stałej tem peraturze 15°. Rys. 7 (zał. tabl.) przedstawia szereg nici, z m o n to w a n y c h wraz z tekturkami na korkach. Cyfry w id o cz n e na korkach oznaczają liczbę a t o m ó w węgla cząsteczki d a n e g o mydła.
A p a ra tu ra rentgenow ska.
P osługiw ałem s ię półfalową aparaturą r e n tg e n o w sk ą (firmy S ie m e n s - Reiniger-Veifa), złożoną z sy ste m u transform atorów, z rury w entylow ej (jako prostow nika) dalej z dw óch r ó w n o le g le w łączonych k o n d e n sa to r ó w (o p o j e m n o ś c i 63.000 cm.). D o naświetlań służyła rura e lek tr o n ow a (firmy Mullera z Hamburga), zaopatrzona w a n tik a to d ę żelazną oraz w cztery o kienka L i n d e m a n n a . Rura ta z m o n t o w a n a była na o c h r o n nym statywie S e e m a n n a , d o st o s o w a n y m do czterech kamer, b ę d ą cych w ruchu rów nocześnie. Przy obciążeniu 25000 w o lt ó w i 15-tu mi- liamp. rura wysyłała pro m ien iow an ie Fe-Ka = 1,934
A.
Linję Kp usuw ałe m przez za łoż en ie filtrów c elofanow ych, pokrytych cienką warstwą k o lo id a ln e g o dwutlenku m anga nu w ośrodku żelatynow ym .
Nici m o ic h m ydeł u m ie s z c z o n e były stale w p u nkcie ś r o d k o w y m dużych lub m ałych w alcowatych kam er S e e m a n n a . Średnica kam er w y no siła w je d n y m i drugim przypadku 57,2 m m , przyczem j e d e n m i l i m e t r r ó w n i k a diagram u r e n tg e n o w sk ie g o o d p o w ia d a ł d w ó m
R oczniki Cheraji T. XI. 2H
434 R. S p ychalski
s t o p n i o m kąta odbicia. D o zdjąć używ ałem błon d w ustro nnie św iatło
czułych „Agfa L aue“ (t. zw. film specjalny do badań strukturowych i spektroskopji z a p o m o c ą prom ieni r e n tg en ow sk ich ) bez wzmacniacza.
W ielkość powierzchni błony naświetlanej w y no siła w dużej kamerze 67 m m X 130 m m . Błony w yw oływ ałem w wywoływaczu m e to l-h yd r o - c h in o n o w y m (sporządzanym w edług przepisu fabryki Agfa). W yw oły
w anie trwało zazwyczaj o k o ło 5 minut.
A n a liz a ren tg en o w ska św ieżych, w ilg o tn ych nici m ydeł.
Z p o czą tku p o d d a łe m analizie re n tge n o w sk ie j św ieżo sp orządzone w i l g o t n e nici m ydeł. Otrzymałem diagram y zupełnie p o d o b n e d o tych, k tóre tworzą się p o naświetleniu nici su c h y c h (zobacz niżej). Różnica m ię d zy tem i 2-ma rodzajami obrazów przejawiała się j e d y n ie w różnicy i n t e n s y w n o ś c i pierścieni i punktów interferencyjnych. Intensywność ta była w przypadku nici wilgotnych tak słaba, że z oryginałów nie m ożna było sporządzić kopij, nadających się do druku. P o ło ż e n ie pierścieni i punktów interferen cyjn ych było w je d n y m i drugim przypadku j e d n a k o w e . Rezultat liczbowy był identyczny z w ynikami, k tór e przytoczę niżej w przypadku analizy nici suchych.
D iagramy, o trzym a n e z nici w ilgotnych, świadczą o tem , że a) mi- c elle są materjałem krystalicznym, który nie z m ie n ia swej struktury n aw et po c a łk o w ite m o d p ędzeniu w o d y , b) że w oda gra tu rolę cieczy intermicelarnej.
W nioski te zgadzają s ię z w ynikam i badań o ptycznych i c h e m ic z nych, p rzy toczon ych w e w s t ę p ie d o niniejszej pracy.
A n a liza rentgenow ska suchych nici m ydeł.
Zkolei n a św ietla łem nici m o ic h m ydeł, su sz o n y c h w eksykatorach p ró żn io w y ch . D iagram y otrzym ałem takie s a m e , jak w przypadku na
św ietlania nici w ilg otny ch. Z całą wyrazistością wystąpiły pierścienie i punkty interferencyjne.
Rys. 8, 9, 10, 11 i 12 przedstawiają diagram y r e n tg e n o w sk ie z nici wyżej w y m ie n io n y c h su c h y c h m ydeł s o d o w y c h , w p o d a n y c h tam ż e warunkach optycznych (w dużych kamerach S e e m a n n a ) .
D iagram y uderzają przedew szy stkiem te m , że p ie rścienie i punkty interferencyjne występują z w ielką c z ystośc ią. C zystość obrazów o s ią gn ą łem przez z m n ie jsz e n ie przekroju blend i d o b u d o w a n i e od w e wnątrz gilzy o ł o w i a n e j na końcu tych blend. Efekt t e g o ule pszenia wyjaśnia rys. 13. Ale c o ważniejsze, dzięki tem u ulepszeniu k o nstruk
c yjnem u z a t r z y m a n y c h d ia g ra m ó w m ożna już o w iele ściślej i pewniej w ysnuwać w nio ski] ilościow e.
B a d a n ia rentgenograficzne 435
Zanim przejdę do rozbioru diagram ów, o p is z ę ich c e c h y zewnętrzne.
D iagram y wyżej pod a n e dają obrazy struktury typu t. zw. włóknistej.
P ow sta n ie takich d iagr am ó w r e n tge n ow sk ic h tłum aczy teorja P o l a n y ¡ ’ e g o 1) i W e i s s e n b e r g a 2). Na diagramach 8 i 9 pierścienie interferencyjne, t. zw. krystaliczne, są cienkie i ostro zarysowane, plamki zaś interferencyjne zbliżone są w ybitnie do p u n k tó w (z p o w o d u małej sto su n k o w o liczby a t o m ó w węgla w cz ą ste c zc e d a n e g o m ydła). W miarę wydłużania się łańcucha w ę g lo w e g o pierścienie interferencyjne rozszerzają się, a plamki interferencyjne wydłużają s ię w kształt sierp ó w (rys. 10, 11).
Przeglądając k olejno w szystkie pr z y to c zo n e diagram y m ydeł, łatwo za
uważyć m oż n a, że w miarę wydłużania się łańcucha w ę g lo w e g o liczba pierścieni interferencyjnych maleje. W miarę wzrostu liczby a t o m ó w w c zą steczce m yd e ł nastąpić m o ż e rozszerzenie s ię „krystalicznych“ pasm pierścieni interferencyjnych naskutek zm iany wielkości krystalitów (S c h e r- r e r i L a u e ) lub też naskutek zaburzeń, zachodzących w samej siatce przestrzennej np. przez „falistość“ płaszczyzn siatkow ych lub krawędzi przestrzennych. Rozszerzen ie się pa sm pierścieni interferencyjnych św iad
czy ć m o g ło b y w naszym przypadku o oddalaniu się stanu m y d e ł o d
„wyraźnie“ krystalicznego w miarę wydłużenia s ię łańcucha w ę g lo w e g o . R ó w n o c z e sn e kształtow anie się punktów interferencyjnych w rodzaju sier
p ó w tłum aczyć m ożn ab y p e w n e m rozpraszaniem s ię w niciach m ydeł krystalitów, które nie dają s ię już z t e g o p o w o d u idealnie zorjentow ać.
Ta dyspersja krystalitów p oc iąg ałab y za s o b ą o d p o w ie d n ie rozpro szenie p r o m ien i re n tg e n o w sk ic h .
Punkty interferencyjne (wzgl. środki sierpów) leżą na trzech ró w no ległych i rów n o od sie b ie odleg łych (1,20 cm ) prostych, z których śr o d kowa b ie g n ie z g o d n ie z rów nikiem diagram ów. Równik ten zorjentowany j e s t p rostopadle do kierunku ustawienia nici w kamerze.
Punkty interferencyjne, leżące na równiku, są podstawą d o o b lic z e nia dw óch w ym iarów siatki przestrzennej micelli naszych m yd eł, d l i d 2, na p o d sta w ie wzoru B r a g g a :
{>
n \ = 2 d sin — , g dzie n oznacza rząd reflekcji, X-długość fali rent
g en ow sk iej, 9--kąt odbicia.
Z p ołożenia punktów interferencyjnych, leżących na obu prostych r ów n ole gły ch do równika, m o ż n a obliczyć trzeci w ymiar przestrzennej siatki micelli. Ten trzeci wymiar d3 w yznaczyłem ze wzoru P o l a n y i ’ e g o na t. zw. linje w arstwow e d = —:---- , w którym kąt [i wynika ze wzoru/zX
sin ja>
*) P o l a n y l , Z. P hysik, 7, 149 (1921).
s) W e l s s e n b e r g , Z. P h ysik 8, 20 (1922).
