Materiał szkieletowy w zbiorach Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

Anna Wrzesińska

Materiał szkieletowy w zbiorach

Muzeum Pierwszych Piastów na

Lednicy

Studia Lednickie 3, 359-366

1994

S T U D IA L E D N IC K IE III P o z n a ń — L e d n ic a 1994

MATERIAŁ SZKIELETOWY W ZBIORACH MUZEUM PIERWSZYCH PIASTÓW NA LEDNICY

M uzeum P ierw szych P iastów na Lednicy pow ołane zostało w 1969 roku, lecz d o piero w końcu lat 70-tych i początkach 80-tych na terenie W ielk o p o lsk ieg o Parku E tnograficznego w D ziekanow icach pow stał zesp ó ł dw orski, w po m ieszczen iach któ ­ rego znalazły się biura, pracow nie oraz m agazyny zbiorów . W głów nym gm achu tego kom pleksu (dw ór alkierzow y, będący k o p ią obiektu ze Studzieńca) m ieści się siedziba dyrekcji M uzeum . N atom iast znaczną część piw nic dw oru przezn aczo n o na m agazyny zbiorów m ateriału szkieletow ego p ozyskanego w trakcie badań O strow a L ednickiego i stanow isk m ikroregionu lednickiego. M agazyn obejm uje cztery głów ne p o m iesz cze­ nia, dw a korytarze oraz m ałe pom ieszczenie p odręczne — łącznie 1 0 0 m 2.

Przystępując do tw orzenia m agazynu w 1987 roku przede w szystkim trzeba było zapoznać się z historią dotychczasow ych badań lednickich cm entarzysk. N ależa ło d o ­ trzeć do instytucji posiadających m ateriał, uporządkow ać go, usystem atyzow ać i p rzy ­ gotow ać do transportu. D alszym etapem było w ybranie w łaściw ego sposobu m ag azy ­ no w an ia, o raz sporządzenie dokum entacji i K sięgi Inw entarzow ej.

D zięki dostępnej dokum entacji, oraz publikow anym artykułom m ożliw e było usta­ len ie okresów badaw czych, stanow isk, a także kierow ników badań, ilości pozyskanego m ateriału o raz m iejsc jeg o przechow yw ania.

N ajb o g atszy i je d n o c z e śn ie n ajliczn iejszy m ateriał kostny pochodzi z bad ań w y k o ­ paliskow ych prow adzonych przez antropologów — A dam a W rzoska i M ichała Ćw irko- -G o d y ck ieg o przy w spółpracy arch eo lo g a Z y g m u n ta Z ak rze w sk ieg o w latach 1932 - 1935 (M. Ć w irko-G odycki, I. Sw edborg 1977, s. 3 - 3 6 ) . P ra ce w yko p alisk o w e pro w ad zo n o w e w nętrzu grodu, o dkryw ając duże c m en tarzy sk o szk ieleto w e. Przez cztery sezony w yko p alisk o w e p rzek o p an o 25 7 6 m2 po w ierzch n i i w y ek sp lo ro w an o

1576 szkieletów ludzkich. W czasie w ojny od 6 c zerw ca do 20 lip ca 1944 roku

b ad an ia na O stro w ie prow adził arch eo lo g niem iecki M azanetz, p rzecin ając gro d zisk o w ąsk im p rzek o p em p o osi p ó łn o c-p o łu d n ie (A . W rzo se k 1961, s. 242 - 253). W d o ­ stę p n y m spraw o zd an iu M azan etza m ow a je s t o od sło n ięc iu 4 g robów szkieletow ych. Po w ojnie, w roku 1948 i później aż do 1959 w y k o p alisk a były pro w ad zo n e k olejno przez: W ito ld a K ieszk o w sk ieg o , E d w ard a D ą b ro w sk ieg o , K azim ierza Ż u ro w sk ieg o , A nnę N iesio ło w sk ą-H o ffm an n i G ab rielę M ikołajczyk. W w yniku tych badań wg M. Ć w irk o -G o d y ck ieg o i I. S w edborg (1977, s. 5) w ydobyto dalszych 350 szk ieletó w (w okół k ap licy pałacow ej), co łączn ie z p rzed w o jen n y m i b adaniam i daje o koło 2 0 0 0

360

pochów ków — i tak w 1948 r. — 37 grobów , w 1949 r. — 23 groby, w 1950 r. — 10 grobów , w 1955 r. — 34 groby, w 1956 r. — 19 grobów , w 1957 r. — 32 gro b y , w 1959 r. — 2 groby, czyli w su m ie 157. Z tych lat pochodzi tak że liczny m ateriał szkieletow y nie zak w a lifik o w an y ja k o an ato m iczn e pochów ki szkieletow e. W 1961 roku na g rodzie led n ick im o d słonięto d ru g ą budow lę k am ien n ą nazw a n ą św ią ty n ią II. W jej w nętrzu zlo k alizo w an o 6 g robów — dw a k am ien n e g ro b o w ce i

4 ja m o w e pochów ki sz k ieleto w e (K. A n d erszo w a i in. 1963, s. 2 1 8 - 2 3 0 , J. G órecki 1991, s. 1 1 7 - 132.). W latach 1 9 6 2 - 1965 A . N ow ak i J. Ł o m n ick i kon ty n u u ją b a ­ d an ia w okół św iątyni II ek sp lo ru jąc 17 p o chów ków na zew nątrz budow li (A. N ow ak 1965, s. 181 - 189, 1966, s. 1 7 9 - 180). W roku 1976 z inicjatyw y S ekcji P aleo- dem o g rafii K om itetu N auk D em o g rafic zn y ch PA N ro zp o częto b ad an ia an tro p o lo g ic z­ ne w m ik ro reg io n ie L ednicy (M . H enneberg, A . Puch 1982). B adania p ro w ad ził zespół Z ak ład u A ntro p o lo g ii U A M w P o zn an iu p o d k iero w n ictw em d r hab. M a c ie ja H e n ­ neberga. W skład zespołu w schodzili: m gr Je rzy K ozak, m gr A licja Puch oraz studenci an tro p o lo g ii i archeologii. P race w y k o p alisk o w e pro w ad zo n o w ów czas na trzech sta ­ now iskach: 1. n a O stro w ie L ednickim (R ybitw y O strów L ednicki st. 1), 2. na w sch o d ­ nim brzegu Je zio ra L ed n ick ieg o n a o b sz arz e tzw . „M ałego S k an se n u ” (D ziek an o w ice st. 22), 3. na teren ie p o w sta jąceg o W ielkopolskiego Parku E tnograficznego, tzw. „D u­ żego Skansenu” (D ziekanow ice st. 2). P o d jęte w 1976 roku i k o n tynuow ane w 1977 roku b ad an ia w są sied ztw ie św ią ty n i II d o sta rczy ły d alszy ch 8 pochów ków . N atom iast

w 1978 ro k u w trak cie prac rato w n iczy ch pro w ad zo n y ch p o d czas zm iany zad aszen ia nad p ałacem i k ap licą w y ek sp lo ro w an o 37 poch ó w k ó w (w w iększości n iek o m p let­ nych) (M . N adolski 1977). W 1977 roku ro zp o częto pracę na w cze sn o śred n io w iecz­ nym cm en tarzy sk u sz k ieleto w y m w sp ó łw y stęp u jący m z ciało p aln y m cm en tarzy sk iem lu d n o ści k ultury w schodniopom orskiej na terenie W ielk o p o lsk ieg o P arku E tn o g ra­ ficzn eg o (D ziek an o w ice st. 2). P odczas sta w ian ia X V III-w ieczn ej kap liczk i z O tło- czy n a n atrafiono na 3 groby szkieletow e. Prace ko n ty n u o w an o do 1982 roku, dzięki czem u cm en tarz zo stał całk o w icie p rzeb ad an y (J. W rzesiń sk i 1989, s. 103 - 146). W y ek sp lo ro w a n o 46 grobów sz k ieleto w y ch i 9 grobów ciało p aln y ch (J. G ó reck i 1984, s. 43 - 45). D la celó w ek sp o zy cy jn y ch w 1981 roku p o zo staw io n o in situ g rób sz k ie­ letow y (nr g robu 30/81), m ężczy zn y w w ieku 2 2 - 2 5 lat, leżące g o w zdłuż osi E -W z g łow ą w k ierunku w schodnim , w pozycji w y p ro sto w an ej, z n o żem żelazn y m przy lew ym biodrze. P o zo sta w io n o także in situ grób skrzy n k o w y С (z 1981 roku), p o ­ kazu jąc g o z częścio w o o tw artą k am ien n ą kom orą, trzem a urnam i z przepalonym i kośćm i i je d n ą p rzy staw k ą (J. W rzesiń sk i 1987, s. 51).

W 1977 roku rozpoczęto prace na brzegu dziekanow ickim (tzw . M ały S kansen) (D ziekanow ice st. 22) (M . H enneberg, A . Puch 1982). P odczas prac budow lanych w 1964 roku przypadkow o odsłonięto 2 groby szkieletow e w bardzo dob ry m stanie, z w yposażeniem . P race k o n tynuow ano w 1979 roku, ratow niczo w yeksplorow ano dw a pochów ki w 1980 i 1982 roku, b ad an ia stacjonarne prow adzono w latach 1 9 8 4 - 1986 (Spraw ozdania i dzienniki badań z lat: 1984, 1985, 1986). Pozyskano łączn ie m ateria) szkieletow y z 50 grobów i liczny m ateriał luźno w ystępujący w w arstw ie. B adania cm en tarzy sk a n ie są zakończone, w 1991 roku ponow nie p rzystąpiono do eksploracji, w ydobyto 21 grobów (A. J. W rzesińscy 1992). Prace na tym stanow isku są k o n ty ­ nuow ane.

K R O N IK A

361

W 1982 roku celem odtw orzenia p rzem ian środow iska przyrodniczego i procesów kulturow ych na obszarze w okół Je zio ra L ednickiego przy M uzeum Pierw szych P iastów na Lednicy pow stał Z espół Interdyscyplinarny (E. D zięciołow ski, J. G órecki 1989, s. 185 - 199). W ram ach Z espołu podjęto now e, a także k o ntynuow ane są d o ty ch cza­ sow e badania. Na O strow ie L ednickim prace arch eo lo g iczn e podjęto przede w szystkim na grodzie. W 1983 roku otw arto (m .in.) w ykop 1/83, gdzie przez cztery sezony w y- eksplorow ano 37 grobów (południow a partia cm en tarzy sk a lednickiego).

O m ów iony w yżej m ateriał szkieletow y pochodzi głów nie z badań stacjonarnych, lecz D ział A rcheologiczny M uzeum P ierw szych Piastów na L ednicy brał i nadal bierze u dział w interw encjach archeologicznych i badaniach ratunkow ych. T ak na stanow isku Im ielenko 2 w 1979 roku w yeksplorow ano 3 groby ciałopalne kultury w schodniopo- m orskiej (J. G órecki 1980, s. 4 6 - 4 8 ) . W 1980 roku w trakcie interw encji arch eo ­ logicznej na stanow isku 10 w Polskiej W si odsłonięto 1 grób szkieletow y, a w 1985 roku w K ocanow ie st. 10 (sondaż B) 2 groby szkieletow e. W 1989 roku w S roczynie st. 25 w yeksplorow ano luźny m ateriał szkieletow y kilku osobników .

Po zebraniu inform acji o ilości w yeksplorow anego w trakcie badań m ateriału p rzy stą­ piono do ustalenia m iejsca je g o dotychczasow ego przechow yw ania. W m agazynie M PP znajdow ał się jed y n ie m ateriał z lat 80-tych, a i to niekom pletny: ze stanow iska R ybitw y O strów L ednicki 1 z w ykopu 1/83 z lat 1983 - 1986; w ykopu D ziekanow ice st. 22 z lat 1984 - 1986, oraz z badań ratow niczych Im ielenko st. 2, K ocanow o st. 10, P olska W ieś st. 10, Sroczyn st. 25. Materiał kostny pozyskiwany w trakcie badań prowadzonych przez antropologów w yw ożony był do Zakładu A ntropologii U A M w Poznaniu. I tak w zb io ­ rach Zakładu znajdow ał się m ateriał z lat 1932 - 1935, z badań 1948 - 1956 oraz z badań M . H enneberga 1976 - 1982, pochodzący ze stanow isk O strów L ednicki 1, D ziekanow i­ ce 2 i D ziekanow ice 22. N atom iast m ateriał szkieletow y z badań 1957 - 1960 p ro w ad zo ­ nych przez G. M ikołajczyk znajdow ał się w raz z dokum entacją w M uzeum P oczątków P aństw a Polskiego w G nieźnie. M ateriał z lat 1961 - 1965 niestety uległ zniszczeniu podczas pożaru schroniska na w yspie w 1965 roku. M ateriał szkieletow y przechow yw any przez szereg lat w różnych pom ieszczeniach m agazynow ych, w różnych instytucjach i w zm iennych w arunkach, ulegał stopniow em u rozproszeniu i niszczeniu. W rezultacie okazało się, iż nie je s t ju ż kom pletny w porów naniu z inform acjam i zebranym i ze spraw ozdań i dzienników . Zarów no częśó m ateriału, ja k i dokum entacji z badań 1932 - 1935 uległy zniszczeniu podczas w ojny. Rozrzucony m ateriał szkieletow y m ożna było ponow nie uporządkow ać jed y n ie dzięki oznakow aniu w szystkich kości. Po w ojnie in ­ tensyfikacja badań antropologicznych spow odow ała ciągły napływ now ego m ateriału szkieletow ego do Instytutu A ntropologii. D latego też zbiory ze starszych badań zostały ponow nie przem ieszczone, a część p rzeznaczona na zajęcia dydaktyczne d la studentów .

L atem 1987 roku po zapoznaniu się ze stanem zbiorów w Instytucie A ntropologii U A M oraz w M uzeum P oczątków P aństw a Polskiego przystąpiono do zw ożenia m ater­ iału szkieletow ego do M P P na L ednicy. Z Instytutu A ntropologii w raz ze zbioram i przejęto szafy specjalnie dla ich przechow yw ania zaprojektow ane przez M . Cw irko- G odyckiego. W szufladach sz af um ieszczano szkielet postkranialny a czaszki w ykładane były na regały. T e szafy dały zaczątek tw orzonym m agazynom (ryc. 1). Na w zór p rze­ jęty ch szuflad w ykonano dalsze i zakupiono regały dające m ożliwość sw obodnego ułożenia szuflad i czaszek.

3 6 2 K R O N IK A

R y c . 1. M agazyn zb io ró w antro p o lo g iczn y ch . S zafy z m ateriałem postk ran ialn y m (fo to g ra fo w a ła M . Jó źw ik o w sk a)

K R O N IK A

363

Ryc. 4. M agazyn zb iorów antropologicznych po zy skiw an y ch od 1957 roku (fo to g rafo w ała M . Jó źw ik o w sk a)

Rye. 3. M ag azy n zbiorów antrop o lo g iczn y ch . S zafy z m aterialem po slk ran ialn y m . S krzynie (fo to g rafo w ała M . Jó źw ik o w sk a)

364

M ateriał porządkow ano wg num eracji grobów A. W rzo sk a od grobu 1 z 1932 roku do grobu ostatniego w ystępującego w m agazynie, tj. nr 1507 z 1935 roku. W ten sposób w m agazynie M uzeum uporządkow ano 1431 grobów . N ie znaczy to, iż w szy ­ stkie z nich są kom pletne — czaszk a w raz ze szkieletem postkranialnym . T akich je s t je d y n ie 434. P ozostałe to w w iększości fragm enty m niejsze lub w iększe szkieletu pozaczaszkow ego, w 108 przypadkach są to tylko sam e czaszki. N a m ateriale sz k ie­ letow ym z badań 1 9 4 8 - 1956 nanoszono num ery stanow iące kontynuację num eracji przedw ojennej (w g A. W rzoska). Je d n ak num ery nadaw ano nie w kolejności p ro w a­ dzonych badań. N ajpierw oznaczono szkielety z 1949 roku potem z 1948 roku, a m a­ terial z lat 1 9 5 5 - 1956 oznaczono łącznie, przem iennie bez ro zdzielania na sezony, co św iadczy iż num ery nadaw ano później ju ż w Z akładzie A ntropologii. I tak sezon 1949 roku to num ery grobów od 1510 do 1535 (w m agazynie w ystępuje 26 szkieletów ), sezon 1948 roku to num ery grobów od 1536 do 1576 (w m agazynie je s t 31 szkieletów ). T rzy groby o num erach 1577, 1578 i 1579 pochodzą z 1950 roku. N ajniższy num er grobu z lat 1 9 5 5 - 1956 to 1582, natom iast n ajw yższy będący jed n o cześn ie ostatnim k ontynuującym num erację A. W zroska to 1634 (w m agazynie je s t 46 szkieletów z tych lat). Od 1957 roku zaprzestano kontynuacji dotychczasow ej num eracji i rozpoczęto oznaczanie grobów od num eru 1.

Pierw szą i n ajw ażniejszą część m agazynu stanow ią zbiory z lat 1 9 3 2 - 1956 o za ­ chow anej num eracji grobów nadanej przez A . W rzoska. Z ajm ują one trzy pom iesz­ czenia. W dw u um ieszczono regały z 910 szufladam i ze szkieletam i postkranialnym i (ryc. 1 i 3). Z nalazło się w nich 1419 pozycji inw entarzow ych — grobów , bądź, ja k w kilku p rzypadkach z lat 50-tych, luźnych kości ludzkich z w arstw y. N atom iast w trze­ cim p om ieszczeniu — m agazyn czaszek — na regatach u m ieszczone zostały w g k o ­ lejnych num erów grobów czaszki. W sum ie je s t ich 597 (pozycji inw entarzow ych) (ryc. 2). U zupełnienie m ateriału z badań przedw ojennych stanow i zbiór 95 żuchw dziecięcych (w w ielu Infans I), zebranych z hałd i luźno z w arstw y. '

C zw arte pom ieszczenie m agazynow e to m iejsce przechow yw ania m ateriału sz k ie­ letow ego i ciałopalnego pozyskiw anego od 1957 roku do chw ili obecnej. Do m agazynu napływ a na bieżąco m ateriał odkryw any w trakcie prow adzonych nadal badań w y k o ­ paliskow ych. W tej części znalazł się: m ateriał szkieletow y ze stanow isk R ybitw y O strów L ednicki st. 1, D ziekanow ice st. 2, D ziekanow ice st. 22, m ateriał ciałopalny ze stanow isk: D ziekanow ice st. 2, Im ielenko st. 2, a także m ateria! z badań ratow niczych na stanow iskach: P olska W ieś st. 10, K ocanow o st. 10 i S roczyn st. 25. W sum ie w 314 szufladach um ieszczono szkielety ludzkie. C zaszki dobrze zachow ane ekspo­ now ane są obok szuflad z m ateriałem p ostkranialnym (ryc. 4), w przypadkach ich uszk o d zen ia u m ieszczane są także w szufladach.

Pom ieszczenia m agazynow e zn ajd u ją się pod opieką D ziału K onserw atorskiego M uzeum P ierw szych P iastów na L ednicy. D la utrzym ania stałych w arunków w m a­ gazynie kontrolow ana je s t tem peratura i w ilgotność pom ieszczeń. M agazyn w y p o sa­ żony je s t w alarm przeciw pożarow y.

T ak liczny m ateriał szkieletow y stał się przedm iotem zain tereso w an ia zarów no fachow ców , ja k i gości zw iedzających M uzeum . W zw iązku z tym ju ż w m om encie organizow ania m agazynu w zięto pod uw agę potrzebę sw obodnego dostępu do m ateriału i stw o rzen ia m ożliw ości je g o prezentacji. W ybrano najciekaw sze ekspozycyjnie p rzy ­

K R O N IK A

365

kłady m ateriału kostnego o w idocznych zm ianach patologicznych, gdzie ch o ro b a zm ie­ niła strukturę, a zw łaszcza w ygląd kości. W specjalnej skrzyni w yeksponow ano szkielet k obiety 25 - 30-letniej, chorej na gigantyzm i akrom egalię, o w zro ście 208,5 cm . W dru ­ giej skrzyni prezentow any je s t szkielet 22 - 25-letniej zm arłej podczas p orodu (zach o ­ w ane kości płodu) (ryc. 3). N a szklanych podstaw ach ustaw ione są zrekonstruow ane przez M. Ć w irko-G odyckiego na czaszkach z lednickiego cm entarzyska, tw arze kobiet i m ężczyzn w różnym w ieku (w /g m etody G ierasim ow a — M . Ć w irko-G odycki, I. S w edborg 1977, s. 2 0 - 2 3 ) (ryc. 2). Z regałów bądź szuflad m o żn a prezentow ać: trepanacje czaszki, stany po ranach urazow ych czaszki i kości długich, stany po z ła ­ m aniach, ropne zapalenia kości na tle bakteryjnym i in. (M . Ć w irko-G odycki, I. S w ed ­ borg 1978, s. 221 - 2 3 9 ) .

T ak zorganizow any m agazyn o łatw ym dostępie do m ateriału był często odw iedzany p rzez różne grupy zarów no studentów , profesjonalistów , ja k i turystów . S łu ży ł celom d y d aktycznym i poznaw czym . Jego duża atrakcyjność sp ow odow ała zorganizow anie specjalnej w ystaw y pośw ięconej lednickiem u cm entarzysku.

W ystaw ę „L ednicka N ekropola” otw arto 6 m aja 1991 roku na terenie tzw . M ałego

S kansenu w spichlerzu z M ajkow a (patrz A. J. W rzesińscy, „L ednicka N ekropola” — w ystaw a M uzeum P ierw szych P iastów na L ednicy, w tym tom ie).

A n n a W rzesińska L IT E R A T U R A A n d e r s z o w a K ., Ł o m n ic k i J., N o w a k A ., S z e n ic o w a W . 19 6 3 , S p r a w o z d a n ie z p r a c b a d a w c z y c h n a O s tr o w ie L e d n ic k im w 1 9 6 1 ro ku , S p A r 15, s. 2 1 8 - 2 3 0 . Ć w ir k o -G o d y c k i M ., S w e d b o r g I. 19 7 7 , L u d n o ś ć p o c h o w a n a n a c m e n ta r z y s k u O s tr o w a L e d n ic k ie g o p o d w z g lę d e m m e tr y c z n y m z u w z g lę d n ie n ie m z m ie n n o ś c i c e c h o r a z o b j a w ó w p a to lo g ic z n y c h n a k o ś c ia c h , c z 1, P A n 4 3 , s. 3 - 36 . Ć w ir k o -G o d y c k i M ., S w e d b o r g I. 197 8, L u d n o ś ć p o c h o w a n a n a c m e n ta r z y s k u O s tr o w a L e d n ic k ie g o p o d w z g lę d e m m e tr y c z n y m z u w z g lę d n ie n ie m z m ie n n o ś c i c e c h o r a z o b j a w ó w p a to lo g ic z n y c h n a k o ś c ia c h , cz, 3 , P A n 4 4 , s. 2 2 1 - 2 3 9 .

D z ię c io ło w s k i E ., G ó re ck i J. 1 9 8 9 , I n te r d y s c y p lin a r n e b a d a n ia O s tr o w a L e d n ic k ie g o i j e g o o s a d n ic z e g o z a p l e ­

c za , S L l , s . 1 8 5 - 199. G ó re ck i J. (1 9 7 8 ) 1 9 8 0 , Z b a d a ń r a to w n ic z y c h n a c m e n ta r z y s k u lu d n o ś c i k u ltu r y w e jh e r o w s k o - k r o to s z y ń s k ie j w Im ie len k u , w o j. P o zn a ń , F A P 2 9 , s. 4 6 - 4 8 . — ( 1 9 8 2 - 1 9 8 4 ) 1 9 8 4 , G r o b y lu d n o ś c i k u ltu r y p o m o r s k ie j w D z ie k a n o w ic a c h , w o j. p o z n a ń s k ie , F A P 3 3 , s. 4 3 - 4 5 . — 1 9 9 1 , P r e r o m a ń s k ie p o c h ó w k i p a n u ją c y c h i d o s to jn ik ó w w tzw . 11 k o ś c ie le n a O s tr o w ie L e d n ic k im , S L 1, s. 1 1 7 - 1 3 2 . H en n e b e rg M ., Pu ch A . 19 8 2 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń a n tr o p o lo g ic z n y c h w m ik r o r e g io n ie L e d n ic y z a la ta 1 9 7 6 - 1 9 8 2 , (m a s z y n o p is w A r ch iw u m N a u k o w y m M u z e u m P ie r w s z y c h P ia s tó w na L e d n ic y ). N a d o ls k i M . 1 9 7 7 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń w y k o p a lis k o w y c h p r o w a d z o n y c h n a O s tr o w ie L e d n ic k im (st. 1 g r ó d , sf. 3 b r z e g d z ie k a n o w ic k i) w s e z o n ie 1 9 7 7 , (m a s z y n o p is w A r ch iw u m N a u k o w y m M u z e u m P ie r w s z y c h P ia s tó w na L e d n ic y ). N o w a k A . 1 96 5 , S p r a w o z d a n ie z p r a c a r c h e o lo g ic z n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h n a O s tr o w ie L e d n ic k im , p o w . G n ie z n o w 1 9 6 2 ro k u , S p A r 17, s. 1 8 1 - 1 8 9 .

366

— 1 9 6 6 , B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e n a O s tr o w ie L ed n ick im , p o w . G n ie z n o w 1 9 6 3 roku , S p A r 18, s. 179 - 189. W rz esiń sk i J. 1 9 8 7 , N a O s tr o w iu L ed n ick im , In s itu w m ini. Z O W 5 3 , s. 5 1 .

— 19 8 9 , C m e n ta r z y s k o s z k ie le to w e w D z ie k a n o w ic a c h , g m . Ł u b o w o , st. 2 , S L 1, s. 103 - 146.

W r z e s iń s c y A . J. 1 9 9 2 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń n a w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y m c m e n ta r z y s k u s z k ie le to w y m , D z i e ­

k a n o w ic a c h s ta n . 2 2 , gm . Ł u b o w o , w o j. p o z n a ń s k ie , W S A 1, s. 103 - 112.