De oculis et auribus primis hominum praeceptoribus disserit ad anniversariam legum Gymnasii Elbingensis repetitionem d. XIX. Sept. MDCCLXXI instituendam [...] invitaturus Ioannes Langius [...]

D E \

OCVLIS ET AVRIBVS

PRI MI S H O M I N 7 M P R A E C E P T O R I B V S

D I SJER I T

ANNIVERSARIAM

AD

L E G V M

GYMNASI I ELBI NGENSI S

R E P E T I T I O N E M

D. XIX. SEPT. M D C C L X X 1

I N S T I T V E N D A M

P E R M A G N I F I C V M A M P L I S S I M V M C O N S V L T I S S I M V M Q V E

C I V I T A T I S PATRIAE

MAGISTRATVM

/ E T R E L I Q V O S

CVIVS DEMVM CVNQVE ORDINIS AC DIGNITATIS

IJTTERARVM FAVTORES

O M N I O.VA P A U Z S T V E N E R A T I O N E E T C^B S E R V A N T I A

Io

A N R E S L A N G I V S

GYMN. REGT. PRC)V. T H E O L . P VBL. E T BI BL.

--- --- --- ^ --- *---

E L 9 : I N G A E

T V r I S N O H^R XM A N N I A N I S.

2 //

O uamuis conflans eorum , qui ex fehola Cartefiana procfie- J

ru n t, fit opinio, principia dari, menti humanae innata

& ingenita; alii contra ftatuant, animam noftram facultate falteni praeditam efle, o m n ia , quae illi quafi tabulae cereae committun­

t u r , apprehendendi ac d ifc e n d i; extra omnem tamen dubitatio­

nis aleam pofitum eft, ad vtramque intelligendi rationem inftitu- tionem quandam ac do&rinam requiri neceflariam. Sicuti enim omnia in vita humana, fiue Termonem, fiue res, quae verbis ex­

primuntur & actionibus perficiuntur, fpeftes, non nifi irn it^^ * magiftra proferri f o le n t : ita q u oq u e, vel ad principia innata ei ~ enda & in lucem p o n e n d a , vel ad habitum facultati naturali a6H bus crebro repetitis conciliandum , inftitutio quaedam & man quafi du&io accedat necefTe eft. J

N o n quidem fum nefcius, oppdm mihi pofle autodida&os, qui ingenio fingulari praediti, fponr^ & fua induftria ita profece­

runt, vt magnam eruditionis & a im ingenuarum laudem con- fequuti fin t: aft, quis credat., eos omni prorfus adminiculo de-

i j n ‘ ftitutos

ftitutos fuifie. Quod enim in Philofophorum fcholis vulgo dici­

t u r : nihil eft in voluntate, quod non antea fuit in intelle&u ; illud mutandis mutatis hic quoque applicari poteft*, dum nihil in hom inum , nec autodida^orum mente deprehenditur, quod non antea in eorum confpe&u vel in auditu fuit. Ponamus hinc, homi­

nem d ari, ingenio maxime philofophico praeditum, qui viua alteri­

us voce non inftitutus, fed propriis viribus excitatus & p rom otu s, in litterarum ftudiis eo vsqne progrelfus eft, vt res abftrufilfimas pertradhndo veritates inueniret nouas & nunquam perceptas: quis tamen crederet, eum nulla nec audiuiffe vn q u am , nec legifie principia, ex quibus tanquam ex fonte illas haufic inuentiones ? Sicuti enim ex nihilo nihil f i t : ita etiam tum ille, qui nouorum facilis eft inuentot* com m endatorque, tu m , qui omni deftitutus inftitutione, proprio ftudio eruditi nomen fibi conciliauit, non

“* nifi ex veritatibus ac Bebus, fibi jam cognitis, nouas inueniet, easdemque addet veteribus. V n de vero haec ei conuenit facultas?

nifi vel audiendo vel legendo quaedam perceperit principia ac ru­

dimenta, ex quibus, fumma induftria applicatis & in vfum conuer*

fis, ad majorem tandem cognitionis afcendere poteft gradum.

N o n inique igitur me fa tu ru m ju dico, fi conui&us ftatuo, oculos & aures primos hominum efTe praeceptores, quorum auxi­

lio tuti iimum omnis in mente humana cognitionis ponitur funda­

menti m. Quae autem dum contendo, omnem animaduertere cre- g * r' , me rerum maxime externarum rationem habere, quarum cognitio non nifi fenfibus, eorumque organis acquiritur. Quem idmodum vero vifus'‘& auditus ob praeftantiam fuam & maximum, quem prae g u ftu , olfaclu, taftuque homini afferunt, vfu m , fen- fus inter humanos primuril occupant locum : ita illud quoque Jaudis, illud praerogatiuae i s competit, vt inconcilianda rerum cognitione primas teneant pa *tes.

V\

ir Quam

Quam primam homo in lucem editus, ad oculorum aurium- que vfum peruenit, vt res externas videre, & fonos percipere p o / Iit: actutum matrem aut nutricem , quae vicaria matris opera fungitur, a reliquis diftinguit, easque, corona licet aliarum fexus feminei circumdatas, prae caeteris ofculo excipere, illarumque lateri haerere geftit. C u m porro infans lallare, & inftar cornican- tis graculi fonare in cip it, prima & vltim a, quam ore exprimit, vox eft dulcifiimum illud patris matrisque nomen. Quid vero infan­

te m , vfu rationis adhuc deftitutum, patrem a matre, & matrem a patre, vtrumque vero a reliquis, quorum vinis excipitur, pro­

be difcernere d o cu it? Quid in caufa eft, cur ille adfpe&u rei alicujus, fplendore fulgentis, <k magno fonorum ftrepitu, vel etiam voce matris patrisue faepe audita, ftatim ad rifum ve!

ad lacrimas fundendas commoueatur ? nihil fane nifi vifus au- ditusque.

Quodfi infantis conditionem vlterius confideramus, vnde quaefo illi litteras, prima fcientiae elementa, cognofcendi, 'fylia- bas refte exprim endi, ac integras voces clare & articulate effe­

rendi facultas, nifi auribus & oculis praeditus, his miniftrintibus eam fibi acquifiuerit. Experientia enim edo&i quotidiana fcitnus, linguam , qua animi conceptus aliis exponim us, naturalem, no~

bisque congenitam elle nullam ; pro comperto porius habemus, eam vfu tantummodo & afTuefa^ione difci. H in c euenire fo le i, vt infans, in meditullio licet Germaniae natus} aft in p rim is,iJv tim vitae diebus in Galliam deportatus, cum la&e materno non germ anice, fed gallice loqui difcat, eamqu|f linguam fibi reddat vernaculam, quam aures ipfius a pa; -fy ad o m efticis, 2liis- que hominibus primam perceperunt. ifs im u la c puer in flexili fua ac lubrica aetate, quae inftar fpeculi Suasuis rerum imagines reci­

pit oblatas, annis proficit, virtu tu m iequ e ac vitiorum amorem

fronte quafi promptum gerit. vero euenit, vt plerique ex

iliis vanitatem, quam fedhntur, & animum ad malaprocliuem tam verbis quam geftibus facile prodant ? N em o fane, quod abomi­

n o r , tam perfridae frontis erit, vt tironis animum fcurrilibus &

obfcoenis rebus ex profeflo imbuere audeat. Sufficit, praefente puevo ea fecifie vel loquutum efie, quae illi & per vifum & per auditum , vitiorum ftimulos relinquunt, eumque hac ratione in dies pejorem reddunt. Parua enim fcintilla in tali fomite ingen­

tem excitat flammam, incendium periculolum. A ures quippe &

oculi, hodegetae inftar, incautum ad imitationem prouocant. C u i ergo juuentutis educatio curae eft, omnem vtique in verbis &

fadis ilii habeat reuerentiam, ne quid audiat vel videat, quod eam vidiile vel audiile olim poeniteat, fecundum illud Poetae :

Nil diftu foedum , vifuque haec limina tangat, Intra quae puer eft.

S e d aliud mihi occurrit. C u r quaefo puer in eligendo vitas genere patris plerumque veftigiis infiftit? C u r filius agricolae agri­

culturam, militis militiam, mercatoris mercaturam reliquis ante­

ponendam efie ducit ? lneft quidem cuiuis mortalium ad hoc vel illud vitae genus eligendum ftimulus naturalis, quem vocationem internam nominare foJent eruditi : experientia tamen d o ce t, fili­

um. ea, quae a teneris afiuefcit a patre videre & audire, naturali

•praelertim accedente inclinatione, amare, eligere, imitari. A d ouac nihil omnino aliud requiritur, quam oculorum auriumque

>’ius. Ponamus v e l o , filium extra oleas auitae viuendi rationis ferri» aliudque, quVn pater auusque elegerunt, vitae genus ama­

r e : verifimile eft, et?tm 4 ^ n hoc negotio oculos auresque fuas,

—liud inftitutum commen da? Ites, magna ex parte fequi. D u m enim dubiam fuorum conditipnem fibi ob oculos p o n it, & n e f c i o , quae fesquipedalia verba de ili > vitae propofitofe audire, an im o, fi n g it : negle&is majorum v e n i i s in cultus prioris locum , plane

3 ^alium

alium furrogat. Imo ne tironem quidem opificio aut arti alicui, quam quaeuis terra alit, nomen fuum daturum effe credo, nid illam prius vifu audituque aliquantifper fibi notam fe c e rit : quippe ignoti nulla eft cupido. N ec aliter fe res habet in vita hominum prou ed a aetate. Nam quae fenes vident vel audiunt, ad fanita- tem confirmandam aut recuperandam vtilia & felicitati vitae hujus ftabiliendae proficua efle, ea non adhibitis aliis fuaforibus, fed folis auribus, folis oculis ducibus, in fuum conuertunt vfum.

H oru m hinc beneficio auerfantur mala ; bona contra amore pro- fequuntur. H orum d u ftu , quae periculofa vident audiuntue, manibus pedibusque fugiu nt; quae vero ipfis vtilia, grata &

accepta apparent, iis omni ftudio potiri geftiunt.

S i c aures & oculos, primos omnium omnis aetatis hominum praeceptores merito vocare licet. Quam veritatem ipfe Saluator confirmat, dum difcipulis Ioannis baptiftae, interrogantibus:

tune is e s, qui venturus eft? an alius nobis expe&andus ? in hunc modum re fp o n d it: ite Ioanni renuntiatum, quae auditis & vide­

tis. Matth. X I , 4. Quod idem eft, ac fi d ixiflet: funt vobis oculi, funt aures. H is praeceptoribus, his ducibus vtamini, quo ex vaticinio Iefaiae c. X X X V , 5. L X I , 1. cum verbis fa&is- que meis collato conje&urare poflitis : vtrum ego Meffias* patri­

bus a D E O promiflus & diu expeftatus fim , nec ne ?

Deploranda ergo eorum eft conditio, quibus natura ab vter materno aurium vel oculorum denegauit vfum. Interim exp>

rientia quoque teftatur, illu m , qui ex duobus modo laudatis adeft fenfum eo plerumque fortiorem efle^xjirt) hebetior alter depre­

henditur. Fingam us h in c , auditum alicui ita deefle, vt nulluu

fo n u m , hinc nec verbum nec lingham percipere p o f l i t : vifus

.tamen nonnulla ei fuppeditabit i i * a i a , quibus ad cognitionem

aliquam perueniec furdus. Q u e m y c r e natura nouerca & coecum

& furdum nafci voluic, illi ad videndum & audiendum plane inepto , nullis fane opus eft praeceptoribus. Defecius enim vifus prohibet, quo minus rem nolle & aliam ab alia difeernere ; audi­

tus vero , quo minus fonum articulatum percipere & imitando effingere polfit.

Felices igitur praedicandi fu n t, qui prouida D E I ac naturae cura fenfibus humanis funt o rn ati; feliciores v e r o , qui eosdem, pracprimis oculos auresque, a pueritia fua ita adhibere ftudent, vc illos virtutis & cognitionis du& ores, non autem feductores n o ­ minare potflnt. Tanta enim auditus & vifus vis e ft, tanta facul­

tas, vt ab eorum vfu vel abufu non modo in naturalibus, fed in rebus etiam, animam noftram fpe&antibus, vitae vel mortis aeter­

nae proueniat origo. Quam ob caufam jam S a lo m o , fapientiffi- mus Ifraelitarum R e x , aurium & oculorum cuftodiam commen- dauit, d u m : o m n i, inquit, cura tuere mentem tuam : quia ex ipfa vita tua procedit. Prou. IV , 2 5 . Quod enim in corpore videmus fieri, vt a co rd e, quod primum animatur, vita naturalis in reliquas corporis partes defluat: idem in animo cogitare opor­

te t, q u i, fi ab illecebris capitur, & quocunque vitiorum genere captiuus ducitur, nullam virtutem , opus bonum proferre poteft

£iullum. Quae vero cordis cuftodia vt facilior fiat, fumma orga- s irum fenforiorum, maxime vero vifus & auditus cura eft haben­

is :. Id quod laudatus modo R e x fequenti commate capitis citati inuere videtur, dicens: oculos habeto aequum intuentes, &

:giam quafi tenentes viam, ne ad dextram vel ad finiftram pro- Ipiciant V t itaqukpriorum Salomonis verborum is fenfus fit:

'ere cor feu a n im u tix u u m , ne auribus vel oculis, inter fenfus

incipatum occupantibus, \pffendatur & corrum patur: quia ex

illis, fi rite adhibentur? vita- i 7 n minus, mors prouenit.

S e d fufficiat, haec de oculis auribusque, primis hominum praeceptoribus dixifle. Iuuat potius, ad eorum moderatores &

gubernatores, leges p u to , me conferre. L a e to r merito, tem­

pus illarum, quae Gymnafii ciuibus datae fu n t, praelegendarum, translocataeque juuentutis fcholafticae iuftrationem, ex impetrata Maecenatum Gratiofiffimorum venia celebrandam, craftinaluce in­

flare. Qua occafione du&u

P r a e c l a r i s s i m i D o c t i s s i a i i q v e D o m in i

IO A N N I S S A M V E L I S F R O M ,

G y m n a s ii C o n r e c t o r i s F i d e ­ lissim i e t C o l l e g a e H o n o r a t i s s i m i

ftudiofa noftra

ju u en tu s an ti­

quum illud Ciceronis effatum : o tem pora! o m ores!

d ilucid e e x ­

plicatum, verbis & exemplis planum faciet.

M earum hinc partium eiTe du co,

q u a n tu m p re c ib u s & o ffici­

orum pollicitatione fieri poteft, I L L V S T R E M , P E R M A G N I ­ F I C O S , M A X I M E S T R E N V O S , G E N E R O S O S , A M P L I S ­ S I M O S , C O N S V L T I S S I M O S Q V E V R B I S P R O C E R E S , D N . D N . B V R G G R A V I V M R E G I V M , P R A E S I - D E M , P R A E C O N S V L E S , C O N S V L E S , P A T R O ­ N O S E T E V E R G E T A S C O L E N D I S S I M O S ; nec minus V I R O S E X C E L L E N T I S S I M O S , P L V R I M V M R E V E R E N ­ D O S , P R A E N O B I L E S , N O B I L E S , S P E C T A B I L E S , E X I ­ M I O S , P R A E S T A N T I S S I M O S Q V E L I T T E R A R V M F A V - T O R E S L O N G E A E S T V M A T I S S I M O S etiam atque etiam, * rogare, folemnitati anniuerfariaepraefentiam fuam honorificentifii- mam haud denegare,

beneuolentiam addere Sept. M D C C L X X L

ed priftinae in Mulas noftras beneuolentiat