Nieznane przyczynki źródłowe do biografii biskupa Adama Naruszewicza

Bolesław Kumor

Nieznane przyczynki źródłowe do

biografii biskupa Adama

Naruszewicza

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 55/2, 455-480

KS. BOLESŁAW KUMOR

N IEZN A N E PR ZY C ZY N K I ŹRÓDŁOW E DO BIO G RA FII

B ISK U PA ADAMA NA RUSZEW ICZA

W S T Ę P

P u b likow ane poniżej p rzyczynki źródłow e do biografii biskupa A dam a

N aruszew icza pochodzą z A rchiw um K ongregacji K on systorialnej w R zy­

m ie i są obecnie przechow yw ane w B ibliotheca A postolica V aticana.

Zostały one zeb ran e przez nu n cju szó w w arszaw skich Józefa G aram piego

(1772— 1776) i F erd y n an d a M arię Saluzzo (1784— 1791) w czasie p rze p ro ­

w adzania tzw . procesu inform acyjnego przed prekonizacją N aruszew icza

na biskupstw o sm oleńskie (1774) i tra n sla c ją na biskupstw o łuckie (1790).

Ze w zględu na to, że obok dok um entów (m etry ki chrztu, św ięceń, n om i­

n acji na ben eficja i innych) dodano rów nież ak ta obydw u procesów in fo r­

m acy jn y ch z r. 1774 i 1790, ja k rów nież ze w zględu na to, że tego ro d za ju

m ate ria ły nie by ły dotąd w Polsce publikow ane i, podpisany uw aża za

stosow ne podać garść danych n a tem a t sam ych procesów in fo rm acyjny ch,

ich form y i w artości jako źródła historycznego, a także k ilk a uw ag do­

tyczących biografii N aruszew icza w św ietle publikow an y ch dokum entów .

N ależy jeszcze dodać, że dru k o w an e poniżej d o k um enty były dotąd

nie znane i nie w y k o rzy stan e w ostatn ich pracach o N a ru sz e w ic z u 2.

In fo rm acje M eysztowicza o arch iw aliach w aty k ań sk ich dotyczących osoby

N aruszew icza nie w y m ien iają nin iejszy ch d okum entów także 3.

1 Por. M e y s z t o w i c z , Repertoriu m [ = V. M e y s z t o w i c z , Repertoriu m bibliographicum pro re bus Polonis A rch ivi Secreti Vaticani. Vaticani 1943], s. 10—20.

2 R u t k o w s k a [ = M. N. R u t k o w s k a , Bishop A d a m Naruszew icz and His H istory of the Polish Nation. A Critical Study. W ashington 1941]. — K orespon den ­ cja [ = K orespondencja Adam a Naruszewicza. 1762— 1796. Z papierów po L. Ber- nackim uzupełnił, opracował i w ydał J. P l a t t . Pod red. T. M i k u l s k i e g o . W rocław 1959]. — S. G r z y b o w s k i , Teki Naruszewicza. „Acta Regum et Populi Poloni”. W rocław 1960.

3 M e y s z t o w i c z , De archivo [ = V. M e y s z t o w i c z , De archivo Nuntia- turae Varsaviensis, quod nunc in A rch ivo Secreto Vaticano servatur. Vaticani 1944], s. 64, 72, 75, 79.

Zgodnie z postanow ieniem V soboru pow szechnego na L a te ra n ie z 13

paźd ziern ik a 1513, dotyczącym obsady godnym i k a n d y d a ta m i w yższych

beneficjów kościelnych (arcybiskupstw a, biskupstw a, opactw a) 4, Leon X

w y d ał 5 m aja 1514 bullę Supernae dispositionis arbitrio, w k tó re j podał

szereg przepisów p raw n y ch odnośnie do kw alifik acji prom o w anych na

biskupstw a, w ym aganego od nich w ieku, p rzep ro w adzenia egzam inu

w stępnego i uform ow ania procesu inform acyjnego dotyczącego posiadania

przez prom ow anego w y m aganych k w a lifik a c ji5. D alsze zm iany w tej

dziedzinie p raw a kościelnego w prow adził n a 24 sesji (11 X I 1563) sobór

try d e n c k i 6 i S y k stu s V. Ten o statn i bullą Im m en sa aeterni Dei z 22 stycz­

nia 1587 pow ołał do życia K ongregację K o n sy sto rialn ą, p rzy d zielając jej:

sprawy prawnych erekcji nowych diecezji [...], zatwierdzania nom inacji, prezent i elekcji na biskupstw a rezydencjonalne i tytularne, koadiutorie z prawem n a­ stępstw a oraz badanie w ieku i kw alifikacji p rom ow an ych 7.

Now ą organizację i s tru k tu rę p raw n ą nadał procesom in fo rm acy jn y m

G rzegorz XIV bu llą O nus apostolicae se rv itu tis (z 15 V 1591), w k tó rej

zlecił p rzeprow adzanie procesów „legatom S tolicy A postolskiej, czyli

nuncju szo m w poszczególnych państw ach, w zględnie z b ra k u ty ch o sta t­

nich o rdynariuszow i lu b najbliższym ordy nariuszom prom ow anego” 8.

P rzep isy te stanow iły praw ie do końca X IX w. w łaściw ą podstaw ę for­

m aln ą i rzeczow ą do tego ro d zaju negocjacji. N ieznaczne zm iany i u zu p eł­

nien ia do tej k o n sty tu c ji papieskiej w prow adził U rb a n V III b u llą Si pro­

cessus inquisitionis conficiendus sit z r. 1627 (bez d a ty dziennej), w k tó re j

m. in. określono, kiedy należy uform ow ać proces, u stalono k w alifik acje

pozw anych św iadków , kw estio nariusz o b ejm ujący 13 p y ta ń odnośnie do

osoby prom ow anego i tyleż p y tań dotyczących sta n u diecezji. W w y p ad k u

tra n sla c ji n a inn ą stolicę biskupią kw estio nariusz obejm ow ał tylk o 10 p y ­

tań . Ta sam a b u lla zobow iązyw ała prom ow anych do dostarczenia odpo­

w iednich dokum entów , odnoszących się zwłaszcza do ich p e rso n a lió w 9.

4 C. H e f e l e , С oncilienge schichte. Wyd. 2. T. 8. Freiburg i. В. 1887, s. 577 п., 810—813 (Beilage А, В). — P a s t o r [ = L. P a s t o r , Geschichte der Päpste. Wyd. 4. Freiburg i. B. 1906], t. 4, s. 561.

5 Bullarum [ = Bullarum, privilegiorum ac diplom atum Romanoru m Pontificum amplissim a collectio. Opera et studio C. C o c q u e l i n e s . Romae 1743], t. 3, cz. 3, s. 395—401. Por. H e f e l e, op. cit., s. 602—605.

6 Canones et décréta ss. concilii Tridentini. Ratisbonae 1869, s. 143—145 (sess. 24, cap. 1: Norma procedendi ad creationem episcoporu m et cardinalium).

1 B u llarum, t. 4, cz. 4, s. 392—401. Por. P a s t o r , t. 10, s. 186. 8 Bullarum, t. 5, cz. 1, s. 268—271. Por. P a s t o r , t. 10, s. 559.

9 Bullarum, t. 6, cz. 1, s. 73—77. Por. J a d i n, Procès [= L. J a d i n, Procès d'information pour la nomination des évêques et abbés des Pays-Bas, de Liège et de Franche-Comté d ’après les Archives de la Congrégation Consistoriale. „Bulle­ tin de l ’Institut H istorique B elge de Rom e”, 1928], z. 8, s. 23—26.

N IE Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

457

Zgodnie z ty m i postanow ieniam i n om inat królew ski zw racał się do

n u n cju sza apostolskiego w W arszaw ie, przed k ład ał m u nom inację k ró ­

lew ską n a biskupstw o i pro sił o p rzeprow adzenie procesu in fo rm a c y j­

nego. P ro ces posiadał c h a ra k te r urzędow ego zeznania ta jn e g o zaprzysiężo­

nego św iadka 10. N a św iadków w zyw ano z reg u ły ludzi znanych szer­

szem u ogółowi, o rie n tu ją c y c h się ta k w p ersonaliach prom ow anego, jak

i w sp raw ach obsadzanej diecezji. Liczba ich w ah ała się od 3 do 6. Na

p rzykład w procesie in fo rm a c y jn y m biskupa w endeńskiego O tto na S chen -

kinga zeznaw ali: ks. W ojciech B aranow ski — b isku p przem yski i w ice­

kanclerz K rólestw a (10 VI 1588), W ojciech R eczajski — k asztelan w a r­

szaw ski i staro sta dorp ack i (11 VI), P ro k o p P ien iążek — staro sta w e n -

deński (11 VI), ks. E razm D ębiński — dziekan k a p itu ły krak o w skiej

(14 VI), ks. J a n Tecnon — archidiak o n w endeński (15 VI), ks. P io tr

T ylicki — p repo zy t k a p itu ły gnieźnieńskiej, k an o nik k rako w sk i i w ielki

se k re tarz K ró lestw a Polskiego (20 VI) 11. W procesie in fo rm acy jn y m

A dam a N aruszew icza w c h a ra k te rz e św iadków w ystępow ali: ks. L u dw ik

G órski (rek to r kolegium pijarsk ieg o w W arszawie), ks. J a n Jano ck i (ka­

nonik k a p itu ły kijo w skiej i p re fe k t B iblioteki Publiczn ej w W arszaw ie),

ks. J a k u b D ziew anow ski (kanonik k a p itu ły kolegiackiej w W a rs z a w ie )12.

P y ta n ia dotyczące perso n alió w prom ow anego obejm ow ały w edług

bulli U rb a n a V III p u n k tó w 13 (u N aruszew icza 15):

1. Czy św iadek zna N.N., od jakiego czasu, czy nie jest jego krewnym, przy­ jacielem (względnie nieprzyjacielem )?

2. Czy św iadek w ie, w jakiej wiosce, m ieście i diecezji urodził się pro­ mowany?

3. Czy św iadek w ie, że prom owany urodził się z praw ow itego m ałżeństw a, dobrych i katolickich rodziców?

4. Czy świadek w ie, ile prom owany ma lat, czy ukończył 30 rok życia? 5. Czy św iadek w ie, że prom owany posiada św ięcenia kapłańskie przynaj­ mniej od 6 m iesięcy?

6. Czy św iadek w ie, że prom owany dobrze orientuje się w ceremoniach kościelnych, że jest pobożny i często przystępuje do sakram entów św.?

7. Czy św iadek w ie, że prom owany cieszy się dobrą opinią i obyczajam i oraz prowadzi nieposzlakow ane życie?

8. Czy świadek w ie, że prom owany żył zawsze po katolicku i trw ał w czys­ tości w iary?

9. Czy św iadek w ie, że prom owany jest mężem poważnym, roztropnym i rzetelnie postępującym?

10. Czy św iadkow i wiadomo, że prom owany posiada naukowy stopień z pra­ w a kościelnego lub teologii, gdzie i kiedy i z jakim skutkiem nauczał prawa koś­

10 Każdy św iadek składał przysięgę na Ewangelię, że będzie m ów ił prawdę. 11 BAV [ = B ibliotheca A postolica Vaticana], Processus consistoriales, t. 10, k. 191—248.

cielnego lub teologii? Czy prom owany posiada taką w ied zę teologiczną, jakiej wym aga się od biskupa?

11. Czy św iadkow i w iadom o, że prom owany pełnił obowiązki na urzędach kościelnych, w zględnie pracow ał w duszpasterstwie, p ełn ił obow iązki rektora kościoła, jak się spraw ow ał na tym urzędzie, czy był roztropny i prowadził nieskażone życie?

12. Czy prom owany n ie dawał publicznego zgorszenia odnośnie do wiary, obyczajów, nauki chrześcijańskiej, czy nie posiada wad fizycznych lub charak­ teru, czy nie zaciągnął kanonicznej przeszkody?

13. Czy św iadkow i w iadom o, że prom owany posiada jakieś beneficjum kościelne, jakie to jest i jaki jest jego dochód? Czy do beneficjum tego dołączo­ ne są obowiązki duszpasterskie i kto je pełni, czy je praw nie posiada i czy może je bezpiecznie zatrzymać?

14. Czy św iadek jest przekonany, że prom owany będzie potrzebował dys­ pensy apostolskiej? 12a

15. Czy św iadek sądzi, że prom owany jest godny biskupstw a i promocji, czy będzie dobrze rządził diecezją? 13

P y ta n ia 13 i 14 dodano specjaln ie do procesu N aruszew icza ze w zględu

na posiadane przezeń b en eficja kościelne.

W w y p ad k u tra n sla c ji n a inne biskup stw o zak res 11 p y ta ń obejm ow ał

przede w szystkim sp raw y dotyczące w yko ny w an ia przez prom ow anego

czynności biskupich. Oto one:

1. Czy św iadek zna biskupa N.?

2. Czy kandydat przyjął konsekrację biskupią? 3. Jak długo pełni fun kcje biskupie?

4. Czy rezydował w diecezji?

5. Czy w izytow ał diecezję i jakie w ydaw ał dekrety reform acyjne?

6. Czy celebrował uroczyste nabożeństwa pontyfikalne, czy udzielał św ię­ ceń kapłańskich i sakram entu bierzmowania?

7. Czy był przykładny w m iłości bliźniego i roztropny w rządach diecezją? 8. Czy był rzetelny w obronie i zachowaniu jurysdykcji, praw i dóbr kościelnych?

9. Czy posiada w ied zę potrzebną biskupowi?

10. Czy jest godny tran slacji na biskupstw o N. i jakie korzyści m ogą być spodziew ane z jego translacji dla tego biskupstwa?

11. Czy regularnie składał visitatio ad limina Apostolorum, zgodnie z prze­ pisam i pap. Sykstusa V?

P y ta n ia dotyczące s ta n u diecezji obejm ow ały 13 różnych p u n k tó w

z zak resu info rm acji o kościele k a te d raln y m , k a p itu le k a te d ra ln e j i k o le-

giackiej, parafiach , k laszto rach, szpitalach, bractw ach , ilości d uch o w ień ­

stw a diecezjalnego i zakonnego w diecezji oraz o uposażeniu i w y po sa­

żeniu bisk u p stw a 14.

12a U chylenie przez papieża zakazu w ynikającego z prawa kościelnego przy uzyskaniu św ięceń w zględnie beneficjum .

13 Bullarum, t. 6, cz. 1, s. 75 n. 14 Ibidem.

N I E Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

459

Po p rzesłu ch an iu św iadków prom ow an y sk ła d a ł przed n u n cju szem

apostolskim try d e n c k ie w y znanie w iary , dołączał potrzebn e d o k um en ty

(m etryki ch rztu , św ięceń, k o n sek racji, n o m in acji i inne). N ajstarsze p ro ­

cesy p o try d en ckie ty lk o w y jątk o w o p o siadają dołączone dok um enty .

N atom iast procesy z X V III i X IX w. m ają tego ro d za ju załączników b a r­

dzo w iele. N iejed n o k ro tn ie zn ajdo w ały się w śród nich w ykazy p a ra fii

w diecezji oraz d o k u m en ty fu n d a c y jn e b isk u p stw (np. w Sm oleńsku,

Tarnow ie, W igrach, W arszaw ie).

W te n sposób zbierano obfity m a te ria ł źródłow y, o bejm u jący w w y ­

padku N aruszew icza 36 (proces sm oleński) i 50 (proces łucki) stro n

in folio. (Proces in fo rm a c y jn y bisk u p a J a n a D uw alla n a biskupstw o

tarnow skie o b ejm u je aż 144 stro n y in folio 15.) M ateriały te, jak stw ierd za

św ietny znaw ca i w ydaw ca procesów in fo rm a c y jn y c h L ouis Jad in , „po­

siadają w ielkie znaczenie dla h isto rii” 16, d a ją bow iem d o k u m en tację bio­

graficzną prom ow anego, za w a rtą w zap rzysiężonych zeznaniach św iad ­

ków, co w raz z dołączonym i d o k u m en tam i osobistym i stanow i pokaźny

m ate ria ł źródłow y. Te zaś ostatn ie, s k ru p u la tn ie bad an e przez n u n c ja tu rę

i świeżo dostarczane przez zainteresow anego, w żadnym w y p ad k u nie

budzą p odejrzeń co do autentyczności. Z resztą, jak słusznie o statnio

zauważono, sądy kościelne pod w zględem b ad an ia au tentyczności do­

kum en tów odznaczały się w iększą sk ru p u la tn o śc ią od sądów pań stw o ­

w ych 17. Nie m niej cenne m a te ria ły z n a jd u ją się w odpow iedziach

dotyczących sta n u diecezji. P od an e tu p rz e k ro je staty sty czn e z w ielu

odcinków życia kościelno-społecznego diecezji w zbogacają w y d a tn ie jej

podstaw ę źródłową. W w y p a d k u procesu in fo rm acy jn eg o N aruszew icza

na biskupstw o sm oleńskie (1774) i tra n s la c ji n a bisk up stw o łuckie (1790)

obydw a procesy podają dość o bszerne i szczegółow e in fo rm acje o stanie

praw nym , relig ijn y m i gospodarczym ob y dw u diecezji w okresie roz­

biorow ym .

Zgrom adzone w te n sposób m a te ria ły p rze sy łała n u n c ja tu ra z w łasną

opinią do K ongregacji K o n sy sto rialn ej w R zym ie i to dało początek

bogatem u A rchiw um K ongregacji, k tó re papieże otaczali sp ecjaln ą opie­

ką 18. Na mocy k o n sty tu c ji apostolskiej P iu sa X S a p ien ti consilio (z 29 VI

1908) A rchiw um zostało przeniesione na W a ty k a n 19 i obecnie z n a jd u je

15 BAV, Processus consistoriales, t. 187, k. 282—355.

10 J a d i n, Importance [ = L. J a d i n , Im porta nce et valeur historique des procès de nomination des évêques et des abbés sous l’Ancien Regime. W: Résumés des communications présentées au VII Congrès In ternational des Sciences His to­ riques. T. 1. Varsovie 1933], s. 264—269. Por. J a d i n , Procès, z. 8, s. 30 n.; z. 16, s. 28 n. 17 Zbiór doku m en tów małopolskich. W ydał S. K u r a ś . Cz. 1: Dokum en ty z lat 1257— 1420. W rocław 1962, s. IX n.

18 Por. J a d i n , Procès, z. 8, s. 33 n.; z. 16, s. 30 n. — P a s t o r , t. 13, s. 914 n. 19 ASS [ = Acta Sanctae S edis], t. 41 (1908), s. 425—440.

się w B ibliotheca A postolica V aticana. Całość zbiorów z om aw ianego za­

k re su o b ejm u je 242 w o lu m iny , z czego na lata 1592— 1806 p rzy p a d a ją

202 w olum iny, a b ard ziej szczegółowo: 24 w olu m in y na la ta 1564— 1627,

65 n a lata 1628— 1700, 106 n a la ta 1700— 1800, 47 na la ta 1801— 1849 20.

K ażdy z w olum inów sk ład a się z 400 do 1000 k a rt in folio. Część podob­

n y ch zbiorów z n a jd u je się n ad to w A rchiw um D atarii A postolskiej.

Polonica są w śród procesów bard zo liczne i dotyczą zarów no biskupów

łacińskich, ja k i g rek ok ato lick ich oraz orm iańskich. Polonica znane pod­

pisan em u o b ejm u ją około 10 000 stro n in f o li o 21 i dotyczą w szystkich

diecezji polskich od d ru g ie j poł. X V I do poł. w. X IX, łącznie z diecezją

w rocław ską na Ś ląsk u i bakow ską w M ołdaw ii 22. N ajw cześniejsze z za­

chow anych procesów polskich dotyczą tra n sla c ji bisku pa W aw rzyńca

Goślickiego z K am ieńca Podolskiego do C hełm a (6 III 1588) oraz p rek o n i-

zacji biskupa O tton a S ch enk in ga na b isk upstw o w endeńskie (10 V II 1588)

i b isk u p a Józefa W ereszczyńskiego na b iskupstw o kam ien ieckie (6 V III

1589) 2»

N ajobszerniejszych in fo rm acji n a om aw iany tem at, w raz z w yd any m i

p rocesam i biskupów dla te re n u dzisiejszej Belgii, dostarcza w sp o m nian y

ju ż J a d i n 24; jego odpow iednikiem niem ieckim je s t F r ie d e n s b u rg 25, p o l­

skim zaś K orzeniow ski (w obu w y p ad k ach chodzi o procesy p rz e d try d e n c -

kie) 26. Z po try d en ck ich procesów k o rzy sta ł w sw ych p u b lik a c ja c h Teofil

Długosz 27.

P u b liko w an e tu obecnie m a te ria ły w noszą w iele cennych i nie zn a­

ny ch dotąd szczegółów z biografii a u to ra H istorii narodu polskiego. W e­

d ług m etry k i c h rz tu d ziejopis urodził się w Ł ahiszynach k /P iń sk a, lu b

w ich okolicy, i tam w jezuickim kościele p a ra fia ln y m pw. N M P został

ochrzczony 24 p aźd ziern ik a 1733 przez jezu itę Ignacego C hlew ińskiego

20 J a d i n , Procès, z. 8, s. 35; z. 16, s. 30.

21 B. K u m o r , S praw ozdan ie z działalności Ośrodka A B M K za lata 1959160. „Archiwa, Biblioteki i Muzea K ościelne”, t. 4 (1962), s. 353.

22 T. D ł u g o s z , Biskupi polscy X V I I i XV III w. Obsada, dy s p e n sy i taksy. „Roczniki T eologiczno-K anoniczne”, t. 5 (1959), z. 2, s. 78.

23 BAV, Processus consistoriales, t. 10, k. 112—116, 191—248, 286—238. 24 J a d i n , Procès, z. 8 (1928, 9 (1929), 11 (1931), 16 (1935).

25 W. F r i e d e n s b u r g , Inform ationsprocesse über deutsche Kirch en in v o r - tridentischen Zeiten. „Quellen und Forschungen des preussischen historischen In sti­ tuts in Rom ”, t. 1 (1898), s. 165—203.

26 J. K o r z e n i o w s k i , Excerpta ex libris A rch ivi Consist or ialis. (1409—1590). C racoviae 1390, s. 4 n.

27 D ł u g o s z , op. cit. (s. 73—98), Dzieje diecezji smoleńskiej (Lw ów 1937), Z d zie jó w b isku pstw a kijo w sk ie g o (Lwów 1932).

N I E Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

461

(dokum. I)28. Jak o rodzice ch rzestn i w y stęp u ją: J a n A bram ow icz29, zapew ne

b ra t m atk i N aruszew icza P a u lin y , i K ry s ty n a Żegocina oraz A lek san d er

Żegota i E stera S tępkow ska, bliżej nie znani, ale zapew ne skoligaceni

z N aruszew iczam i ziem ianie polescy. P ew n e rozbieżności d a ją się za u w a ­

żyć odnośnie do im ion N aruszew icza. I ta k m e try k a c h rz tu pod aje im iona:

„Adam T adeusz” , a dyplom dokto rsk i (dokum . 4): „A dam S ta n isław ” 30.

Im ię „S tan isła w ” n ie je s t zapew ne im ieniem zakonnym , gdyż po w s tą ­

pieniu do zakonu jezuici nie p rz y b ie ra ją now ych im ion; może to być za­

tem p ro sta po m y łk a albo też im ię to p rz y ją ł N aruszew icz w dow ód sy m ­

p atii i p rzy ja źn i do k ró la S tanisław a A u gu sta Poniatow skiego (1773). P o­

przednie bow iem m e try k i św ięceń, d a tu ją ce się z okresu przed p rzy ja źn ią

z królem , w y m ien iają ty lk o jed n o im ię: „A dam ” .

P raw dopodobnie n ależy rów nież p rzesu n ąć na nieco w cześniejsze lata

w stąpien ie A dam a do jezuitó w (przed r. 1748) 31, już bow iem 13 stycznia

1749 o trzy m ał on w W ilnie z r ą k b isk u p a A ntoniego Józefa Ż ółkow skie­

go, su frag an a w ileńskiego, to n su rę i c ztery św ięcenia niższe (ostiariat, lek­

to rat, egzo rcy stat i ak o lita t; dokum . 2). N ależy przypuszczać, że p rzed

przyjęciem to n su ry i niższych św ięceń m usiał N aruszew icz odbyć p rz y n a j­

m niej roczny no w icjat i ew en tu aln ie rozpocząć studia filozoficzne n a u n i­

w ersytecie. G dyby w stąp ił do zakonu pod koniec r. 1748, nie m iałby czasu

na no w icjat i rozpoczęcie studiów .

W św ietle poniższych do k um en tów o kazuje się, że N aruszew icz po p ię­

cioletnich stud iach na U niw ersy tecie W ileńskim (dokum. 4 i 13) nie o trz y ­

m ał św ięceń kapłań sk ich , lecz praw dopodobnie tylko św ięcenia subdiak o-

n atu . D iak o n at bow iem i k ap łań stw o o trzy m ał dopiero 10 i 17 stycznia

1762 w V ienne z rą k tam tejszeg o m etro p o lity i p ry m asa Galii, W ilhelm a

d ’H ugues (dokum . 3).

Dalsze nie znane dotychczas szczegóły dotyczą stopni n aukow ych N a ru ­

szewicza. J e s t rzeczą praw dopodobną, że zaraz po skończeniu studiów na

U niw ersytecie W ileńskim (1753) N aruszew icz o trzym ał tam , a nie w e

F ran cji, stopień m ag istra sztu k w yzw olonych i filo z o fii32. P rom ocję zaś na

doktora teologii dostał 22 paźd ziern ik a 1773, z rą k ostatniego jezuickiego

20 Dokum. 1 — w ten sposób odsyłam y do dokumentów na końcu artykułu. Z a ł ę s k i [ = S. Z a ł ę s k i , Jezuici w Polsce. K raków 1905], t. 4, cz. 3, s. 1383 (informacje o m isji jezuickiej w Łahiszynie i o ks. Ignacym Chlew ińskim ). Por. Korespondencja, nr 20, s. 27; nr 65, s. 105.

29 Takie brzm ienie nazwiska podaje A. B o n i e c k i (Herbarz polski. T. 1. W arszawa 1899, s. 19) i takie posiadała rów nież jego matka, Paulina Abramowicz (nie Abraham owicz, jak m ylnie inform uje Korespondencja, s. 513).

30 Z a ł ę s k i , t. 3—4. Indeks daje mu również imiona: Adam, Stanisław . 31 R u t k o w s k a , s. 27. — Z a ł ę s k i , t. 3, s. 1126.

32 Dokum. 4: „olim artium liberalium et philosophiae m agister in hac A lm a Academ ia et Universitate Vilnensi [...]”.

re k to ra U n iw e rsy te tu W ileńskiego, ks. A ntoniego Skorulskiego, n a jp ra w ­

dopodobniej na podstaw ie całości dorobku naukow ego, a nie specjalnej

rozp raw y d oktorskiej (por. dokum . 4).

Po kasacie zakonu jezuitó w (w Polsce: listo pad 1773) N aruszew icz zo­

sta ł in k ard y n o w an y do diecezji w ileńskiej i p rez e n to w a n y przez k ró la na

p rep o z y tu rę p a ra fii w N iem enczynie k/W iln a (przed 8 V III 1774) 33; be­

n eficju m to przynosiło m u około 400 złotych w ęg iersk ich rocznego docho­

du (dokum . 5). D rugie b en eficju m p a ra fia ln e w C im kow iczach k/N ieśw ie­

ża, rów nież w diecezji w ileńskiej, o trzy m ał N aruszew icz w r. 1777 z p re ­

zen ty ks. M ichała H ieronim a R adziw iłła34. O dnośnie do ben eficjum w O nik-

sztach należy zauw ażyć, że nie było to probostw o 35, chociaż s ta ra ł się

o nie N aruszew icz u k ró la Stan isław a jako u k o lato ra tego probostw a 36,

lecz altarie, czyli b en eficja proste, ufun d o w an e przez k rólów P olski (pa­

tro n a t królew ski) p rzy kościele p a ra fia ln y m w O niksztach (dokum. 14 i 15).

W żadnym jednakże w w ym ienionych pro b o stw ks. A dam nie spełniał

osobiście obow iązków duszpasterskich, lecz zlecał je w ikariuszom kom en-

darzom (dokum . 7).

P o przejściu N aruszew icza w szeregi d uch ow ieństw a diecezjalnego ko­

ścielne godności za p ro tek cją królew ską posyp ały się bardzo szybko.

Jeszcze przed w rześniem 1774 K lem ens X IV m ianow ał go p ro to n o ta riu ­

szem apostolskim z p raw em noszenia i n f u ł y 37, a 1 w rześnia 1774 biskup

sm oleński G abriel W odziński, w po rozum ieniu z k ró lem jako p atro n em

biskupstw a, m ianow ał go swoim k o ad iu to rem z praw em następstw a,

zastrzeg ając jed n a k o statn ie słowo w ty m w zględzie Stolicy A postolskiej

(dokum . 6). D nia 2 w rześnia 1774 nu ncju sz apostolski w W arszaw ie Józef

G aram pi rozpoczął na prośbę zainteresow anego proces in fo rm acyjn y

w spraw ie nom inacji na k oad iu tora sm oleńskiego. W procesie ty m zezna­

w ali jak o św iadkow ie: ks. L u d w ik G órski — re k to r kolegium pi jarskiego

w W arszaw ie (2 IX), ks. J a n Jan o ck i — k a n o n ik kijow ski i p re fe k t B i­

blioteki P ublicznej w W arszaw ie (3 IX), ks. J a k u b Dziew anow ski — k a ­

no nik kolegiaty Św. Ja n a w W arszaw ie (5 IX), biskup G abriel W odziński

(o stan ie diecezji sm oleńskiej; 3 IX). 9 w rześn ia 1774 a k ta procesu, sporzą­

dzone przez ks. P io tra Jastrzębskiego, k a n clerza n u n c ja tu ry w arszaw skiej,

zostały opieczętow ane i odesłane do Rzym u (dokum . 7).

P rek o n izacja na k oadiutorię sm oleńską n a stą p iła przed 14 m arca

1775, pod tą d atą bow iem P iu s VI przesłał n a ręce N aruszew icza b rew e

33 Korespondencja, s. 23.

34 Ibidem, s. 77; nr 281, s. 340 n. Por. dokum. 14 i 15. 3s R u t k o w s k a , s. 39. — Korespondencja, s. 25, przypis 4. 36 Korespondencja, nr 15, s. 24; nr 16, s. 25 n.

37 Dokum. 6: „Adam um Naruszewicz [...] au thoritate apostolica prothonotarium [—Г'. Por. dokum. 8.

N IE Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

463

C um Nos pridem , w k tó ry m ju ż m ow a nie tylko o prek onizacji n a bis­

k upstw o Em m aus, lecz rów nież o udzielen iu zezw olenia na w y b ó r do­

w olnego k o n se k ra to ra (zob. dokum . 9). K o n sek racji biskupiej udzielił N a­

ruszew iczow i b r a t króla, b isk u p płocki M ichał J e rz y P oniatow ski, 28 m a ­

ja 1775 w kolegiacie Św. J a n a w W arszaw ie, w asyście b isku pa sm oleń­

skiego G ab riela W odzińskiego, któ reg o k o ad iu to rem m iał być N aru sze­

wicz, i b isk up a inflanckiego S te fa n a G iedroycia, kolegi z w ileńsk ich lat

szkolnych. W uroczystościach k o n sek racy jn y ch w ziął udział rów nież

i sam król, w otoczeniu licznych dostojników państw ow ych i kościelnych

(zob. dokum . 10) 38.

3 czerw ca 1790 S tan isław A u g u st m ianow ał N aruszew icza biskupem

o rdy nariu szem diecezji łu ck iej n a W ołyniu i tegoż dnia zw rócił się z p ro ś­

bą do P iu sa VI o zatw ierd zen ie te j nom inacji. 24 lipca 1790 P iu s VI, d e­

k re te m K on greg acji K o n sy sto rialn ej Q u um R.P.D. F elix T u rski, z a tw ie r­

dził tra n sla c ję N aruszew icza n a biskupstw o łuckie i polecił n u n c ja tu rz e

w arszaw sk iej p rzep ro w ad zen ie procesu info rm acy jneg o (dokum . 12) 39.

Zgodnie z ty m zaleceniem w d niach 3— 5 w rześnia 1790 n u n cju sz F e rd y ­

n an d M aria Saluzzo p rzep ro w ad ził w W arszaw ie proces, p rzy czym ty m

razem w c h a ra k te rz e św iadków urzędow ych w ystąpili: bisk u p żm udzki

J a n S te fa n G iedroyć (3 IX), b isk u p A ntoni M alinow ski su fra g a n żm udzki

(4 IX), ks. M ateusz D ubiecki k an on ik łucki (20 IX) i ks. Józef M arkie­

w icz k an o n ik k o leg iaty w B rześciu n/B ugiem (21 IX). 30 w rześnia 1790

proces, p rzep isan y przez ks. Jó zefa Czerwskiego, se k re tarz a n u n c ja tu ry ,

został opieczętow any i w y sła n y do Rzym u (dokum . 13).

Całość om ów ionych tu dok um entów przygotow ano do d ru k u zgodnie

z in stru k c ją w ydaw niczą dla źródeł now ożytnych 40. Do d okum entów d ołą­

czono rów nież obydw a procesy info rm acy jne, ale nie w całości, ty lk o

w ty ch p artiach , k tó re dotyczą w p ro st osoby N aruszew icza. Opuszczono

części procesu odnoszące się do osoby bisk up a G abriela W odzińskiego oraz

sta n u diecezji sm oleńskiej i łu ck iej. Ze w zględu na to, że p y ta n ia procesu

inform acyjn ego zam ieszczono w e w stępie, nie pow tórzono ich przy a k tach

obydw u procesów .

DOKUMENTY

1. M E T R Y K A C H R Z T U N A R U S Z E W IC Z A

Łahiszyn, maj 1761 (25 X 1733) Or. nieznany. Kopia: BAV, Processus consistoriales, t. 168, k. 17—33. Processus super vita, moribus, doctrina et idoneitate caeterisque requisitis R.P.D. A d a m i

38 R u t k o w s k a (s. 40) i K orespondencja (s. 27, przypis 1) podają datę 25 V 1775. 39 Por. Korespondencja, s. 341, przypis 1.

40 Instrukcja w y d a w n ic z a dla źródeł historyczn ych od X V I do po ło w y X I X w ieku . W rocław 1953.

Naruszew icz praepositi Niemenczy nensis dandi in coadjuto rem cum futu ra succes- sione, si Sanctissimo Domino placuerit, III. Rev. D. Gabrielis W odziński episcopi Smolenscensis ad supplie at ionem Serenis. Regis Poloniae, nec non su per statu ecclesiae cathedralis Smolenscensis coram Illustr. et R. D. Josepho com ité Garampi archiepiscopo Berytensi et nuntio apostolico in Regno Poloniae form atus, k. 31.

In nomine Domini amen. Ad re quisitionem Charissimi Nobis in Christo Fratris A dam i Naruszew icz Societatis Nostrae religiosi. O m n i b u s n otu m te statu m ąu e facio reperiri in libris metrices baptisatorum ecclesiae nostrae Ł ah iszy n e n sis41 m etricam seu fidem baptismi ipsius de tenore se quenti in scriptam et rite connota- tam: Anno Domini 1733 die 25 X ego Ignatius C h le wiń ski S. J. 42 bapîisavi infantem A d a m u m Thaddaeum M. D. Georgii et Paulinae Naruszevicio rum43 filium. Lava- ve ru nt e sacro fonte M. D. Joannes A b r a m o w i c z 44 cum M. D. Christina Żegocina et M. D. A lexander Zegota cum M. D. Esthere S t e m p k o w s k a 45. Quam ex suo origi- nali diligenter et de verbo ad ve rb u m sic perscripta m praesenti R e quirenti extra- didi, ас in m eliorem fid em manu mea propria subscripsi ас sigilio manuali, quo utor, com munivi.

Datum Łahiszynii in solita residentia missionis nostrae anno Domini 1761 mense majo. Thomas Bogusz S. J. superior missionis Łahiszyniensis 46.

2. M E T R Y K A T O N S U R Y I N IŻ S Z Y C H Ś W IĘ C E Ń N A R U S Z E W IC Z A

Wilno, 14 XI 1761 (13 I 1749) Or. nieznany. Kopia: BAV, Processus consistoriales, t. 168. Processus super vita, k. 31—31’.

Antonius Josephus Żółkow ski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopus Alla- lensis, sufraganeus, decanus, praelatus cathedralis, admin istrator, vicarius in spiri- tualibus et officialis V iln e n s is47. Universis — — significamus, quod Nos Rev. A d a m u m Naruszewicz S. J. diocesis Nostrae Vilnensis, de vita e probitate, moru m integritate ac com petenti scientia Nobis commendatum, prim a tonsura et quatuor

41 Łabiszyn k/Pińska — m iasteczko, dawna w łasność R adziw iłłów (potem Ogiń­ skich, w reszcie Lubeckich). Misja jezuicka została tu ufundowana ok. 1670 r. przez M ikołaja Rosochackiego i zatwierdzona ustawą sejm ową w r. 1678 (Volumina legum, w yd. pi jarskie, t. 5, s. 313); była tu również parafia z cudownym obrazem NMP, ufundow ana w r. 1634 przez ks. Albrechta Radziw iłła, uwolniona od podatków kon­ stytucją sejm ową z r. 1667 (Volumina legum, t. 4, s. 475). Rząd carski zniósł parafię po powstaniu styczniowym . Por. Z a ł ę s k i , t. 4, cz. 3, s. 1383.

42 Ks. Ignacy C h l e w i ń s k i TJ pracował w Łahiszynie w latach 1724—1748. Por. Z a ł ę s k i , t. 4, cz. 3, s. 1383.

43 Jerzy N a r u s z e w i c z (1703—1752), łow czy piński, i Paulina z Abramowi­ czów (zm. 1739). Por. Korespondencja, s. 513, przypis 2.

44 Jan A b r a m o w i c z , syn Adam a (herbu Habdank), wraz z braćmi: Antonim, Konstantym i Józefem — sprzedali dobra Siem oszkiszki (pow. bracławski). Zob. B o n i e c k i , op. cit., t. 1, s. 19.

45 Stępkowscy m ieszkali w w oj. bracławskim , zaś Żegotow ie w wołyńskim . Zob. K. N i e s i e c k i , Herbarz polski. Lipsk 1841, t. 8, s. 515; t. 6, s. 293.

46 Ks. Tomasz B o g u s z TJ. N ie w ym ienia go Z a ł ę s k i , t. 4, ez. 3, s. 1383. 47 Bp Antoni Józef Ż ó ł k o w s k i (zm. 1763) — kanonik kapituły w ileńskiej, prałat, kustosz tejże kapituły (1744), bp sufragan białoruski diec. w ileńskiej i bp tytu larn y allaleński (1745), od r. 1755 bp ordynariusz w ileński. Por. Podręczna e n cyklopedia kościelna, t. 43/44, s. 302.

N I E Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

465

minoribus ordinibus rit e et legitim e in itia verim us die 13 I 1749. Eumque nullis censuris ecclesiasticis, de quibus n otitiam haberemus, irretitu m attestamur. Et ut praedictus Rev. Naruszew icz a quocumque antistite, gratiam et com municationem Sanctae Sedis Apostolicae habente, ad altiores sacros subdiaconaUis, diaconatus et presbiteratu s or dines licite prom overi possit et valeat eundem com mendamus. In quorum etc. Datum Vilnae in cancellariu Nostra die 14 X I 1761. A. J. Źólkow icz eppus Allalensis mp.

3. m e t r y k a Św i ę c e ń d i a k o n a t u i k a p ł a ń s t w a Na r u s z e w i c z a

Vienne, 17 I 1762 Or. nieznany. Kopia: BAV, Processus consistoriales, t. 168. Processus super vita, k. 31’—32.

Guillelmus d ’Hugues providen tia Divina et Sanctae Sedis Apostolicae authori- ta te archiepiscopus et cornes V ie n n e n sis48, m axim us Galliarum prim atu m prim as ac in Viennensi septem que aliis provinciis indulto apôstolico vices S umm i Pontificis gerens, Regi ab omnibus c o n siliis49. Universis praesentes litteras inspecturis n otu m facimus et attestam ur, quod Nos die et loco injrascriptis Missam et ordines in pon - tificalibus célébrantes extra t e m p o r a l , virtu te in dulti apostolici, Societatis Jesu consensu, dilectum nobis in Christo A dam u m Naruszew icz S. J. subdiaconum, suffi- cienter idoneum, capacem repertu m , in sacello palatii Nostri archiepiscopalis ad sacrum diaconatus die 10 I dominica prim a post Epiphaniam, ad sacrum p re s b ite ­ ratus ordinem die 17 I dominica secunda post Epiphaniam 1762 rite et canonice du xim us prom ov en du m atque p rom ovim u s in Domino. In cujus fidem etc. A c tu m et datu m Vienne anno, die, mense, quibus supra. Guillelmus archiepiscopus V ien ­ nensis.

4

.

Wilno, 22 IX 1773 Or. nieznany. Kopia: BAV, Processus consistoriales, t. 168. Processus super vita, k. 32—33.

Antonius Skorulski Societatis Jesu S. Theologiae doctor, Collegii Academ ici et U niversitatis Vilnensis R e c t o r 51. Universis et singulis, quorum interest, praesentes lecturis aut inspecturis, condignam obsequiorum nostroru m oblationem. Ratio aequitatis postulat, ut quorum constans et manifesta virtus, insignis doctrina v a - riaque turn ingenii argumenta plane sufficienterque Nobis cognita sunt, eisdem.

48 Vienne — m iasto i m etropolia w południowej Francji, zniesiona w roku 1801. W roku 1311 odbył się tu 15 sobór powszechny.

49 Ks. Wilhelm d’H u g u e s (zm. 1774) — początkowo bp w Nevers, od 4 IV 1751 abp m etropolita w Vienne. Por. P. B. G a m s , Series episcoporum, Ecclesiae Catholicae. Ratisbonae 1873, s. 655.

50 „extra te m p o ra ” — „poza czasem ”. Św ięceń kapłańskich, zarówno w yższych, jak niższych, udziela się zw yczajnie w czasie suchych dni (Quatuor Tempora),

dlatego niedziele po Trzech Królach w ypadały „poza czasem”.

51 Ks. Antoni S k o r u l s k i TJ (1715—1780) — ostatni jezuicki rektor UWil. [ = U niw ersytet W ileński] (1772/1773). Po kasacie zakonu został kanonikiem k ate­ dralnym w Wilnie. Por. J. B i e l i ń s k i , U n iw e r sy te t Wileński. (1579— 1831). T. 3. Kraków 1899—1900, s. 39.

ju x ta consuetudinem ac privilégia orbis christiani universitatu m, etiam huic Nostrae A cadem ia e ac U niversitati apostolica, regia et omnium Reipublicae statuu m authori- ta te cumulatissime et aeque principaliter cum omnibus, quibuscunque per orbem u niversitatïbus concessa, im posita et id e n tidem confirmata, non ta n tu m consuetos graduum honores, decernamus confirmamusque, veru m etiam legitim e decretos et collatos publicis in s t r u m e n t s attestam ur. Quapropter cum R. V. A dam us S ta ­ nislaus N aruszew icz S. J. professus quatuor votorum, olim artium liberalium et philosophiae m agis ter in hac A lm a Academ ia et Universitate Vilnensi, ac dein V arsaviae plurimis annis rh etoricae et poeseos professor, v ir omni scientiarum genere insignitus et cultus, m ultis que in editis, qua soluto, qua ligato stylo libris clarissimus, ut ipso judicio praecipue Serenissimi et Potentissim i Stanislai Augusti Regis Poloniarum sapientissimi aeque ac literariorum Fautori perexim ii aureo n um ism ate decorari m e r i t o 52 celeberrimoque per orbem S arbievio poetarum facile pjin cip i adaequari, tu m universae gentis suae communi arbitrio scriptores, prae- se rtim poetas superasse visus est. Cum praefatus, inquam, R. V. Adam us Stanislaus Naruszewicz, tanta v ir eruditione famaque nominis sui com mendatus, unanimi omniu m judicio doctorum, seniorum, professorum totiusque incliti Senatus Aca- dem ici dignus erat judicatus suprema sacrae Theologiae laurea decorari. Nos ejus- m odi requisitioni omni quo par est studio ac prom ptitu din e obsequi cupientes, adhibitis omnibus, quae ad ejusm odi actum turn e x praescripto sacrosancti concilii T r id e n ti n i58, turn hujus et aliarum orth odoxorum universitatu m adhibenda sunt, prae fatu m R. D. A dam u m Stanislaum N aruszew icz S. J. sacrae Theologiae doctorem solemniter declaravimus, omnibusque privilegiis ac praerogativis huic gradui annexis et quomodolibet com petentibus plene cumulavimus, ac pro ta liter cumulatu m re- nuntiavim us. In quorum etc. Datum Vilnae apud D ivu m Joannem in Collegio Nostro Academ ico Societatis Jesu anno Domini 1773 decim o Kalendas Octobris. Antonius Skorulski S. J., Benedictus D obszewicz S. J. s. Theologiae et sacrorum canonum doctor, procancellarius Academiae et TJniversitatis V iln e n s is54, Joannes Ignatius Jan kow ski S. J. s. Theologiae et sacrorum canonum doctor Academiae e t Universitatis Vilnensis s e c re ta riu s55.

5. Z A Ś W IA D C Z E N IE O R O C Z N Y M D O C H O D Z IE P R E P O Z Y T U R Y W N IE M E N C Z Y N IE

Warszawa, 1 IX 1774 Or. nieznany. Kopia: BAV, Processus consistoriales, t. 168. Processus super vita, k. 33—33’.

Joachimus L itta w o r C h r e p to w ic z 56 comes in S z c zo rs e 57 et Z i e m b i n 58, procancel-52 W roku 1771, na polecenie króla, w ybito — jak wiadom o — złoty medal ku czci Naruszewicza i poety Sarbiewskiego.

53 Sobór trydencki (1545—1563) ustalił granice praw ow ierności katolickiej. 54 Ks. Benedykt D o b s z e w i c z TJ (ur. 12 III 1722, do jezuitów w stąpił 9 VIII 1739) — profesor m atem atyki i filozofii na UWil. W roku 1773 był dziekanem w ydziału teologicznego i na tym stanow isku pozostał po kasacie zakonu Por. Z a ł ę s k i , t. 3, s. 157.

65 Ks. Jan Ignacy J a n k o w s k i TJ — doktor teologii i prawa kanonicznego, profesor UWil.

56 Joachim Littaw or C h r e p t o w i c z herbu Odrowąż (1729—1812) — kanclerz litew sk i, jeden z inicjatorów Kom isji Edukacji Narodowej.

57 Szczorse — w ieś i dobra n/Niem nem w pow. nowogródzkim.

N I E Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

467

larius Magni Ducatus Lithvaniae, S ta ro d u b ie n sis59 et O rszan en sis60 capitaneus, ordin um Aqu ilae Albae e t S. Stanislai eąues. Notu m te statu m qu e facio me ex certa scientia atque muheris mei procancellarii ratione scire, quod Illust ris simus A d m o d u m Rev. Adamus Naruszewicz provisus a Sacra Regia Majestate praepositura ecclesiae parochialis N iem en czy n e n sis61 percipiat ex ea annui census et puri pro- ventus ultra quatuor centenos aureos nummos Hungaricales, atque ob earn re m pro dig n itate muneris episcopali viv e re possit. In cujus fidem etc. Dedi Varsaviae anno 1774 die 1 IV. Joachimus L itta w o r Chreptow icz mp.

6. N O M IN A C J A N A R U S Z E W IC Z A N A K O A D IU T O R A S M O L E Ń S K IE G O

Warszawa, 1 IX 1774 Or. nieznany. Kopia: BAV. Processus consistoriales, t. 168. Processus super vita, k. 29—31.

Gabriel W odziński Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopus Smolenscensis, archidiaconus Samogitiae, eques torquatus ordinis Regii Aquilae A lb a e 62. Uni- versis — — notum testatu m qu e facimus. Insedisse am m o Nostro quantum in no- vissim a hac luctuosa patriae perturbatione res ecclesiastica Poloniae dam n um pertulerit, amotis ex ordine senatorio atque adeo publico Regni universi consilio aliquot episcopis gliscente his praesertim te m poribu s prava sentiendi ac credendi libertate, p rov idere etiam episcopatum Nostrum eandem sortem subire posse, p r a e ­ se rtim cum. praeter vacui episcopi nomen reliquae etiam, licet exiguae, asserta Moschis Smolenscensi provincia, dioecesis nostrae ditiones in pote state m eandem devenirent, atque inde facilior infensis Regno et statui ecclesiastico hominibus ad to llendum omnino e senatu et clero Poloniae, simul etiam. hierarchiae Ecclesiae Romanae episcopi Smolenscensis nomen occasio praebentur; in telligere ex adversa parte, si com muni gentis et Regni efflagitationi Numen Divinum adfuerit, ut avu l- sae Smolenscenses R.egiones Regno Poloniae restituantur, de iisdem Magni Ducatus Lith van iae terris ortam personam fere ndi laboribus ac regim ini episcopali parem, m u lta ru m fam iliarum cognatione, antiquissimae prosapiae meritis, iisdemque prae- claris propriis curam, clarissimumque Ecclesiae et Statico magnopere profutu- rum, m overi Nos etia m conscientiae ratione, ne im minens formae regiminis in Republica m utatio libertates ecclesiasticas in discrim en adducat, deturque minus id onearum posthac personaru m ambitioni locus, ac praeterea niti Nos magis fiducia praefatis documentis, fulta in usu jurispatronatus Serenissimi Stanislai A u gusti orthodoxi, nihilquidquam in conferendis beneficiis negotiis quaerentis, nisi religionis et Statico, cui rei incerti eventu s Regni obsistere possunt, videre insuper quam salubre et proficuum sibi in muneribus ecclesia- sticis praecipue pastoralibus personae regibus et proceribus carae, generis, doctrinae et probitatis laude conspicuae admoneantur. His igitur, turn aliis aequis- simis rationibus Nos permoveri, ut Illustr. Adm . Rev. A dam um Naruszewicz, sacrae Theologiae dostorem, authoritate apostolica prothonotarium, praepositum

eccle-59 Starodub — miasto nad rzeką Balincza w dawnym woj. czernihowskim. Na m ocy traktatu Grzym ułtowskiego (6 V 1686) przeszło pod panowanie Rosji.

60 Orsza — m iasto nad górnym Dnieprem w dawnym woj. witebskim .

61 Niem enczyn — m iasteczko w pow. w ileńskim , n/W ilią, i parafia łacińska (prepozytura), należąca do diec. w ileńskiej. Por. Korespondencja, s. 23, przypis 1.

62 Ks. Gabriel W o d z i ń s k i (1727—1788) — bp sm oleński w latach 1762—1788. Por. T. D ł u g o s z , Dzieje diecezji smoleńskiej. L w ów 1937, s. 72.

siae parochialis in dioecesi Vilnensi Niemenczynensis, viru m praeclaris et prim a- riis in Patria muneribus orn atissimum , gente peramatu m, regia benevolentia et procerum studiis cumulatissim um, de religione et statica pluribus editis libris benem eritum, et quod caput est fidei orthodoxae augendae, cultus div ini am plifi- candi, disciplinae et libertatis ecclesiasticae man uten en dae, perqu am studiorum caeteris insuper dotibus, v irtu tes et animi conspicuum, consentiente Sacra Regia Majestate Ecclesiae Smolenscensis Patrono, salvo beneplacito Sanctissimi Domini n o s t r i 63 et Sanctae Sedis Apostolicae et non alias, in nostrum verum , legitimum., in dubitatu m perpetu um que episcopatus nostri Smolenscensis (eujus actualis posses­ sor existens) coadjuto rem cum certa, irrevocabili, immutabili, indubitata, actuali et effec tiv a (dum eundem episcopatum, Smolenscensem per cessum, ve l decessum Nostru m, aut alias quomodolibet vacare contigerit) ipsumque omniu m et singulorum tarn in spiritualibus, quam in te m poralibus ju riu m et attinentiarum, annexendorum et connexorum perpétu a omnim oda successione futura facimus, eligimus, assumi- mus, adoptamus, constituimus et solem niter ordinamus, p e rm itten tes eidem Illustr. Adm. Rev. Naruszew icz ea omnia, quae de praescripto ss. canonum et apostolicarum constitutionum ad Nos spectant et pertinent faciendi, exercendi et exequendi. Pro- m ittim u s praetere a praesentibusque Nos obligamus coadjuto rem huju smodi Nos ullo um quam te m pore aut colore, directe vel indirecte, revocaturos. In quorum, fidem etc. Datum Varsaviae die 1 I X anno Domini 1774. Gabriel W odziński episcopus Smolenscensis eques Aquilae A lbae mp.

7. PR O C E S IN F O R M A C Y J N Y N A K O A D IU T O R IĘ B IS K U P S T W A S M O L E Ń S K IE G O

Warszawa, 2/5 IX 1774 Or. nieznany. Kopia: BAV, Processus consistoriales, t. 168. Processus super vita, k. 17’—33’.

Anno a n ativitate Domini n ostri Jesu Christi 1774, indictione Romana septima, die vero 2 mensis IX, pontificatu au tem Sanctissimi Domini nostri D. Clementis Divina providen tia Papae ejus nominis X I V Varsaviae.

Coram Illustnissimo et Rev. D. D. Josepho com ite Garampi Dei et Apostolicae Sedis gratia archiepiscopo B e r y t e n s i65, Sanctissimi Domini nostri D. Clementis Divina provid entia papae ejus nominis X I V praela to domestico et assistente solio pontificio, ejusdem qu e et S. Sedis Apostolicae in Regno Poloniae et Magno Ducatu Lithvaniae cum facultatibus legati a latere nuntio apostolico comparens personaliter R. V. D. Adam us Naruszew icz praepositus Niemenczynensis exposuit, quod cum Illustr. et Rev. D. Gabriel W odziński episcopus Smolenscensis ex vi muneris et dignitatis senatoriae obstrictus sit ad in teressendu m publicis consiliis, praesertim moderno tem pore et ad crebram residen tiam in hac regia (civitate), uti loco con- silioru m publicorum. per leges Regni designata, proptereaque regim ini et bono com muni dioecesis suae in confiniis Regni positae invigilare et in cumbere pro debito pastoralis officii sui non valet. Idcirco ad eju sm odi regimen pastorale coadjutore indigeat, et ad eu m effectum per patentes litteras in personam sui comparentis consenserit, seque in huju smodi coadjutorem cum futura successione elegerit ac

63 W latach 1775—1799 rządził Kościołem Pius VI. 54 W latach 1769—1774 rządził K ościołem K lem ens XIV.

05 Ks. Józef hr. G a r a m p i — abp bejrucki i nuncjusz apostolski w P olsce (1772—1776), urządził i uporządkow ał archiwum nuncjatury w arszaw skiej. Por. M e y s z t o w i c z , De archivo, s. 24—30.

N I E Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

469

supplicaverit Sanctissim um Dominum nostrum P a p a m pro hic com parentis in co- adju torem deputatione et approbatione. Ideo ea quae decet reverentia in ste tit apud suam Dominationem Illustrissim am et R e ve ren dissim am , ut processu m inquisitionis super vita, moribus, doctrina e t id on eitate aliisque requis itis sui comparentis, et super statu, situ et qualitate ac circum sta ntiis ecclesiae cathedralis Smolenscensis ju xta s. concilii T r id e n ti n im décré ta, ac constitutionem f. r. Gregorii X I V 67 ad hoc, ut Sanctitas Sua de his omnibus et singulis bene informata et instru cta, ex ejus et Sanctae Apostolicae Sedis benignitate et gratia de coadjutore episcopatus Smolenscensis possit et valeat providere. Qui Illustr. et Rev. D. Nuntius Apostolicus antedictus petition em hujusmodi, u tpote ratione consonam, admisit, et cum sibi constet de praedictis electione et consensu Illustr. et Rev. D. W odziński episcopi Smolenscensis, nec non de supplicatione S erenis sim i Regis, dictum processum con- fici, ju ram enta et depositiones te s tiu m per D omin ationem suam Illustrissim am et R eve ren dissim am ex officio vocandorum et super in terrogatoriis porrigendis exa- min andorum recipi, caeteraque omnia necessaria et opportuna fieri et per m e notarium et cancellarium in frascriptum rogati, ac omnia et singula in pu blicam form am et in publicum in stru m entu m ac docum entu m redigi, ut ita redacta suis loco et te m pore ad praedictum S anctissim um D om in um nostrum Papam tra n sm itti valeant.

[Następują pytania odnośnie do Naruszew icza (15), bpa W odzińskiego (3) i d ie­ cezji sm oleńskiej (11) (k. 18’—19’).]

2 IX 1774

Exam inatus fuit per Illustr. et Rev. Nun tiu m Aposto licum in cam era solita re sidentiae suae Illustrissimae et R e ve ren dissim ae Dominationis Adm. Rev. Pater Ludovicus Górski Congregationis Scholarum Piarum, re ctor collegii V a r s a v ie n s is b%, aetatis suae annorum 50 circiter, prout asserit et e x aspectu ejus apparebat. Testis ex officio vocatus et secreto exam inatus, qui d elato sibi ju ram ento de v e rita te dicenda, prout tactis sacrosanctis Evangeliis, quae prae manibus habebat, ju ravit, et dd opportunas interrogationes super vita, moribus, doctrina e t idoneitate caete- risque requisitis R. V. D. A d a m i N aruszew icz praepositi Niemenczynensis dandi, si Sanctissimo placuerit, in coadjutorem cum fu tu ra successione Illustr. et Rev. D. Gabrieli W odziński episcopo Smolenscensi, d ix it et deposuit, prout infra, videlicet:

1. [k. 21—24] Cognosco R. V. D. A d a m u m N aruszew icz ab annis quatuor con­ tinue, ex quo ipse hic V arsaviae toto hoc te m p o re mansit et ego pariter, sicque saepe et frequenter conversatus sum cu m ipso, t u m dum fuerat in Congregatione Societatis Jesu, turn etia m subinde usque ad hoc tempus. Non sum ipsius consan- guineus, cognatus, aut affinis, non nim iu m familiaris, nec inimicus, aemulus ant odiosus.

2. Non mihi constat in quo loco natus sit, scio tarnen, quod est ex provincia Lith van ic a oriundus.

3. Scio ipsum natum esse ex légitim e m atr im onio , honestis atque catholicis parentibus, quia tota familia Naru szew iciorum n u m qu am erat acatholicorum errori- bus obnoxia, et id ex fama publica et ex m on um en tis pùblicis mihi constat.

66 Por. Wstęp.

67 W latach 1590—1591 rządził K ościołem Grzegorz XIV. Uwagi o konstytucji Onus apostolicae servitutis, z 15 V 1591, zob. w e Wstępie.

68 Ks. Ludwik G ó r s k i (1725—1799) — pijar, od r. 1772 rektor kolegium w ar­ szaw skiego, od r. 1774 prow incjał pijarów, zaś od r. 1781 bp sufragan pom orski w diec. w łocław skiej. Por. Polski słow nik biograficzny, t. 8, s. 447 n.

4. Scio eum esse in anno quadragesimo te rtio aetatis, et audivi ab istis, qui a tenera aetate eum noverunt, sed melius ex fide baptismatis ejus appare bit.

5. Scio ip su m esse in sacris ordinibus constitutum a m ulto tempore, nam vidi ipsu m in ecclesia nostrae Congre g ationis Scholarum Pia rum in hac civ ita te Varsa-

viensi s i t a 69 celebrantem Missae sacrïficium.

6. Credo ipsu m ve rsatu m esse in ecclesiasticis functionibus, nam in istis ordi- narie erudiuntur sufficienter alumni cujuscunque in stituti regularis. A ssero ip sum autem esse frequ en tem et dev otu m in susceptione sac rament or urn, nam saepius accidit mihi ip sum vidisse Missae sacrificium p riv a tim cum devotione celebrantem.

7. Scio ip sum sem per catholice vixisse et in fidei puritate permansisse, ut mihi e x conversatione cum ipso saepius habita constat, et nihil in contrarium audivi.

8. Assero ipsu m innocentia vitae, bonis moribus et castigatis esse praeditum, e t esse bonae conver s ationis et famae, ut ex relationibus a probis viris et fid e dignis scio et ex conversatione habita novi.

9. Scio ipsum esse viru m gravem, pru den tem et usu re rum praestantem, nam ob has animi dotes Serenissimi Regis nostri et m u ltoru m virorum, et dignorum particu larem adeptus est gratiam et aestimationem, quod ipsem et ex p e rtu s sum.

10. Scio ip su m in s. Theologia laurea doctorali insignitum esse in ZJniversitate Vilnensi et cum fructu operam dedisse, nam in publicis actibus theologicis et etiam in particularibus discursibus solide et fundamenta liter varias quaestiones theologicas audivi ipsum, resolvisse et dubia facilitasse, ac assero ip su m tali doctrina ad p r a e ­ sens poliere, quae in episcopo requir itur ad hoc, ut alios docere possit.

11. Non mihi constat, quod ipse se exercuerat in cura animarum, aut regimen alicujus ecclesiae exercuisse, judico tarnen etiam ad praemissa munia dignum et capacem esse.

12. Non mihi constat aliquando publicum scandalum. dedisse circa fidem, mores siv e doctrinam ; nec scio, nec audivi ipsum, aliqua. corporis aut animi vitio aliove canonico im pedim ento teneri, quominus possit ad episcopatum promoveri, im m o se m per a d ve rti ip sum exempla rem, morigerum, in fide optim e fundatum et ab aliis probis viris etiam bonas laudes de ipso audivi.

13. Audivi, quod non ita pridem obtinuerit ecclesiam parochialem. in Niemen- czyn, cujus redditus, ut audivi, ascendere annuatim possunt ad duo milia scutorum Rom anorum circiter. Cura animarum in dicta ecclesia exercetur, ut a u divi, per vicarios institutos, obligatos de jure ad residentiam. Possidet dictam ecclesiam. in titulu m pacifice. Non credo, quod possit cedere in alicujus praejudicium, si e ju sd e m beneficii retentio ipsi per Sanctam Sedem concéderetur.

14. Non credo, quod ipse indigeat aliqua dispensatione apostolica, nisi ex quo fuerat alumnus in Societate Jesu ad praesens suppressa, seu e x t i n c t a 70, et mihi non constat an Summus Pontifex personas praefati In stituti alias habilitaverit ad episcopatum.

15. Ex causis superius adductis dignum ipsum existim o, ut detur in coadjutorem Illustr. et Rev. D. Wodziński moderno episcopo Smolenscensi, et censeo, si casus contigat, ejus successionem ipsi ecclesiae cathedralis et dioecesis Smolenscensis futu ru m utilem et proficuum fore.

[Następują pytania dotyczące bpa W odzińskiego (к. 24—24’).]

69 Kościół pw. NMP Łaskawej przy ul. Długiej, zbudowany w latach 1660—1672 dla pijarów. W 1837 zam ieniony na cerkiew.

79 Bulla kasacyjna została ogłoszona w Polsce w listopadzie 1773. Por. B i e ­ l i ń s k i , op. cit., t. 3, s. 41.

N I E Z N A N E P R Z Y C Z Y N K I D O B I O G R A F I I N A R U S Z E W IC Z A

471

Ita deposui pro ve rita te ego Lodovicus Górski Scholarum Piarum, rector collegii Varsaviensis, ad regendam provincia m candidatus electus mp.

3 IX 1774 [k. 25—26]

Examinatus fuit per eundem Illustr. et Rev. Nuntium Apostolicum, quem supra, e t ut supra, Peril. A dm . Rev. Joannes Janocki ecclesiae cathedralis K ijoviensis can on icu s7i, aetatis suae annorum 53 prout asserit et ex aspectu e]us apparebat, testis ex officio v o c a t u s , dix it et deposuit prout infra, videlicet:

1. Cognosco R. V. D. A d a m u m Naruszewicz praepositum Niemenczy nensem dandum in coadjutorem a vigintis circiter annis, cum quo frequenter con versatus sum, maxim e in frequentatione ipsius ad Bibliothecam publicam, cujus Bibliothecae ego sum praefectus. Non sum ipsius consanguineus, c o g n a tu s , .

2. De loco n ativitatis ejus mihi non constat, credo tarnen ip sum natum esse in dioecesi Vilnensi.

3. Assero ip su m natum esse ex legitimo matrimonio, honestis, catholicis et no- bilibus parentibus et haec m ih i constant ex variis relationibus, discursibus tarn episcoporum, quam praela to rum Lithvanoru m, qui ipsu m et parentes ac familiam ejus noverunt.

4. Credo ip su m esse in anno aetatis suae 40, prout ex ejus aspectu apparet, sed id melius ex fide baptism atis ej us apparebit.

5. Ab annis pluribus assero ip sum in sacris ordinibus esse constitutum, cum ipsu m saepius v id e rim Missae sacrificium celebrantem cum magna devotione.

6. Credo ipsu m esse in ecclesiasticis functionibus versatum, uti viru m pium et dev otu m ac atte n tu m ad ista, et assero ip su m esse in susceptione sacramentoru m frequ en tem et dev otu m , nam saepius, ut dix i supra, ipsu m vidi Missae sacrificium p riv a tim cum magna re ve ren tia et exemplari devotione absolventem.

7. Assero ipsu m sem per catholice vixisse et in fidei pu ritate permansisse, prout colligere potui ex conversatione cum ipso habita, et novi veru m zelum religionis in ipso.

8. Assero et te sto r ip su m praeditu m esse innocentia vita e et bonis moribus, esseque bonae conversationis et famae, et nihil in contrarium audivi.

9. Assero ip su m esse viru m gravem, pru dentem , m origeratu m et usu re rum praestantem, ut cognovi ex conversatione cum ipso habita.

10. A u d iv i ipsu m esse laurea doctorali insignitum in sacra Theologia in Univer- sitate Vilnensi, et assero ip sum cum magno fructu s. Theologiae operam dedisse, prout cognovi ex m u tu is variis discursibus et materiis theologicis cum ipso hdbitis, et quaestiones bene, pru den ter et fundamenta liter re solve ntem audivi, et hinc judico ip sum ad praesens ea doctrina poliere, quae in episcopo requir itur ad haec, ut alios docere possit.

11. Non m ih i constat de his.

12. Nec scio, nec audivi ipsu m aliquando publicum scandalum dedisse circa fidem, mores, siv e doctrinam, quinimo novi ipsu m firm u m et zelozum pro religione. Nec scio, nec audivi ipsu m aliquo corporis, aut animi vitio aliove canonico im pedi- m ento teneri, quominus possit ad episcopatum promoveri.

13. Scio ex auditu, quod ipse se recenti obtinuerit beneficium parochiale prae- positurae Niemienczynensis. De reliquis hujus interrogatoriis mihi non constat.

71 Ks. Jan D aniel J a n o c k i (1720—1786) — od r. 1750 prefekt Biblioteki Za­ łuskich w W arszawie, zatw ierdzony na tym stanow isku przez króla po przemiano­ w aniu B iblioteki na publiczną.