JS& 6. Warszawa, d. 7 Lutego 1886 r. T o m V

JS& 6 . Warszawa, d. 7 Lutego 1886 r. T o m V

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZY RODNICZY M.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA."

W Warszawie: rocznie rs. 8 kw artaln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 6

Prenum erow ać inożna w R edakcyi W szechśw iata i we w szystkich k sięgarniach w k raju i zagranicą.

Komiieł Redakcyjny stanowią: P. P. Dr. T. C h a łu b iń sk i, J. A leksandrow icz b. dziekan Uniw., mag. K. Deike, mag. S. K ram sztyk, Wł. K wietniew ski, J . N atanson,

D r J Siem iradzki i mag. A. Ślósarski.

„W szechśw iat" przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch tre ść m a jakikolw iek związek z nauką, na następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zwykłego d ru k u w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierwszy ra z kop. 7 '/j,

za sześć następnych razy kop. G, za dalsze kop. 5.

i ^ . d x e s Z R e d -e ils ic y i: P o d w a l e 2STr - i n o w y .

20 Marr?

D rogi dwu now ych kom et w zględnie do drogi ziemi.

82 W S Z E C H Ś W IA T . N r 6.

NOWE KOMETY

P R Z E Z

dra J a n a Jed rzejew icza.

S ystem atyczne i stara n n e p rz eg ląd an ie nieba, zaprow adzone w ostatnich czasach, po­

zw ala odk ry w ać coraz częściej d rob ne ko­

m ety niew idzialne golem okiem, a tym spo­

sobem u ła tw ia ich bad an ie na znacznćj p rze­

strzeni d ró g p rzez nie odbyw anych. W ia ­ domo bowiem , że kom ety obiegające około słońca po bard zo w ydłużonych elipsach lub biegnące po parabolach, ty lk o w tedy są w ido­

czne gdy są blisko słońca, raz z pow odu te ­ go, że i od ziem i m niej są odległe, a obok tego, w ystaw ione n a bliższe ciepło słoneczne, ro z k ła d ają się p o d je g o działan iem i w y tw a­

rz ając rospalone i świecące gazy stają się łatw iej w idzialnem i i dostępniejszem i do badania. P r z y o ddalaniu się od słońca, k o ­ m ety, u suw ając się z pod d ziała n ia je g o cie­

pła, stygną, stają się m niej św ietneini i na dalszój drodze zu pełnie nie m ogą być do­

strzeżone. P rz y takich w a ru n k ach ich b a­

dania a niedość jeszcze ściśle określonej n a­

tu rze w ażnem je s t zadaniem w czesne ich znalezienie i d la tego w w ielu o bserw atory- jach p osiadają um yślnie do tego u rządzone lunety , ułatw iające p rzeglądanie całego wi­

dzialnego nieba.

D zięki tak iem u system atycznem u poszu­

k iw an iu w końcu ubiegłego ro k u odkry to praw ie n araz trz y kom ety nowe. Są one bardzo słabe co do św iatła, bo ty lk o w sil­

nych lunetach w idzialne.

Je d n a z nich została dostrzeżona 26 G ru ­ dnia r. z. p rzez B rooksa ju ż po p rzejściu p rzez p u n k t najbliżej słońca leżąc-y (p erihe- lium ) i ta w blasku sw ym słabnie tak, że w d. 23 S tycznia w idziana w P ło ń s k u p rz ed ­ staw iała się ja k o b lada m glista plam ka.

D w ie inn e o d k ry te zostały p ra w ie jedn o­

cześnie bo 2 i 4 G ru d n ia w znacznej odle­

głości p rz ed p u n k tam i przysłon eczn em i i dziś zbliżają się do n ich ,p rzy sp ieszając swój bieg i stając się coraz jaśn iejszem u K o m eta od­

k ry ta w P a ry ż u przez F a b ry 2 G ru d n ia r. z.

w idzianą b y ła w P ło ń sk u w d. 7 G rudnia, ja k o bardzo blada m gła, ledw ie dostrzegal­

na, by ła ona wówczas o 30 m ilijonów mil odległą od ziemi. D ru g a o d k ry ta przez B a rn a rd a w dniu 4 G ru d n ia jeszcze słabsze św iatło posiadała, zbliżyw szy się bowiem do 34 m ilijonów mil, dopiero w yraźnie w tu te j­

szych lunetach rospoznaną być m ogła. P o ­ wodem ważnym trudności ich dostrzegania w chw ili obecnej je s t m ała przejrzystość pow ietrza, często zd arzająca się zimową porą.

Obie te kom ety je d n a k n ab ierają św iatła i za k ilk a tygodni będą m ogły być k o rz y ­ stnie obserw ow ane, bo drog i ich, w yzna­

czone dziś w przybliżeniu, ta k są położone, że kom ety biegnąc po nich zbliżają się j e ­ dnocześnie i do słońca i do ziemi, a wnosząc z w zrostu ich blasku mogą być naw^et go- łem okiem w idzialne, p rzedstaw iając rzadki w idok dw u naraz kom et blisko siebie poło­

żonych.

D o zrobienia sobie przystępnego pojęcia o możności przew idzenia dalszych objaw ów ty ch ciał odległych może służyć fig. 1.

P rze d sta w ia ona położenia dróg tych k o ­ m et w zględnie do d rogi ziemi. E lip sa ozna­

czona znakam i zo dyjaku p rz ed ­ staw ia płaszczyznę drogi ziem i ja k o płasz­

czyznę m ateryjalną, w ognisku elipsy stoi słońce S. O dpow iednie d aty w skazują po­

łożenia ziem i w czasie od 20 Stycznia do 20 M aja. D ia zrozum ienia położeń w zajem nych ziem i i kom et, części d róg tych ostatnich przedstaw ione są rów nież ja k o płaszczyzny m ateryj alne, przecinające płaszczyznę drogi ziem skiej. P a ra b o la F f je s t d ro gą po k t ó ­ rej biegnie kom eta F a b ry , w k ie ru n k u strza ł­

k ą w skazanym ,z p unktem najbliższym słoń­

ca (perihelium ) w dniu 10 K w ietnia, Bb p rzedstaw ia podobną drogę kom ety B a rn a r­

da, k tó ra do p erihelium dojdzie w d. 3 M a­

ja . P u n k ty Fj B) są m iejscami, w których kom ety zn ajdo w ały się w ostatnich dniach S tycznia. P rz y p a tru ją c się n a figurze kie­

runkom biegów trzech ciał, w idzim y, że ziem ia, dążąc po swej drodze w k ie ru n k u strzałk i, będzie w końcu K w ietn ia przecho­

dziła blisko obu d ró g kom et i one też około

tego czasu, przeszedłszy p u n k ty przysłone-

czne, zbliżać się będą ku płaszczyznie ekli-

ptyk i, dążąc ku południow ej pó łk u li nieba,

N r 6. W S Z E C H Ś W IA T . 8 3

na której ju ż z naszych północnych szero­

kości nie będ;j. widzialne. K om eta F a b ry dalej od słońca biegnąca niż kom eta B a r­

n a rd a przejdzie pod płaszczyznę ekliptyki w punkcie P zaledwie o kilka milijonów m il od dro g i ziemskiej odległym i to w ła­

śnie w czasie, gdy ziem ia blisko tego m iej­

sca przechodzić będzie. Mimo tej bliskości nie będzie je d n a k ju ż z ziemi widzialną, bo będzie przyćmioną, blaskiem słońca, praw ie n a je d n ć j linii z nią. znajdującego się. D ro ­ gi obu kom et przedstaw ione są na figurze ja k o parabole, bo dziś takiem i się wydają, dalsze dopiero ścisłe spostrzeżenia wykażą, Czy one nie są kaw ałkam i olbrzym ich elips, w tedy bowiem należałoby wnosić, że kom e­

ty po nich biegnące należą do układu słone­

cznego i że po tych samych elipsacli za j a ­ kiś czas znowru do słońca powrócą.

P rz y p a tru ją c się na figurze położeniom kom et i słońca i pam iętając o ruchu obroto­

wym ziemi, z łatw ością znajdziem y przybli­

żenie stronę, w której ich szukać należy.

I ta k w L utym są one z lewej strony od słońca (na wschód) i w chw ili jego zachodu są blisko południka, w M arcu zbliżają się coraz więcej k u słońcu, w połow ie M arca kom eta F a b ry ju ż przechodzi na zachód od słońca, będąc jed n ak znacznie wyżej od nie­

go, B a rn a rd a zaś w tedy jeszcze po zacho­

dzie słońca będzie widzialną dochodząc do złączenia się pozornego ze słońcem znacznie póżniój, ja k o bardzićj n a wschód położona od poprzedniej.

JESZCZE

P R Z E Z

S. G -rosg-liłsa.

Z aznajam iając czytelników W szechśw iata (por. N r 46 z r. z.) z treścią najnow szej p ra ­ cy prof. F ra n k a o współce życiowej g rzy­

bów z korzeniam i (U eber die a u fW u rz e l- sym biose beruh end e E rn a h ru n g gew isser

B aum e d u rc h un terird isch e P ilze), zazna­

czyliśm y w yraźnie, że zjaw isko to obserwo- wanem było poraź pierw szy i obszernie opi- sanem zostało (jeszcze w roku 1882) przez d ra F ran c isz k a K am ieńskiego w pięknej j e ­ go pracy, w ydanej w C herbo urg u p. t. „Les organes veg-etatifs du M onotropa H yp op i- ty s“ . Otóż, z pow odu ogłoszenia spostrze­

żeń prof. F ra n k a , w ystąpili w tej samej kwe- sty i niezależnie od siebie dwaj znakom ici botanicy, W o ronin i Iieess, k tó rzy w praw ­ dzie nic nowego do przedm iotu nie dorzuca­

ją , lecz k tó rych głosy w^ażnemi dla nas są z tego w zględu, że obaj zgodnie p rzy znają praw o pierw szeństw a w tej lcwestyi p. K a ­ m ieńskiem u. P odnoszą oni zgodnie fakt, że p. F ra n k , w brew zw yczajom w nauce przyjętym , świadom ie czy też nieświadom ie, pom inął pracę p. K am ieńskiego i w ten spo­

sób opisany przez siebie fakt za zupełnie nowry podał.

A żeby dać czytelnikow i możność należy­

tego ocenienia sp raw y w mowie będącej, uw ażam y za odpow iednie zapoznać go prze- dewszystlriem nieco bliżej z treścią p rz y to ­ czonej powyżej p racy p. K am ieńskiego.

P rz y badaniu organów w egietacyjnych korzeniów ki (M onotropa H y po pitys L .), za­

uw ażył p. K am ieński, że korzenie tej rośli­

ny znajdują się w ścisłem połączeniu z g rzy ­ bem, którego grzybnia (m ycelium ) p okryw a całą pow ierzchnię n askó rka korzen ia w po­

staci grubej pochwy. O d zew nętrznej po­

w ierzchni grzybni roschodzą się liczne strzępki, zagłębiające się w otaczającej zie­

mi; zaś, tw orzące pochw ę, zn ajd u ją się 'wy­

łącznie na pow ierzchni n ask ó rk a korzenia, nigdy zaś nie wchodzą pom iędzy jeg o ko­

m órki. Z tego fa k tu a u to r w nioskuje, że grzyb ten nie je s t pasorzytem i nie karm i się kosztem korzeniów ki, lecz korzysta z je j korzenia, ja k o wygodnego podłoża dla swego rozw oju. W niosek swój p otw ierdza autor jeszcze tym faktem , że obecność pochw y grzybowój na korzeniach M onotropy je s t zjaw iskiem norm alnem , albowiem nigdy nie udało mu się napotkać korzeni M onotropy, któreby takow ej pochw y nie posiadały.

Co się tyczy rodzaju i g atu n k u wspom nia­

nego grzyba, to określenie ścisłe okaza­

ło się niemożebnem, albowiem hodow ane

przez autora w płynie odżyw czym strzępki

84 W SZECH ŚW IAT. N r fi.

nie w y tw a rzały zarodników , odgryw ających j a k wiadom o, głów ną rolę p rz y określaniu grzybów . W ychodząc z założenia, że ko- rzeniów ka rośnie w pobliżu niek tórych drzew ig lastych i liściastych, k tó ry ch k o rz e­

nie służą za podścielisko pew nem u g rz y b o ­ w i pasorzytniczem u, w pijającem u się w ich tk an k ę, sądzi au to r, że grzy b, n a p o ty k an y na korzenićw ce, je s t identyczny z grzybem pasorzytnym , osiedlającym się na k o rz e­

niach w spom nianych drzew . I w rzeczy sam ćj, k o rzenie te są ściśle połączone z ko­

rzeniam i M on otropy za pośrednictw em g rz y ­ bni, k tó ra bespośrednio przechodzi z je d n e ­ go korzenia na drugi, tw orząc z obu k orze­

ni ja k b y je d n ę całość, przyczem n a k o rz e­

niu M onotropy, g rz y b n ia form uje wspo­

m nian ą pochw ę, gdy n a k o rz en iu sąsiednie­

go d rzew a żyje pasorzytnie. B yć może, że grzy b ten należy do trufli (T u b eracei), m ia­

now icie do ro d zaju je le n ic h g rzybków (E!a- phom yces), k tó re rosną p asorzytnie n a ko­

rzeniach sosny i k tó ry ch owoce znalazł Reess w w ielkiej ilości śród korzeni; w szak­

że p. K am ieński ani razu n ie znalazł je le ­ nich grzy bków ani n a k o rzen iach M o n o tro ­ py ani też obok nich i dlatego kw estyją g a­

tu n k u będącego w m ow ie g rz y b a pozostaw ia nierosstrzygniętą.

P oniew aż korzeniów ka p rzed staw ia ro­

ślinę beschlorofilow ą, u w a żan ą je s t ju ż od- d aw na za pasorzyta, żyjącego kosztem drzew sąsiednich. T a k U n g e r w p ra cy swej „B ei- tra g e z u r K enntniss d e r parasitisch en P flan - zen“ (1840) zalicza M o notropę do roślin pa­

sorzy tn y ch ze w zględu n a to, że gin ie j e ­ dnocześnie ze śm iercią k o rz en i drzew a, p rz y k tó rem rośnie. O d w ro tn ie W . H ook er, o p ie­

ra ją c się n a tem, że korzenió w ka może być w yhodow aną z nasienia w ziem i, do k tó rej zostały dom ięszane g n ijące liście, z a lic z a ją do saprofitów . Rów nież w edług S chach ta k orzen ió w ka k arm i się nie sokam i żyjących ro ślin , lecz p ro d u k tam i ich ro sk ład u i dla­

tego rośnie w pobliżu ich i ginie jed n o c z e ­ śnie z niem i. N akoniec w ed łu g C h atin a m łoda k orzen iów ka p rzed staw ia ro ślinę pa­

sorzy tn ą, później zaś staje się saprofitem , w edłu g D ru d e zaś rzecz się m a w p ro st od­

w rotnie.

P oniew aż obecność h au sto ry j (przyssa­

w ek) stanow i je d y n ą ccclię pasorzytów , k o ­

rzeniów ka zaś haustoryj nic posiada, p rz y ­ chodzi p. K am ieński do w niosku, że k orze­

niów ka przedstaw ia saprofita, pobierającego pokarm organiczny z ziemi zapomocą korze­

ni. Z przytoczonego je d n a k opisu budow y korzenia okazuje się, że pow ierzchnia n a j­

żyw otniejszych jeg o części p o k ry tą je s t g ru ­ bą w arstw ą grzybni, k tó ra oddziela k orzeń od otaczających cząsteczek ziem i, a zatem 0 bespośrcdniem po bieran iu przez korze- niów kę pokarm u z ziem i m owy tu być nie może i należy raczej przypuszczać, że cały swój pokarm pobiera k orzeniów ka za pośre­

dnictw em grzybni, składającej się z h y f żyw ych, k tó re tak ściśle p rzy leg ają do n a ­ skórka k orzen ia, że przejście p ły n u z ko ­ m órek g rzyb a do kom órek korzenia M o­

notropy, n a mocy praw dyfuzyi zdaje się nic ulegać żadnćj w ątpliw ości. A zatem korze­

niów ka p obiera p o karm za pośrednictw em grzyba. *

„ W ten sposób,— pow iada autor, -—mam y do czynienia z dwom a organizm am i ro ślin ­ nem u 1) korzeniów ka i 2) nieokreślonym jeszcze grzybem , k tó re rozw ijając się razem , w zajem nie się w spierają“ . P ow ierzchn ia korzeni M onotropy przed staw ia w ygodniej­

sze d la g rzy b a podścielisko, aniżeli cząstki ziem i i piasku; w zam ian zaś za tę gościnność grzy b zao patru je korzeniówdcę w pokarm . W a rstw a grzybni odgryw a rolę nask órka k orzenia, strzępk i zaś, rozgałęziające się w ziemi, zastępują fizyjologicznie w łoski ko­

rzeniowe.

Skąd je d n a k czerpie p o k arm sam grzyb?

O dnośnie do sposobu żyw ienia się grzyb a możliwe są d w a przypuszczenia: g rzy b ten może być saprofitem , karm iącym się p ro d u ­ ktam i ro sk ład u gnijących szczątków o rg a ­ nicznych, lub też może być pasorzytem , ży­

ją c y m kosztem korzeni otaczających sosen 1 buków . O statnie to przypuszczenie w y­

daje się p. K am ieńskiem u tem praw dopodo­

bniej szem, że, j a k wyżej wspom nieliśm y, grzyb, żyjący n a k o rz en iu M onotropy, p rze­

chodzi także n a korzenie w zm iankow anych

drzew . P o g lą d ten je s t zgodny z faktem

obserw ow anym przez U n g ra , że M onotro-

pa rośnie zawsze w pobliżu drzew i ginie

razem z niem i. Z daw ałoby się je d n a k , że

rozgałęzienia strzępkow e, rospościerające się

N r (5. WSZECI ŚWIAT. 85 w ziemi, dowodzą, że grzyb część swego p o ­

karm u p obiera w prost z ziemi.

W ten sposób połączenie grzyba z korze- niów ka przedstaw ia nam piękny p rzy k ład w zajem nego podtrzym yw ania życia dw u or­

ganizm ów roślinnych, czyli sym bijozy mu- tualistycznej, gdy tym czasem połączenie grzyba z korzeniam i drzew , przy których rośnie korzenić wkn, przedstaw ia p rzy k ład istotnego pasorzytnictw a czyli ■ —- j a k to de B ary nazyw a—-sym bijozy antagonistycznćj.

T ak i sam pogląd na sposób żyw ienia się grzyba, rosnącego na korzeniach drzew, wy­

pow iada W oronin w ogłoszonym niedawno a rty k u le „U eb er die P ilz w u rze l (M ycorhi- za) von B. F ra n k “ (B erichte d er D eutschen B otanischen Gesellschaft, Bd. III, I le f t 6).

Z ajm ując się w lecie 1883 r. w F in lan d y i badaniem budow y i rozw oju niektórych grzybów ja d a ln y c h z ro d zaju Boletus, zn a­

kom ity ten botanik zauw ażył, że korzenie w ielu roślin oplatane są gęstą g rzybnią w sposób zupełnie podobny do tego, ja k i obecnie opisuje B. F ra n k dla swojej myco- rhizy. T ak ie m ycorhizy obserw ow ał au to r u szyszkowych (Coniferae), w ierzbow a- tych (Salicincae), leszczyny (C orylus A vel- lana), brzozy (B etula alba), a naw et u nie­

k tó ry ch traw . Co się tyczy g atu n k u grzy­

ba, tw orzącego m ycorhizę, to W o ro n in nie zaprzecza, że m ycorhizy obserw ow ane przez F ra n k a były utw orzone z gatunków trufli;

nie należy jed n ak , w edług W oronina, sądzić, że w szędzie, gdzie w ystępują m ycorhizy, w ich tw orzeniu p rzyjm ują u d ział trufle, ato dlatego, że w F in la n d y i trufle wcale nie ro ­ sną, a je d n a k m ycorhizy są tam bardzo ros- pow szechnione.

A u to r przypuszcza, że w skład mycorhiz, w F in la n d y i napotykanych, wchodzą g atun­

ki ro d zaju B oletus, wszakże kw estyja ta, j a k słusznie utrzy m u je W oronin, może być rosstrzy g n iętą tylko w drodze dośw iadczal­

nej, k tó ra ju ż odd ała w ielkie usługi przy b adaniu m orfologicznej w artości porostów (Lichenes), a droga ta je s t podw ójną: 1) od­

dzielenie grzyba od m ycorhizy i hodow la aż do chw ili w ydaw ania owoców (c o te żp rz ed - siębrał ju ż p. K am ieński, lecz bezskutecznie) w celu p rzekonania się, do jakiego g atu n k u grzyb ten należy; 2) w ysiew anie za ro d n i­

ków różnych grzybów na korzeniach róż­

nych roślin, celem w yśw ietlenia ja k ie g atu n ­ ki grzybów i ja k ic h roślin korzenie zdolne- mi są do tw o rzenia m ycorhiz.

Zapow iadając odpowiednie dośw iadcze­

nia, W o ron in utrzym uje dalej, że oplatanie korzeni drzew przez grzybnię uw aża za szczególny rodzaj pasorzytnictw a, nie zaś za w spółkę (sym bijozę m utualistyczną), zobo- pólną korzyść n a celu m ającą, ja k to p rz y ­ puszcza F ra n k . P o g ląd ten je st zatem zgo­

dny z poglądem d ra Kam ieńskiego, wypo­

wiedzianym nasaraprzód w przytoczonej j e ­ go pracy, a następnie n a posiedzeniu T ow a­

rzystw a O grodniczego, d. 17 W rześnia r. z.

(por. W szechśw iat, 1885, N r 40, str. G38).

S praw dzając podczas zeszłorocznych w aka- cyj badania F ra n k a , przek o n ał się p. K a ­ mieński, że korzenie, tw orzące z grzybem m ycorhizę, zostają pod wpływ em tegoż g rz y ­ ba chorobliw ie zm ienione. I w rzeczy s a ­ rn dj , rysun ki zdjęte przez p. K . z p re p a ra ­ tów m ikroskopow ych, a udzielone nam ła­

skawie przez auto ra do przejrzenia, w y k a­

zują znaczną różnicę w budow ie histologi­

cznej korzeni zm ienionych w m ycorhizę i korzeni norm alnych, wolnych od grzybów.

U korzeniów ki zaś— w edług p. K . — korze­

nie połączone z grzybam i zachow ują się norm alnie, g rzy b n ia zaś nigdy pom iędzy ko­

m órki je j korzenia nie wchodzi. A zatem tylko u M onotropa H ypopitys m ożna mówić o praw dziw ej współce n a wzajem ności opar- tćj, czyli o sym bijozie m utualistycznej; o d ­ w rotnie, zjaw isko m ycorhizy należy poczy­

tyw ać za osobny rodzaj pasorzytnictw a.

N a korzyść takiego pog lądu przem aw ia i ta okoliczność, że u M onotropy w szystkie bez w yjątku korzenie zn a jd u ją się w ściśle j e ­ dnakow ym zw iązku z grzybem , u roślin zaś przez F ra n k a obserw ow anych, ty lk o n iektó­

re korzenie zm ienione są n a m ycorhizy, a nadto przekształcenie takie bynajm niej nie je s t zjaw iskiem stałem , lecz—j a k sam F ra n k zaznacza— przypadkow em . W kw estyi p ie r­

wszeństwa p rz y skonstatow aniu naukow em oplatania korzeni p rzez grzyby, dochodzi W o ronin do wniosku, że „w szelkie praw a

■pierwszeństwa w tym w zględzie m uszą być nie p. F ran k o w i, lecz p. K am ieńskiem u przyznane".

W ten sam mniej więcej sposób w yraża

się p. M. Reess w a rty k u le ,,U eber E lap h o -

8 6 W SZECHŚW IAT. N r 6.

inyces u n d sonstige W u rzelp ilze (B er. d.

D eutscli. B ot. Gesell. Bd. I I I I le f t 7). A u ­ to r pow iada, że robiąc poszukiw ania nad t. zw. jeleniem i grzybkam i (Elapliom yces), w ielokrotnie obserw ow ał m ycorhizy podo­

bne do tych, ja k ie opisuje F ra n k , „nie ogła­

szał je d n a k swoich spostrzeżeń ze w zględu n a to, że całe to zjaw isko zostało przed k il­

ku laty szczegółowo przez p. K am ieńskiego o pisane'4. Z astanaw iając się w dalszym cią­

gu nad g atu n k iem g rzyba, tw orzącego my- corhizę, au to r dochodzi do w niosku, że j a k ­ kolw iek w obserw ow anych przezeń p rz y ­ kład ach najczęściej na tw o rzen ie m ycorhiz sk ład ały się jelen ie grzy b k i, do rodziny tr u ­ fli należące, jed n ak ż e w niek tó ry ch razach grzybnie p rz y p o m in ały swą postacią raczej g ru p ę B asidiom ycetes, aniżeli trufle.

O ile nam w iadom o, p. K am ieński sam w krótce zabierze głos w je d n e m ze specy- ja ln y c h czasopism niem ieckich, a w tedy nie om ieszkam y czytelników W szechśw iata o dalszym rozw oju tych badań bijologicznych zaw iadom ić.

B A I D .A I > .T r ^ V

N A D T W O R Z E N I E M S I Ę P O K Ł A D Ó W

S A L E T R Y C H I L I J S K I E J (re fe ra t A. M untza, odczy tan y na posiedzeniu p a ry ­ skiej A kadem ii Nauk ścisłych; C Jm ptes rendus, CI,

1 2G5).

tłu m a c z y ł Zn.

P o k ła d y azotanu sodu, tw o rzące w ielkie m asy w pew nych okolicach A m ery k i P o ­ łu d n io w ej, od w ielu la t są przedm iotem eksploatacyi. N ie posiadam y je d n a k ża­

dnego zadaw aln iającego objaśnienia sposo­

bu ich powrstania. N iew iadom o ja k ie je s t źródło azotu w stanie zw iązków w nich zaw artego; dlaczego azot tu taj zn a jd u je się w stanie k w a su azotnego i dlaczego zasa- O O dą solną j e s t tu sod, skoro w szędzie in ­ dziej, z b ard zo ty lk o rzadkiem i w y ją tk a ­ mi, zasadą saletry n atu ra ln ej byw a w apień;

niewiadom o nareszcie, co stanow i p rzy czy­

nę obecności soli m orskiej w tych po k ła­

dach i dlaczego one skoncentrow ały się właśnie w tych m iejscach, w któ rych je widzim y.

B adania, k tóre m am zaszczyt p rzed sta­

wić A kadem ii, mają. n a w idoku rozw iąza­

nie tych różnych pytań.

W daw niejszych poszukiw aniach naszych, razem z p. M arcano, w ykazaliśm y, że ni- tryfikacyja, tak energiczna pod zw ro tn ik a­

mi, je d y n ą i w yłączną sw oję przyczynę zn ajd u je w przem ianie szczątków życia pod w pływ em organizm u drobnow idzow ego ').

W licznych m iejscowościach, w któ ry ch spraw dziliśm y tw orzenie się saletry , zn aj­

dow aliśm y zawsze m a te ryją organiczną w stanie ro skład u, forsforan w apnia—św ia­

dectw o zw ierzęcego pochodzenia tej m ate- ry i— i ferm ent nitryfikujacy.

„Sposób tw o rzen ia się saletry je st więc pod zw ro tn ikam i takiż sam, ja k w k rajach um iarko w an ych , z zastrzeżeniem tylko róż­

nicy intensyw ności'4.

Szczególniejszy fa k t zw rócił moję uw a­

gę: po kład y saletry chilijskiej, znajdow a­

ne n ad O ceanem Spokojnym , zaw ierają jo d w niezw ykłej postaci, ja k o sole kw asu jo - dnego. O ile mnie wńadomo, je stto je d y ­ n y p rz y k ła d w ystępow ania w przy ro dzie jo d u utlenionego. W yk azałem daw niej, że obok jo d a n ó w , saletra chilijska zaw iera w sobie i brom w stanie soli k w asu bro- m nego. To m nie popchnęło do po szu ki­

wania, czy brom ki i jo d k i w obecności tak silnie utleniającego działacza, j a k w łaśnie ferm ent nitryfikujacy, mogą przysw oić tlen, przechodząc w brom iany i jod any . M oje dośw iadczenia dow iodły, że tak je s t w isto­

cie, a więc obecność utlenionego brom u i jo d u w pokład ach saletry chilijskiej je s t jeszcze je d n y m dowodem, p rzem aw iają­

cym na korzyść przypuszczenia, że u tw o ­ rz y ły się one pod w pływ em organizm u ni- tryfikującego.

Obecność jo d u i brom u, pierw iastków , k tó re w w yraźnych ilościach zn a jd u ją się

') Por. W szechśw. t. IV , str. 650.

• Nr. 6.

tylko w m orskim żywiole, a wszędzie in ­ dziej— w śladach zaledwie, dowodzi, że m o­

rze brało udział w tw orzeniu saletry, co i d rugostro nnie je s t potw ierdzane przez obe­

cność w niej soli kuchennej. G dyby jo d i brom w ystępow ały tu w postaci jodków i brom ków , m oglibyśm y w takim razie mnie­

m ać, że u d ział m orza w tem zjaw isku był tylko następczy. A le kiedy spotykam y je ja k o brom iany i jo dany, widzim y, że udział ten m usiał być współczesny samemu biego­

wi nitryfikacyi, która, w jednem i tem sa­

mem zjaw isku, doprow adziła do utlenienia azotu, oraz brom u i jodu- W iem y zaś '), że nitryfikacyja może odbywać się i w w o­

dzie m orskiej; odbyw a się ona, ja k spraw ­ dzono, w ługach pokrystalicznych solanek m orskich.

„W ym ienione fakty skłaniają, do przyję­

cia, że woda m orska, mniej lub więcej za­

gęszczona przez parow anie, b ra ła udział w tw orzeniu pokładów saletry sodowej w epoce współczesnej ich pow staw aniu".

To, co dotąd powiedziano, nie objaśnia jeszcze, dlaczego saletra poludniow oam ery- kańska je s t sodową. W swoim czasie w y­

kazaliśm y dośw iadczalnie, że kw as azotny, tw orzący się przy ferm entacyi m ateryi o rg a­

nicznej azotow ej w obecności w apna, łączy się z zasadą w apienną w samój chw ili swe­

go pow staw ania. A więc pierw otnie tw o­

rzyć się m usi azotan wapnia. L ecz sól k u ­ chenna, działając na ten ostatni, wchodzi z nim w podw ójną wym ianę, której w ypad­

kiem je s t azotan sodu. W rzeczy samój, je ­ żeli pozostaw iam y do swobodnego p a ro w a ­ nia m ięszaninę rostw orów azotanu w apnia i soli m orskiej, łu g pokrystaliczny zaw iera w sobie azotan i chlorek w apnia, a osad k ry ­ staliczny skład a się z m ięszaniny azotanu i ch lo rk u sodu. Jeżeli tę podw ójną w ym ia­

nę przeprow adzim y nie w szklanetn naczy­

niu, ale w łonie ziemi ornej, w miejscu wy- staw ionem n a działanie deszczu, znajdziem y w górnych w arstw ach ziemi skupienia k ry ­ staliczne, złożone z azotanu i chlork u sodu,

*) Również z dośw iadczeń p. Muntza.

(P rzyp. tłum .).

81 ^ podobne do m inerału pokładów P e ru w ija ń - skich. W o d a zaskórna g ru n tu zaw iera w sobie chlorek wapnia.

,,P ow staw anie azotanu sodu je s t więc w y­

nikiem podw ójnej w ym iany pom iędzy azo­

tanem w apnia a chlorkiem sodu“.

Jeszcze jed en p u n k t zostaje do w yjaśnie­

nia, dlaczego po kłady peruw ijańskie leżą w g run tach zbitych albo piaskow atych, w których nitryfikacyja, o ile się zdaje, je s t utrudniona? W studyjach naszych nad tw o­

rzeniem się saletry w p rzyrodzie dow iedli­

śmy, że wszędzie, gdzie ona po w staje w w iel­

kich masach, znajdujem y, ja k o św iadectw o początku zw ierzęcego, znaczne ilości fosfo­

ran u w apnia. Jeżeli woda przybyw a na miejsce tw orzenia się saletry, to w y m y w a ją , unosi dalej i dopiero, w pew nej odległości od miejsca utw orzenia, p o z o sta w ia ją w sta­

nie krystalicznym . Zjaw isko podobnego przenoszenia je s t częste i odbyw a się nie­

ustannie w naszych oczach; w ykw ity sale- trzane n a m urach są jeg o następstw em . W w arstw ach ziemi, w któ ry ch znajdują się pokłady saletry chilijskiej, nie znaleziono fosforanu w apnia.

„A zotan sodu nie tw orzy się więc w m iej­

scach, gdzie go znajdujem y, p rz y b y ł on skądinąd i tylko w ykrystalizow ał się w da- nem m iejscu".

P o takiej syntezie zjaw isk, biorących udział w tw orzeniu się p eru w ijańskich po­

kładów saletry sodowej, możemy wystawić rezultaty naszych badań w postaci następu ­ jący ch wniosków:

1. P o k ła d y peru w ijańskie zaw dzięczają swój początek azotow i ciał organicznych, utlenionem u pod w pływ em ferm entu n itry - fikującego.

2. W oda m orska, lub może woda pokry- staliczna solanek m orskich znajdow ała się w zetknięciu z oweini ciałam i organicz- nemi.

3. A zotan sodu u tw o rzy ł się przez p o ­ dw ójną wym ianę, pom iędzy azotanem w a­

pnia, pierw otnie utw orzonym , a chlorkiem sodu z wody m orskiej.

4. A zotan sodu nie tw orzył się w okoli­

cach, gdzie dziś go spotykam y; skoncentro­

w ał się tam tylko, opuściwszy m iejsca swe­

go powstania.

W S Z E C H Ś W I A T .

8 8

. N r (5.

Z P O W O D U A R T Y K U ŁU

O P A JĄ K U PTA SZN IK U

przez / . Slemliaśzklege.

C zytając w ym ieniony w nagłów ku a rty k u ł w raz z p. Sztolcinanem , nie m ogliśm y nie zw rócić uw agi n a pew ne niedokładności i niekonselcw encyje w obserw acy jach pana A ndrógo, stanow iących główną, część ros- p raw k i. N ie chcę podaw ać w w ątpliw ość obserw acyi p. A nd rógo co do gniazda p ta ­ sznika na drzew ie, ja k k o lw ie k w ydaje mi się mocno podejrzanem , gdyż w łaśnie w cy­

tow anej przez po dró żn ik a m iejscowości na M artynice, na szczycie M orne du Y auclin, m iałem sposobność w idzieć p taszn ik a ta ­ m ecznego, ukrytego, w w ydrążeniu skały, od któ rej się w cale sw oją płow oszarą b a r­

w ą nie w yróżniał, a ty lk o w praw ne oko tow arzyszącego mi w wycieczce kreola, zdołało go w kryjó w ce w ykryć; oprzęd po ­ k ry w a jący b rzegi w ydrążenia, p o d o b n ie ja k brzegi n o ry u kraińskiej ta ra n tu li, dozw a­

la ł przypuszczać, że w ydrążenie to służy­

ło ptasznikow i za m ieszkanie.

Ze p taszn ik m ałe p ta k i atakow ać może i d aje sobie z niem i rad ę, w ynika to z ob- serw acyj B atesa a p rz ed e w szystkiem d ra M enge, w któ reg o oczach p a ją k zjad ał w raz z kośćm i żabki drzew ne, niew iele co słabsze od d ro bnych ptaszków . Żeby j e ­ d n a k atak o w ał k o l i b r y uw ierzyć trudn o, znając obyczaje tych ptaszków . K o lib ra siedzącego spotkać niełatw o, a je ż e li go się w tój postaw ie w idzi, zaw sze na ja k ie j cieniutkiej gałązce, najch ętn iej suchej, n i­

g d y w gąszczu lu b blisko p n ia drzew a, gdzieby go p a ją k m ógł zaatakow ać. F a k t zresztą pod an y przez p. A n d re g o we wszy­

stk ich sw ych szczegółach w ydaje mi się fantastycznym , pom inąw szy ju ż , że się ko­

librów nie łapie j a k m otyle, lecz strzela śrótem , niem ożliw ym ju ż je s t sam fa k t n a­

pad u p t a s z n i k a n a L e s b i ę n a pniu f i ­ g o w c a w Q u e b rad a de T u lp as; gdyż j a k ­

kolw iek figowiec i ptasznik do siebie p a­

sują, oba bowiem są właściwemi regijonom gorącym , żadna L esbia nie spotyka się w la­

sach, będąc rodzajem kolibrów wyłącznie właściw ym bezleśnym pastw iskom górskim , powyżej 10000 stóp nad poz. m orza, pod­

czas gdy fikusy i ptaszniki nigdy 4— 5000 stóp nie przechodzą. D odajm y tu jeszcze, że ry su n e k załączony pozostaje rów nież w sprzeczności z tw ierdzeniem p. A n d ri- go, przed staw ia bowiem nie L esbię, lecz k o lib ra z ro d zaju S teganurus, właściwego okolicom leśnym.

Z moj^j stron y do nielicznych obserwa- cyj O ptasznikach dodam jeszcze moję w ła­

sną. O prócz cytow anego ju ż w y p ad k u na M artynice, poraź d ru g i spotkałem ptaszni­

k a w E kw adorze, w C ayandeled, w lesie n a 4000' n ad poziomem m orza. B iegł on niezm iernie szybko przez drogę, a tak był w ielki, że mi z początku myszą się w ydał;

pobiegłem za nim i pochw yciłem czerpa­

kiem , poczem zam knąw szy szczelnie moję zdobycz, pow róciłem do domu. O kaz ten m ający przeszło dwa cale długości, p o k ry ­ ty ciem nobrunatnym włosem, ta k był sil­

ny, żeśmy go w dużych pincetach, używ a­

nych do w ypychania ptaków , zaledw ie u trz y ­ mać mogli z trudem . Sztolcm an, k tó ry in ­ ny gatu nek , z fijoletowem i nogam i, obser­

w ow ał na gorącem pom orzu E kw adorskiem w P alm alu , nie w idział rów nież nigdy p ta­

sznika na drzew ie.

CZERWONA ZAMIEĆ ŚNIEŻNA

we Wói Stobieeku.

P . K . Soczolowski, ap tek a rz z Nowo-Ra- dom ska doniósł R edakcyi W szechśw iata, co następuje:

„ W dniu G S tycznia r. b., pow stał nagły hu rag an , przynosząc tu masy śnieżne, k tó re p o k ry ły ziemię gołą w sąsiedniej wsi Sto- biecku m iejskim . L u d zie popędzili bydło do pojenia do miejscowej sadzaw ki i spo­

strzegli, że tak w oda w sadzawce, jak o też

W

. 8 9

i przestrzeń około 40 łokci □ obok niej zo­

stała po tej b u rz y zabarw iona czerwono.

N atu raln ie zjaw isko to w yw arło popłoch:

sądzono bowiem, że to krew . P rzy słan o mi kilk a kaw ałków lodu z owej sadzawki, gdyż cala je j pow ierzchnia przyinarzła. L ód przed staw ia trzy w arstw y, dolną i górną zw ycznjną lodu; wT środku znajdow ała się w arstw a różowo zabarw iona, z czarnemi, ja k b y od cząstek ziemi przylegającej plam a­

mi. Chcąc bliżej zbadać powód owego za­

barw ienia, część tego lodu rostopiłem i ze­

brałem scyzorykiem czarną w arstw ę, dla przekonania się, coby to było. P ły n po ros- topieniu się lodu był pięknie różowo za­

barw iony (m alinow ego koloru) i opadł osad, k tó ry ja k b y z dw u w arstw się składał, górnój żółtaw ej, dolnej zieleńszej. P o d m i­

kroskopem przedstaw ia on okrągłe, żółto zabarw ione kuleczki, obok masy ciem niej­

szej, ja k b y roślinnej. W yprow adziłem z te­

go wniosek, że może to są pylniki jak iejś ro­

śliny i te p rzedstaw iają się większe, m niej­

sze zaś (drobniejsze) kulki może są pyłkiem (pollen). C ały ten osad, w przód oddzielony, ja k o też i po rostopieniu lodu opadły, nam o­

czony w w odzie dystylo wanej, zabarw ia j ą różowo i własność ta nie ustaje, gdyż 4 ra ­ zy opłókany do zupełnego oddzielenia pły n u kolorow ego i 4 razy nalew any czystą dysty- low aną wodą, zawsze j ą barw i, co naprow a­

dza mnie n a m yśl, że zabarw ienie to pocho­

dzić może z możebnej zm iany chlorofilu.

Zjaw isko to w yw ołało popłoch m iędzy lu ­ dem wiejskim , w ypadałoby więc stanowczo rzecz tę objaśnić. N ieczując się na siłach, ośmielam się przedstaw ić R edakcyi całą tę rzecz w raz z dołączonym płynem po rosto­

pieniu się lodu zabarw ionego utworzonym*'.

R edakcyja W szechśw iata nadesłany przez p ana Soczołowskiego pom ieniony płyn p rze­

słała do bliższego zbadania pp. Jerzem u A le- xandrow ieżow i i D r O donow i B ujw idow i, od k tórych otrzym ała następującą relacyją:

„N adesłany płyn, spoczątku zmącony, b ru ­ dny, po u stan iu się p rz y b ra ł barw ę m alino­

wą, osad zaś, uform ow any na dnie naczynia, m a kolo r brudno żółtawy.

B adany osad pod m ikroskopem okazał się złożonym z w odorostów jednokom órkow ycli, różnej w ielkości i barw y i w różnych sta- dyjach rozw oju; a mianowicie je d n e z nich

elipsoidalne (najw iększe) lub kuliste, o bło­

nach grubych żółtaw ych z zaw artością pro- toplazm y ziarnistej, barw y oliwkowej — w i­

docznie zostające w stadyjum spoczynku; inne k uliste o błonach bezbarw nych, z zaw arto­

ścią zieloną i ziarnkiem , n ib y jąd rem , różo- wem w środku. P ew n a wszakże ich liczba posiadała zaw artość i całkiem różową. W in­

dyw iduach średnich i najm niejszych za w ar­

tość zielona skupiona bądź w środku kom ór­

ki, bądź p rz y w arta do je j ściany tylko j e ­ dnym punktem . P rz y w stępnem zaraz ba­

daniu dały się spostrzegać i zoospory w akcyi t. j. w ru chu , k tó re po pew nym cza­

sie przech od ziły w stan nieruchom y i p rz e­

istaczały się w takież in d y w id u a,jak ie w osa­

dzie ju ż się znajdow ały.

W zięte do ku ltury, w kropli wiszącej, in­

dyw idua zostające w stanie spoczynku, o bło ­ nach grubych, o ja k ic h n a w stępie w spo­

m niano, dotychczas jeszcze nie u leg ły ża­

d n e j zmianie, zoospory zaś, ja k się okazało, po przejściu w stan nieruchom y na 24 go­

dzin, zaczynają się dzielić i po upływ ie 60 godzin w ydają nowe pochodne zoospory, po dw ie lub cztery każda. P raw dopodobnie prócz wielkich zoospor doczekam y się i m a­

ły ch —m ikrozoospor.

Do jak ieg o m ianowicie rodzaju wodorost ten odnieść w ypadnie, będziem y mogli za­

decydować w tedy dopiero, gdy dalszą histo- ry ją rozwoju j e o 0 poznam y, a nade wszystko gdy indyw idua teraz w cystach zasklepione, znow u rozw ijać się znezną. D otąd tyle ty l­

ko powiedzieć możemy, że tak wyglądem zoospor ja k i form ą kom órek w spoczynku, t. j . cyst, organizm ten nie zgadza się z wo­

dorostem czerw onym , barw iącym śniegi na górach, a niekiedy wody w staw ach, a zn a­

nym pod system atyczną nazw ą Ilae m ato - coccus pluvialis i Haem . niva!is, k tó re to ga­

tunki prof. Rostafiński po czteroletniem b a­

daniu sprow adził do jedn ego p od nazw ą Ilaem atococcus lacustris (G irad ) '). Zoospo­

ry bowiem badanego p rzez nas organizm u, m ają kształt zupełnie k u listy o dw u długich

') J. Rostafiński. Qne1ques m ots sur 1’IIaem ato-

coccus lacc stris w M emoires de la Societe nationale

des Sciences naturelles de Cherbourg, 1875, t. XIX.

90 W SZECHŚW IAT. N r 6.

wąsach i bynajm niej proto plazm a ich nie odstaje od błoneczki otaczającej, gdy ty m ­ czasem u Ilaem atococcus zoospora je st w dziobek bezbarw ny w yciągnięta, o patrzo­

n a w delikatny, odstający, błonkow aty pę­

cherzyk, w ypełniony płynem wodnistym . U tój ostatniej po oderw aniu się dw u rzęs, z dziobka w ychodzących, w edle obserw acyi prof. C ienkow skiego, re sztk i ich pozostają zawsze p rzy otaczającej blaszce, gdy tym ­ czasem u naszej zoospory rzęsy nikną bez śladu.

Z po ró w n an ia autentycznych okazów Iia e - m atococcus pluvialis w stanie spoczynku, ze­

branych na skałach w S zląsku p rzez F lo to ­ wa, z cystam i w odorostu badanego, w ypada jeszcze w iększa różnica. U tam tych błona bezbarw na, p rzezroczysta, zupełnie gład k a, na tych zaś żółta i zd obna w delikatne k o l­

ce, opatrzo n a nadto w k ró tk ą szyjkę z otw or­

kiem w tejże.

W płynie prócz tego, znaleźliśm y błonko- w ate szm atki barw y m alinow ej, niem ające żadnej w idocznej stru k tu ry i skłonn i je ­ steśm y przypuszczać, że b a rw a p ły n u p rz e ­ ważnie zaw isła od ty ch szm atek, chociaż i w odorosty m usiały być w p rzó d y w wię­

kszej ilości czerwone, p rz e d zm ianą b arw y n a zieloną lub żółtaw ą. Szm atki owe m ają niejakie podobieństw o do n a b ło n k a roślin.

O d jo d u b arw ią się n a k o lo r żółty. Z cze­

go m ogą pochodzić, d o tąd nie wiemy.

N adm ieniam y jeszcze, że w osadzie złożo­

nym z w odorostów spotkaliśm y cysty blado różow e P liilo d in ae roseolae, należącej do w rotko w (R otatoria), tej zatem sam ej, k tó ra n a górach, w szp a rk ac h skał, zw ykle żyje razem z H aem atococcus pluvialis. Czy za­

tem owe różow e szm atki nie z je j szczątków pochodzą, tak ie nam, m iędzy innem i, n a­

stręcza się pytanie.

O becnie m alinow e szm atki sta ją się co­

raz bledszem i i płyn tra c i sto p n io w a swoją p ierw o tn ą barw ę.

B ądźcobądź oba te b a rw n e c ia łk a m usia­

ły być przez w ia tr p o łu d n io w o zachodni, zdm uchane z g ó r i w raz ze śniegiem , j a k w innych m iejscach z deszczem , spadły we wsi Stobiecku na sadzaw kę i p rzyległy g ru n t" .

R edakcyja prócz tego otrzy m ała w iad o­

mość, że tak zw any czerw ony deszcz, pod koniec roku zeszłego, obserw ow any był w całych niem al środkow ych i północnych W łoszech.

ROLA FIZJO LO GIC ZNA

L I P O C H R O M U

w p a ń s t w i e z w i e r z ę c e m

przez Ilo/.nlij;\ S ilb ersirin .

W ielk a ilość przedstaw icieli państw a ro ­ ślinnego i zw ierzęcego zaw dzięcza ubarw ie­

nie sw oje ciałom organicznym , należącym do barw nikow ej g rup y t. zw. lipochrom ów . B adanie ciał tych bardzo w iele przyczyniło się do w yjaśnienia niek tó rych zawiłych kw estyj, dotyczących ub arw ienia o rganiz­

mów. C iała te, m ogą być barw y czerw o­

nej, pom arańczow ej, żółtej lub zielonożółtej, składają się z węgla, w odoru i tlenu, p o ­ w stają zaś w w ielu razach praw dopodobnie z substancyj tłuszczow ych, w innych znów w ypadkach tw orzą się z barw nikó w , niem a- jący c h z lipochrom am i żadnego bespośre- dniego zw iązku. T e ostatnie posiadają k il­

ka ch arak tery sty czn y ch własności, a m ia­

nowicie z m ocnym kwasem siarczanym lub azotnym dają w stanie suchym niebieskie zabarw ienie, pod działaniem św iatła trac ą właściwą im barw ę, a będąc utleniane, ros- k ład ają się i d ają ciała podobne do chole- steryny '). Jeszcze w r. 1858 profesor Bo- gdanoff opisał je d e n z tak ich lipochrom ów , koloru czerwonego, znaleziony w p ió rach n iek tó ry ch ptaków i przezw any zo on ery try -

') C holesteryna je s tto ciało organiczne, bezazoto- we, sk ładające się z w ęgla, w odoru i tlenu; znajduje się ono w żółci, ciałkach krw i, substancyi nerw owej.

Nowsze poszukiw ania stw ierd ziły także obecność jej

u niek tó ry ch roślin.

N r 6. W SZECHŚWIAT. 91 nem . B ogdanoff podał w tedy niektóre szcze­

góły, tyczące się rospuszczalności barw nika;

znanem m u również było działanie nań świa­

tła, o reakcyi je d n a k z kwasem siarczanym nic nie wspom ina. W kilkanaście la t póź­

niej d r W u rm znalazł rów nież u ptaków barw nik, opisany przezeń jak o ciało do­

tychczas nieznane, które je d n a k okazało się identycznem z zoonerytrynem .

W u rm skonstatow ał, że ciało w mowie będące, rospuszcza się, jakkolw iek z wielką trudnością we wrzącej wodzie, w zimnej zaś zupełnie je s t nierospuszczalne; nakoniec L ie- big dorzu cił jeszcze fak t rospuszczalności w alkoholu, eterze i siark u węgla. Opisy­

w any tutaj barw nik nie przedstaw iał w so­

bie je d n a k nic osobliwego, dopóki znajdo­

wano go tylko u jednego typu zw ierząt, a m ianow icie u ptaków ; dopiero gdy K ru - kenberg o d k ry ł go także u gąbek i do zna­

nych ju ż poprzednio faktów dodał jeszcze je d e n nowy, bardzo ważny, tyczący się m ia­

nowicie chciw ego pochłaniania tlenu, w tedy czerw ony lipochrom zw rócił na siebie wię­

kszą uw agę zoologów i zjaw iła się naw et hipoteza, starająca się objaśnić fizyjologi- czną rolę, ja k ą b arw n ik ten odgryw a w o r­

ganizm ie zw ierzęcym ; hipoteza ta, obm yślo­

na przez prof. M ereżkow skiego (1883), ma za sobą, j a k to zobaczym y, argum enty b a r­

dzo przekonyw ającej natury.

D ziw nym i niew ytłum aczonym był fakt, że czerw ony lipochrom znajdow ał się tylko u dw u, tak daleko od siebie stojących gru p , j a k gąbki i ptak i; tru d n o było przypuścić, aby w spom niany barw nik, obficie znajd o ­ w any u gąbelc, zatraciw szy się najzupełniej we w szystkich następnych grupach zw ierzę­

cych, pojaw ił się znów aż dopiero u ptaków . Jeż eli bowiem te ostatnie odziedziczyły b a r­

w nik po tak odległych przodkach, jakiem i dla nich są gąbk i, to dlaczegóżby pośrednie ogniw a tego pokrew ieństw a nie m ogły ta k ­ że posiadać odziedziczonej cechy? I rze­

czywiście przedsięw zięte w tym k ieru n k u poszukiw ania zostały uw ieńczone bardzo pom yślnym rezultatem , okazało się bowiem , że czerw ony lipochrom , m askow any w p ra­

w dzie tu i owdzie przez in n eb arw n ik i, z n a j­

duje się u w szystkich praw ie zw ierząt bcs- kręgow ych, z w yjątkiem , być może, p ierw o ­ tniaków ; że w y stępuje on w praw dzie w k il­

k u odm ianach, lecz nieróżniących się od sie­

bie tak własnościami chemicznem i ja k i wa­

runkam i znajdow ania w organizm ie zw ie­

rzęcym . C zerw ony lipochrom , będąc w y­

staw iony na działanie św iatła, traci barw ę sw oją daleko szybciej, w przestrzeni nap eł­

nionej pow ietrzem , aniżeli bez udziału te ­ goż; przypisać to należy obecności lub b ra ­ kowi tlenu, k tó ry działa roskładająco. T a ostatnia okoliczność, w raz ze wspom nianym wyżej faktem chciwego łączenia się lipochro- m u z tlenem , rów nież j a k i obfite znajdow a­

nie się tego b arw nika u zw ierząt niższych, naprow adziło na myśl, że czerw ony łipo- chrom o dgryw a takąż samą fizyjologiczną rolę w organizm ie zw ierząt beskręgow ycli, j a k hem oglobina u kręgow ców . W iadom o, że najgłów niejsza rola hem oglobiny, sub- stancyi barw nikow ej, którój ciałka k rw i za­

wdzięczają swój czerw ony kolor, polega na tem, że m atery ja ta p ochłania tlen w p ro w a­

dzony do organizm u zapom ocą oddychania i że roznosi gaz ten do organów i tkanek, gdzie odbyw a się spalanie, przyczem hem o­

globina pozbyw a się tlen u, do tego ostatnie­

go procesu niezbędnego. K ażda więc ży­

ją c a tk an k a zaop atry w aną je s t w tlen s k u t­

kiem krążenia czerw onych ciałek k rw i po całym organizm ie. C zerw ony zaś lipochrom nie krąży po ciele, lecz je s t bardziej zlokali­

zow any, a jeżeli m a rzeczyw iście odgryw ać tęż samą, co hem oglobina rolę, czyli pochła­

niać tlen, pow inien ted y znajdow ać się w tych organach, gdzie przew ażnie m a m iej­

sce nagrom adzanie się tlenu. W samej rze­

czy, u bardzo wielu zw ierząt bezkręgow ych u których oddychanie przez skórę silnie je s t rozw inięte,czerw ony lipochrom zn a jd u je się praw ie wyłącznie w zew nętrznej, skórnej w arstw ie ciała, znaleść go zaś m ożna b a r­

dziej na w ew nątrz u ty ch zw ierząt, u k tó ­ rych woda, w raz z zaw arty m w niej tlenem przenika bardziej wgłąb organizm u, ja k to np. ma miejsce u gąbek. U tych zaś zwie­

rz ąt, u k tórych proces oddychania staje się funkcyją głów nie pew nego specyjalnego or­

ganu, czerwony lipochrom znaj du je się p rze­

ważnie w tymże organie. 1 ta k robaki, ży­

ją c e w ru rk a c h przym ocow anych (S edenta-

ria) i oddychające głów nie Avystającemi

z tychże ru re k skrzelam i, posiadają organy

te zabarw ione przez lipochrom na mocno czer­

02 W SZECHŚW IAT. K r fi.

wony lub pom arańczow y kolor. Z ab arw ie­

nie takie n ap o tk ać m ożna rów nież w skrze- lach m ięczaków , ja k o te ż niektórych szkar- lupni.

Z dośw iadczeń p. B e rta w ynika, że ze w szystkich tk an ek m ięśniow a, n aw et będąc w stanie spoczynku, pochłania największą, ilość t l e n u 1), należy więc oczekiw ać, że j e ­ żeli wogóle tk a n k i p osiadają ja k ie ś przy sto ­ sowanie, u ła tw ia ją c e im pochłanianie tego gazu ze k rw i i otaczających organów , to przedew szystkiem pow inna j e posiadać tk a n ­ k a m ięśniow a. W istocie mięśnie kręgow ców rów nież j a k i n iek tó ry ch bezkręgow ych za­

w ie ra ją hem oglobinę, m ającą w ielkie do tle­

nu pow inow actw o; tę o statnią własność po­

siada także, j a k w idzieliśm y, czerw ony lipo- chrom , a że b a rw n ik ten znaleziono w m ię­

śniach n iektóry ch S zk arłu p n i, M ięczaków , a tak że u jed n eg o g a tu n k u ryby, z całą też słusznością przyp u ścić m ożna, że spełnia on tu taj tęż sam ą w zględem mięśni funkcyją, co hem oglobina w m ięśniach innych zw ie­

rz ąt. P o tk an ce m ięśniow ej, nerw ow a po­

chłania najw ięk szą ilość tlenu; znajd ujem y też tu taj to samo co w m ięśniach przystoso­

wanie; i tak , niektóre robaki posiadają w sw ych w ęzłach nerw ow ych hem oglobinę, u innych zaś zw ierząt, należących do typu M ięczaków, znaleziono w tychże w ęzłach czerw ony lipochrom .

(dok. n.)

r stw o O g r o d n ic z e .

P o s i e d z e n i e d r u g i e w r o k u b i e ż . K o ­ m i s y i t e o r y i o g r o d n i c t w a i n a u k p r z y ­ r o d n i c z y c h p o m o c n i c z y c h o d b y ło się d n ia 21 S ty czn ia 1880 roku, w lokalu T ow arzystw a, o go­

dzinie 71/2 w ieczorem .

1) P ro to k u ł posiedzenia pierw szego po p rzeczy ­ ta n iu został p rz y ję ty i podpisany.

2) P. C ybulski w nosi, a b y do K om isyi, m ającej się zająć układem schem atów do zap isy w an ia zjaw isk fito- fenologicznych zaprosić tak że prof. W ł. K w ietniew ­ skiego. W niosek ten p rzy jęto .

3) P. W ałecki kom u n ik u je list p a n a E. Kor- b u sza, p isan y w sp raw ie spostrzeżeń fitofeno-

') P. B ert. L eęons s u r la physiologie com paree de la resp iratio n . P aris. 1870, p. 46.

logicznych do R ed ak to ra W szechśw iata. W li­

ście ty m p. Korbusz w ykazując pewne niedom ów ie­

nia w n iektórych ru b ry k a c h w schem atach rozesła- nych p rz y 10-ym n um erze W szechśw iata z r. z., proponuje aby przy u k ład an iu schem atów na ro k na­

stęp n y oprzeć się na in s tru k c y ja c h F rits c h a albo Schw appacha, cytow any przez p. S tanec|ncgo w z e ­ szycie IV Kosmosu za ro k ubiegły.

4) P . L apczyński w liście n ad esłan y m uspraw ie­

dliw ia się, iż nie może p rzy jąć udziału w posiedze­

niach K om isyi fenologicznej, ale piśm iennie będzie pom agał je j pracom w m iarę m ożności. Uwagi i zda­

nia nadesłane w ty m liście p. Lapczyńskiego, d ają się streścić ja k następuji': a) p. L. pragnie, aby p u n ­ k ty obserw acyi b y ły ta k gęsto rozrzucone, żeby dla każdej obserwow anej rośliny m ożna było n ak reślić ściśle lin ije dzienna spółczesnego rozkw itu. 6) Aby linije te d a ły re z u lta ty naukow e—b ad an ia należy pro­

wadzić n a jaknajw iększej przestrzen i; należy też niezbędnie zapisyw ać dane fenologiczne na w ybrze­

żach m orskich, gdzie linije te ulegną praw dopodo­

bnie bard zo ciekaw ym zboczeniom, e) Ze w zględu na tru d n o ść znalezienia odpow iedniej liczby zdolnych obserw atorów , p Ł. rad zi ograniczyć się jak n aj- m niejszą liczbą ro ślin i proponuje obserw acyje nad fiołkiem w onnym , dziką gruszą, lipą d robnolistną, żytem i pszenicą. P. b . sądzi, że g d y b y udało się n a ­ kreślić tego rodzaju m apy dla w spom nianych roślin, za 166R r., to re z u lta t p racy opłaciłby się sowicie, ze w zględu na znaczenie, jak ie tego rod zaju m apy p rz y ­ niosłyby meteorologom , botanikom a naw et i ogóło­

wi rolników .

5) P. W ładysław N atanson m ów ił o badaniach, które wespół z b ra te m swym, p. E dw ardem N atan- sonem, przeprow adził n ad dysocyjacyją cztero tlen k u azotu pod rozm aitem i ciśnieniam i i p rzy rozm aitych tem p eratu rach . N iew chodząc w szczegóły m etody badania, które p rzy w yższych zw łaszcza te m p e ra tu ­ rach b y ły bardzo złożone, mów ca m usiał p o trącić 0 pew ne szczegóły cynetycznej teo ry i gazów, a głów ­ nie o rozm aite konsekw encyje p raw a Boylea (M ariot- j tea) i C harlesa (G ay L u ssaca). Ścisłość ty c h praw

g d jb y isto tn ie m iała m iejsce, to w y rażałab y się m ię­

dzy in n em i i ty m faktem , że gęstość danego gazu t y ­ łab y p rzy w szelkich m ożliw ych w aru n k ach ciśnienia 1 te m p e ra tu ry ilo ścią stalą F a k ty przekonyw ają, że ta k nie jest, że gęstość gazów' je s t ilością zm ienną, je s t funkcyją zarów no ciśnienia, ja k i te m p e ra tu ry . Te, dostrzeżone przez rozm aitych obserw atorów od­

stępstw a od pom ienionych p raw Boylea i C harlesa są z je d n e j stro n y przew idyw anym skutkiem m echa­

nicznej teo ry i gazów i zależą od tego, że cząstki ga­

zów p rzy ciąg ają się w zajem nie i od tego, że sam a m a te ry ja cząstek gazu zajm uje pew ną objętość, sku­

tk iem czego, przestrzeń, w k tó rej mogą się swobodnie

poruszać cząstki gazów je s t m niejszą od objętości

naczynia o tę w łaśnie objętość, ja k ą zajm ują cząstki

gazów; 7. drugiej zaś stro n y w bardzo w ielu razach

odstępstw a od p raw a Boylea i C harlesa są skutkiem

ta k zw anej dysocyjacyi, t. j. rozpadania się cząstek

na w iększą liczbę cząstek o m niejszej m asie. B adanie

tego rodzaju dysocyjacyi czterotlenku azotu pod roz-

N r 6. WSZKC1ISW 1AT.

m aitem i ciśnieniam i i przy ro zm aity ch te m p e ra tu ­ ra c h , by ło przedm iotem poszukiw ań obu b ra c i Na- tansonów , a re z u lta ty spostrzeżeń otrzym anych p.

W ładysław N atanson przedstaw ił Sekcyi w form ie graficznej.

Na tem posiedzenie zostało ukończone.

KEONIKA NAUKOWA.

(Meteorologtja).

— M a g n e t y c z n e i m e t e o r o l o g i c z n e o b s e r w a t o r y j u m w Z i - k a - w e i . Główną, stacyją jezuitów w C hinach je s t miejscowość Fnn- kadoo w Szanghai; w odległości około 10 km stam tąd znajduje się osada Zi ka-wei, gdzie m ają oni swoje szkoły, dom sierot i kolegijum . W r. 1870 przypada założenie m eteorologicznego obserw atoryjum , któ re­

go założycielem i dotychczasow ym dy rek to rem je st ojciec D echeyrens. Stopniowo było ono przez za­

ku p y i d ary w ielu rządów dobrze zaopatrzone; teraz stało się s f a e jją pierw szorzędną, k tó ra zapomocą doskonałych narzędzi prow adzi spostrzeżenia nad atm osferycznem ciśnieniem , te m p e ra tu rą , w ilgotno­

ścią, parow aniem , deszczem, w iatrem i m agnety­

zmem ziem skim . Co m iesiąc zjaw ia się buletyn, k tó ry zaw iera w sobie re z u lta ty spostrzeżeń, pogląd ogólny i rospraw ę o zjaw iskach z ubiegłego m iesią­

ca. Dzięki licznym , po sąsiednich p ro w in c jja c h rozrzuconym m isj^onarzom i ich korespondencyi z dy rek to rem , zyskuje się ju ż pewien pogląd na r u ­ chy pow ietrza p onad obszarem wód chińskich. Przed niedaw nym czasem przy po p arciu p. K o b erta H art zdolat ojciec D echevrens uzyskać praw o k orzystania z połączeń telegraficznych i przygotow yw ać re g u la r­

ne dzienne prognozy dla u żytku żeglugi. O bserw a­

to ry ju m leży na szerokiej rów ninie, gdzie ty lk o ho­

ry z o n t gran ice staw ia dla w zroku i gdzie atm osfe­

ryczne zjaw iska nie podlegają zm ianom, w y n ik ają­

cym z w pływ u łańcuchów wzgórz. Postawiono tam wieżę 33 m wysokości; anem om etr, sporządzony w r. 1884 przez M unro w L ondynie, znajduje się je ­ szcze o 7 m w yżej, n a p latform ie. O bserw atoryjum rozw ijało się z ro k u na rok; bezw ątpienia w krótce zacznie się zajm ow ać obserw acyjam i astronom iczne- m i. B u lety n y o d b ijają się w d ru k a rn i m isyi, zece- ra m i są m łodzi chińczycy. Z końcem roku b u le ty ­ n y form ują pow ażny tom ; ostatnio w ydany z roku 18^4 je s t dziesiątym z rzędu. (Z eitsch. d er Oest.

Geselsch. fu r M eteorologie).

M. C.

(Chemija).

— P o l i m e r y j a t l e n k ó w . Godna zasta­

now ienia okoliczność, że ch lo rk i ro zm aity ch p ie r­

w iastków , szczególniej zaś m etalicznych, są łatwo lotne, k ied y tle n k i nietylko nie u latn iają się, ale częstokrość naw et nie to p ią się w najw yższych te m ­ p e ra tu ra c h , prow adzi L. H enryego (B. d. d. ch. G-, X V III, ref. 694) do szeregu następ u jący ch uwag.

Chlor je s t gazem daleko łatw iej skraplającym się od tlenu, a spom iędzy jego związków z p ie rw ia stk a ­ m i niem etalicznem i nie znam y p ra w ie ani jednego, k tó ry b y b y ł łatw iej lotnym od odpow iadającego tlen k u (porów n. C02. p. wrz. —78°C. i CCI4, p. wrz.

-j-76°C., podobnież S 0 2 i S0C12, SU3 i S 0 2C12 i t. d.).

Z resztą, sam już wyższy ciężar atom ow y chloru, każe oczekiwać trudniejszej lotności jego związków.

Sądzi p rzeto p. H enry, że jesteśm y upow ażnieni do przyjęcia wzorów, zwykle nadaw anych tlenkom , za czysto em piryczne tylko, a n ie w y rażające istotne wielkości cząsteczki. Z niew ielkiej liczby lotnych bez roskładu tlenków , n ależących do pierw iastków naw pólm etalicznych, dobrze zbadany je s t tró jtle n e k arsenu. Gęstość jego p a ry odpow iada (w stan ie g a ­ zowym) w zorowi AstOr, (2As20 3). Z a tem sam em przem aw ia skłonność tlenków m etalicznych do łą ­ czenia się m iędzy sobą (np. M g0.A l20 3, F e 0 .F e 20 3 i t. d ); nagłe rozżarzanie się tlenków , o trzy m an y ch przez odw odnienie wodanów p rz y niskiej te m p e ra ­ turze, kiedy zostaną ogrzane; zjaw iska, tow arzyszą­

ce powolnemu odw adnianiu wodanów, p rzy którem tw orzy się w ielka liczba złożonych niezupełnych bezwodników; nakoniec tw orzenie się całego szeregu soli zasadowych p rzy działaniu wody n a sole obo­

ję tn e w ielu m etali. P rz y odw adnianiu wodanów m etalicznych spostrzegam y n ad to jeszcze jed n o ogól­

ne zjawisko, zw iększania się ciężaru w łaściwego w m iarę w ydzielania wody. D la związków o rg an i­

cznych je s t znana w łasność przeciw na: bezw odniki np. odpow iadające glikolom m ają c. wł. niższy, niż owe glikole. W iadom o zaś, że przy p olim eryzacyi ciężar w łaściwy, k tó ry w każdym razie je s t funkcy- ją ciężaru cząsteczkowego, zwiększa się, a przy k ład u dostarczyć nam mogą polim eryczne am ileny (am i- len, c. wł. 0,663, dw uam ilen — 0,777, tró ja m ile n — 0,8139). C hlorki rodników Cn H2n m ają wyższy c. wł. niż ic h tlen k i, gdy przeciw nie tle n k i m etali są cięższe od ic h chlorków. N ależy w ięc bezw ątpie­

n ia przyjąć, że wzory tlenków m etalicznych, MxOy, ściślej pow innyl-y być w y rażan e przez n (MxOy), a pam iętać o tem w ypada zw łaszcza p rz y studyjach term ochem icznych, poniew aż ciepło w ydzielone przy tw orzeniu się tlenku m usi być sum ą ciepła, z w łaściwie chem icznej re a k c y i pochodzącego, z cie­

płem , biorącem początek w zjaw isku polim eryzacyi utw orzonego tlenku.

Zn.