• Nie Znaleziono Wyników

Oberschlesische Heimat 1912, Bd 8.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Oberschlesische Heimat 1912, Bd 8."

Copied!
212
0
0

Pełen tekst

(1)

O b e r f c h l e f i f c h e

H e i m a t .

Z e i t f d j r i f t

bcs

O b e r f d ) I e f i f d ) e n 0 e f d ) i d ) t s v e r e i n s .

t

f}erausge$eben von

D r . © s f c a r W i l p e r t .

( g a n b V U I .

Q D ppeln 1 9 1 3 ,

S e l b ft p e r l a g h e s V e r e i n s . Kommilfionsverlag von H . ID itprvt in © r u ß - S to liltf s .

(2)

C H - O I T - S

,0 0

(3)

©eite

®ie '-Kappen ber jdjleftfdjen l'nitbgcmeinben. Sßoti Dr. D. SBilpert unb Sitter.

B. Stegierungsj&eäirf © r e ä l a u ... 10, 68, 93, 145

I. Srei§ S J r i e g ...11

II. ©treljlen. III. Sret? S J lü n fte r b e r g ... . . 13

IV. , granfenftein. V. Srei§ © t e i n a u ... 14

VI. ÜJUlitfd). VII. SreiS Ü l § ... 68

VIII. Söartenberg ... 72

IX. KamSlau ... 94

X. ©itfyrau . . . ... ... V . . . . 98

XI. SreSlau ... 101

XII. DIjlau ... ...146

XIII. SBoIjlau ... • ...147

XIV. 9timptfdj ... 149

XV. ©c§tbeibni|s. XVI. Sreiä © t r i e g a u ... 150

S ie alten 3»c9cttljal|er Bünftc. 58on g . SK otfytegel...15

S ie Streujfjerrn Bon ÜReiffe ol§ ©rbljerten bon SSadjtel-Sunjenborf. Sßon ($. bon 2Boifoit>3ft)*a3iebait...49

^ßatfdjfau in ber 3eit bori 1746— 1800. S8on g . ©tofig. II. (Statiftifcfje Sftadjridjten 34,114 1. Biöilperfonen ... 34

2. SJJilitärperfonen... 114

S ie Sirdje $n @t. Jpebtoig bet ^J5lefe. Sßon (S. 3 e t l n e r ... 1

Dr. ©toefä 9lotiäen über Dppeln au§ bem ^nljre 1805. SBon g . Satninäfr) . . 141

glurnnnten ber ®entarlung Sompradjtfdjüjs, Sr. sDppeln. SBon § . ©ieget . . . 90

Sirdjljöfe unb ©rabftätten in ber ^arodjie ©oboto, Sr. ßubliniti. 33on S. Urban . 105 S er Slnteil ber oberjd)Iejijdjen SeböHerung an ben gteiljeitgfriegeti 1813/14. SSon ©. STifdjbiere! ...138

S a g Sttebertor bon 2eobjd)it£ im $al)te 1860. SBon Dr. £>. S B il p e r t ...129

S ie ©efteuernng ber ®eiftlid)feit im Sefanate Sroppatt jur 3eit beS 2. Surfen- Iriegei. 33on 3. SB eljotoSfi}... 64

Warienjituleu im Steife 9tatibor. Sßon 5J?. ÜJHeftroj...152

3h)ei alte ©lorfen au§ ber fatljolijdjen ^ßfarrfirdje vn 9Jiid)aIfo)t>ifc, Sr. Sarnowiti 136 ©pinnrab, geuerjeug unb Santpe. 33on Dr. <p. <Sä)...77

©in flajjt(djer ©o()ter, £>eber unb Sridjter. 9! ad) längerem ©ebraitd) empfohlen bon ©. © . S. ...120

3j#I|ann ©eintilla, ©tabtridjter bon Dltnüjj. S$on Dr. 3- ... 102

Beiträge jur ©ejdjidjtc ber gam ilie be Sßonte. 2. «Robert be ?ßonte, Somljerr ju ©reMau. Sßon S n b o t o g ... 155

©in unbefannter ©rief ©tdjenborffS. SSon Dr. SB. © t a m m l e r ... 157

©aufteine unb ©pätte. SrUifdje ©emerfungen jur ©rtlärung fcf)lefifd)er CrtSuamen (Sofel, 3rr* (djnocfe, fftofenttjal). Sßon ©. © e d ... 81

(4)

IV

© eite 4 5 1 5 9

ßunt DrtSnamen S fta b ä io n fa u ...

Qitm Drt8nanten $ o b r a ...

SBifc^of ©taniflaug ^atDloto8!i8 fflefefjl, Drtgi^ronifen anjutegen. 35on Sl. SJiotoact ...

©in efyriftugbilb aug bem ^afjre 1651 in ber ^farrfirdje ju Sleuftabt D .-©

9tototo in C p p e l n ... ...

S3efeftigte S ircfjfy o fe...

Über bag 33Iafen üom S u rn te.' 7. . . ...

SBerfdjtmnbenbe ©eioäffer in Dberfd)Iefien. 4.— 6. . . . . . . . . )pat bei Sranotoit} eine Oefangenna^nte ©etjblijseitg ftattgefunben?

©in ©ebetbuc^, Bon ber ^er^ogin Slntölie e. SRatibor ^eranggegeben . SSerftorbene äftitglieber.

1. granä 3totf)!eget. 2. ©rnft Don S B o ü o to g fQ -S k b a « ...160

4 5 8 5 4 6 1 5 9 1 2 3 1 2 3

86 1 5 9

Siteratur.

Qur Sanbegfunbe Oberfrfjlefienä ...

SSefpredjungen...

aSeridjt über bag 58eteingjoIjt 1 9 1 1 ...

7. §aul>tt>er[ainmlung beg £>berjtl)lcjijrf)en ©ejdiitfjtgsemng SlamenScrjeidjitig.

Drte ... ...

Sßerfonen ... ...

. 4 6 , 8 6 , 1 2 4 4 7 , 8 6 , 1 2 5 , 1 6 1

. . . . 4 8

. . . . 1 2 8

1 6 4 .1 6 6

f ö & M t ö t t n g e n .

©cnteinbefiegel unb -ftempel.

©eite 12.

1. SD^arJt SBoljrau ©t. Sr. ©trefjlen.

2. ®amtnitfdj-9iieberbatnnt ©g., Sr.

©teinau.

3 . Ober-5ßom8borf ©g., Sr. SKünfterberg.

4 . SEarjborf ©g., Sr. Steinau.

5 . ©djlottenborf ©g., Sr. granlenftein.

6. SafcEjenberg @t., Sr. SSrieg.

7 . 3JtIitfdj ©t., Sr. ©teinau.

8. SReic^enau ©g., Sr. granfenftein.

9. Sarlgburg ©g., Sr. S3rteg.

1 0 . £enner8borf ©g., Sr. grantenftein.

1 1 . ^ogartf) ©g., Sr. StreEjIett.

1 2 . Staubnifj ©g., Sr. granlenftein.

1 3 . SBär^borf ©g., Sr. © treten .

1 4 . ^rjqbor ©g., Sr. ©teinau.

1 5 . Surpiij ©t., Sr. © treten .

©eite 7 4 .

16. Stibnriggborf ©g., Sr. CIg.

17. ®rofj=33argen ©g., Sr. SJtilitfcf).

18. ©treljtii} ©g., Sr. 018, 19. §önigern ©g., Sr. Olg.

20. © abew i| ©g., Sr. OlS.

21. SBilbfcpl ©g„ Sr. 018.

22. Sßogelgefang. ©g., Sr. 018.

23. «pülau (BILAU) ©g., Sr. CI8. 24. SBogf<fjü& S t., Sr. Olg.

25. Slein=©tlgutt) ©g„ Sr. OIS.

27. Dber=@cE)önau ©g., Sr. 018.

28. Soljrau ©g., Sr. Olg.

29. ©albitj ©t„ Sr. Olg.

30. (Suttooljne ©g., Sr. Olg.

31. £>ber»5DiüIjIltri| ©g., Sr. Olg.

32. Dber-aRü|Iatfdjü| ©t„ Sr. Olg.

33. ©djleibifj ©g„ Sr. Olg.

34. ©i^marfe ©g., Sr. 018.

35. £orfcE)li£ <3g„ Sr. Olg.

36. SBiefegrabe ©g., Sr. 018.

37. «ßatfdjfg ©g., Sr. 018.

(5)

V

38. 2eucE)ten ©g., ffr. £>t§.

39. Sßietgutt) ©g., ffr. t)Iä.

40. ©acfrau ©g., ffr. Sßartenberg.

4 1 . 3 3 r a l in © g . , f f r . S B a r t e n b e r g . 4 2 . f f I e in » © d j o n t o a I b © g . , f f r . S S a r t e n b g .

43. £immelt£)al ©g„ ffr. Sßartenberg.

4 4 . © a f f r o n © g . , f f r . S B a r t e n b e r g .

45. giippin=®llgutt) ©t., ffr. SSartenberg.

©eite 96.

46. ®adjtüij; ©t., ffr. 9Jam§lau.

4 7 . S o r j e n b o r f © t . , f f r . S fia tn M a u .

48. ^olnifdj-5[Rarcf)tmj3 ©g., ffr. S'lamglau.

4 9 . 3 J iid )e I § b o r f © g . , f f r . 9 ? a m § la u .

50. SJolbau ©g., ffr. 9fJam§lau.

51. ©djttnrj ©t., ffr. ÜJiamSIau.

5 2 . © t e r ij e n b o r f © g . , f f r . ü fta m ä la u . 5 3 . © t r e l ) t i | S 3 u < f)et§ b o rfer 2 l n t e i l @ g .,

f f r . 9 t a m § l a u .

54. © r ^ in ta ©g., ffr. 9Jam§lau.

55. Sßolfotüijs, © t., ffr. S^amSlau.

56. ®ammer ©g., ffr. SiatnSlau.

57. ®äiebäijj ©t., ffr. SßamSlau.

58. $am nig ©g., ffr. SJtamSlau.

59. ^äfteräfjein ©t., ffr. 9Jam§lau.

6 0 . f f o n r a b t o a lb a it © t . , f f r . © u l j r a u . 6 1 . J u p p e n b o r f © t . , f f r . © u l j r a u . 6 2 . © u ^ l a u © t . , f f r . © u f y r a u .

63. 06er-2;f^TOiau ©t., ffr. ©ufjrau.

64. 9iieber»@cfjüttlau ©t., ffr. ©ufyrau.

65. Sraunau ©t., ffr. ®uljrau.

©eite 97.

66. ijjeibdjen ©t., ffr. ©uljrau.

6 7 . © e it f d j © t . , f f r . © u l j r a u . 6 8 . f f a l j l a u © t . , f f r . © u l j r a u . S ö a p p e t t .

©tabt Dppeln

©tabt ßiegen^afö

©tobt ßiils

ffirdie 311 ©t. £ebitrig bei Sßlef;.

6 9 . D b e r - 5 r i e b r i d ) § t D a l b a u © t . , f f r .

© u l j r a u .

7 0 . S r i e b u f d j © t . , f f r . © u l j r a u . 7 1 . ® a i§ b a < $ © f . , f f r . © u l j r a u . 7 2 . ® u r f a i t © t „ f f r . ® u f j r a u . 7 3 . 9 t a £ |r t e n © t „ f f r . © u l j r a u . 7 4 . S o b i l e © t . , f f r . © u f y r a u . 7 5 . f f ö n ig S b r u d j © t . , f f r . © u t j r a u . 7 6 . @ a b o r tt> i(3 © t . , f f r . ® u l j r a u . 7 7 . S l i f o t r a e © t . , f f r . © u l j r a u . 7 8 . f f a in ä e n . © t . , f f r . © u l j r a it . 7 9 . f f o f e l © t „ f f r . S B r e S la u . 8 0 . © D lb f d j m ie b e n © t . , f f r . S B r eg la it.

8 1 . S f d j e d j n it ? © t . , f f r . S r e S l a u .

© e i t e 1 4 8 . 8 2 . © t e i n © g . , f f r . 9?im ptfcE).

8 3 . S I lt - S B o f j la u © t „ f f r . S B o lj la u . 8 4 . ä S e f y le f r o n je , © g . , f f r . S B o fy la it.

8 5 . 5{S u b igau © g . , f f r . S lim p t f d ) . 8 6 . g e l j e b e u t e l © t . , f f r . © t r i e g a u . 8 7 . Q i r l o u © t . , f f r . © d j w e i b n it j . 8 8 . f f i t t l a u © g . , f f r . S ß im p tfd j.

8 9 . f f l e i n - S l i t S f e r © g . , f f r . S B o lj la u . 9 0 . S a u m g a r t © g . , f f r . D I j l a u . 9 1 . 2 e i p n i t i © g . , f f r . S ß o fy la u . 9 2 . f f r a u f e n a u © t . , f f r . D I j l a u . 9 3 . @ ro fs-3 3 a u lfc> ie © g . , f f r . S B o fy la u . 9 4 . S e b e r o f e © g . , f f r . © t r i e g a u . 9 5 . $ ) o n t f e n © g . , f f r . S B o lj la u . 9 6 . f f l e i n - f f r e i b e l © t . , f f r . S B o fy la u . 9 7 . f f t e in ^ f f n ie g n it } © g . , f f r . Ü Jlim ptfdj.

9 8 . f f l e i n - £ ) t § © g . , f f r . D I j l a u . 9 9 . J p e n g im t; © g . , f f r . S B o fy la u . 1 0 0 . © a u l t o i t j © g . , f f r . D I j l a u .

© eite

© t a b t S ß a t f d j l a u ... 3 4 , 1 1 4 f f r e u j l j e r r n b o n S R e i f f e ... 4 9 g r e if } , ü . © i d j e n b o r f f ... 1 5 7

7.

©pimtrab

^ufdjriften ber ©loden öon äTHcfjalfoimtj (Seite 141 15 162

1. ©übmeftlidje Slnfic^t . . .

2. ©runbrifj. 3. ©tjftetn ber ©runblage. 4. ©übtoeftlidje ©de. 5. ©in- faffung an ber füblidjen ©ingangätiir. 6. ©odel unb gafenenbigung am T r iu m p h b o g e n ... 8

®urc^f^nitt. 8. SEür, au§ bem ©fjDre nad) ber ©afriftei fii£>renb . . . 9 . 80 136, 137

G'y QitkTititlj fit 1 1 O

(6)

VI

M i t a r b e i t e r *

©eite

© m i l 33 e d , S ß r o f e f f o r i n § i r } < f ) b e r g ...8 1

^ e r b m a n b 33 r o f i g , © Q tn n a fi a l l e r e r a . 2 ) . i n 5 ß a t f c f ) f a u ...5 4 , 1 1 4 D r . t h e o l . J o h a n n e s E h r j ^ S j c j , P f a r r e r i n S ß e i ä f r e t f d j a m ... 1 0 2

© r n f t $ lt b o tt> t) , s t u d . t h e o l . aus? £ > o [ c f ) i a I f o t t u £ ... 1 5 5

£ > a b e r n o l l , f f r e i S B i t a r i n 3 3 u n j l a u ...1 2 3 i p e r m a n n 2S0 f eP*) £ > ü b n e r , P f a r r e r in ü fteu fta b t 0 . - © ... 8 5 K . - © u b o I I ...1 5 9 g r i e b r ic f ) f f a m i n 3 l g , S R e b a lte u r i n f f a t t o n r i t j ...1 4 1

$ ß a u l f f u ts e r , 2 e f ) t e r o . ® . i n g i e g e n ^ a f ö ... 1 0 , 6 8 , 8 6 , 9 3 , 1 4 5 SHIfonS 9 t o w a c f , ^ r o f e f f o r a m © t j m n a f i u m i n S R en ftab t D . - © ...1 6

^ o l g f a r p 91 i c ft r o j i n © l a j j ... 1 5 2 g r a n j 9 t o t i) te g e ( , ^ r o f e f f o r ( f 1 2 . I V . 1 2 ) ...4 5 i p u b e r t © t e g e r , S ß r ä p a r a n b e t t le lj r e r i n 3 ' e S e,1^ a B ... 8 9 D r . t h e o i . ip e r m a n n © R a f f e r , P r ä l a t in 9 t a t i b o r .

D r . p h i l . S B o t f g a n g © t a m m l e r i n i p a n n o B e r ... ...1 5 7

© m a n u e t X i f d) b t e r e f , S e t j r e r in S e u t f y e n D . - © ...1 3 8 f f a r l U r b a n , P f a r r e r i n © o b o t o ... 1 0 5

^ o f e p h 9 5 ? c ^ D J t ) § f g , s t u d . t h e o l . a u S f f ö b e r i t > i £ ...6 4 , 1 6 1 SB i e d) u 1 1 a , £ > e r j o g l. S t e n t m e if t e r i n S t a u b e n ...1 5 9 D r . p h i l . D g f a r SB i I p e r t , '.ß r o f e f fo r a m © q m n a f i u m i n C p p e l n 1 0 , 4 6 , 6 8 , 8 6 , 9 3 ,

1 2 4 , 1 2 9 , 1 4 5 , 1 6 0

© r n f t B o n S B o i f o t o ä t g - S S i e b a u , O b e r l e u t n a n t ( f 1 4 . V I I . 1 2 ) . . . 4 9

© m i l Q e I I n e r , 3 3 a u m e if t e r i n E f j a r l o t t e n b u r g ... ... . l

33eigegeben »urbe:

91. 'Jioiuatf, @efcf)id)te ber ßanbpfarrereten beä SlrcfyipreSbgteratS ©ol)rait O.*©., S3ogen 16— 21, fotsie Titelbogen baju.

(7)

M z n t U M t g l i e t r e r .

3 m 3 a h t e 1 9 1 1 t r a t e n n o d j B e i:

4 9 4 . £>err D b e r a m t m a n n 93 i e I e r i n ip im m e t m i^ . 4 9 5 . f f a p l a n ID? I e j } ! o i n S a u r a f y ü t t e D . - @ .

3 m 3 a h r e 1 9 1 2 t a r n e n f y in j u :

4 9 6 . § e r r P f a r r e r 3 a n * * *n ®om b, f f r . f f a t t o m ij } .

497. 9iegierungärat 3 113 n * r in 2eobfcfjü|s.

498. SBaltljer © u r a b j e in ?

499. 3l€d)tSantr>aIt SJi a t u f cf) e t in ©oljrau D .-© .

500. greifjerr b o n S t e i f e n ft e i n auf ^affilotbig, ffr. Sßlefj.

501. ffaplait granj ® o t n b e f in ffönig§tjütte.

502. 3°^- S r ^ e j i n f a in ffönig§hütte.

503. 3ofeph 2 e t o dj a in SRabäionlau.

504. 3oumatift © a I 3 b u r g in 9tabjion!au.

505. Stebalteur griebricfj ff a tn i n § ! t) in ffattotoi^.

506. ffaptan ?ß o i rt I e in fföniggfyütte.

507. SKajor o o n P u f f e r auf atubäinijj.

508. Pfarrer Sßaul 33 e r n a r b in 9tieber=9tgbultau.

509. granj ® o b u 11 a in 33eutfyen D.-@.

510. ffaplan ©mil © d) r a nt e ! in Tießau.

511. ffatafterlontroleur 38 i 11 nt a n n in ffarlSrulje.

512. ^auptle^rer SB o e § I e r in SRogau bei ffrappitj.

513. Pfarrer ©iegfrieb 9t o 5 o n in ©eichmijj.

(8)

■ » , ' ' ■■ v t ■ 1 ? • ’ i- r V S

j ■ - -' - ■ -

(9)

3rt öen jüboftbeutfdjen ©rengmarfen, namentlich in 06erfc£)Ieften, SJicifjren unb ©allsten, begegnen mir einer üftenge alter föirdjen, bie bei Dem großen SBalbreidjtum be§ Sanbeä fämtlidj au§ ^polg erbaut finb. Oßgleid) üerfdEjiebenen ^af)rt)unberten angeprenb, geigen fie in ber $orm, ®ef)anb=

lung be3 SOcaterioI^ unb, im 3uiammen^ange mit biefein ben flimatifdjen SSerljältniffen 3iecf)nung tragenb, bod) biefelßeit (^runbgebattfen unb bilben eine gufammenljängenbe ©ruppe.1) S ie finb tum Slamen erbaut; bod) lafjen fid) fo Diele germanifdje (Sinfli'tffe nadjfteifen, bafj man fie afö germanifd)e ü'inber im flaloifdjen Meibe anfetjen fann.2)

(Sine ber citteften biefer fö'ird)en ift bie gu ©t. £ebmig in ^ßlefj Dom Sa^re 1201. 3f)r folgen bem ?TIter nad) bie Äirdjen gu Subom unb Stjrin bei Dtatißor au§ ben Sauren 1303 unb 13053) unb bie in (igloifli^ bei ^Sleft, urfunblid) 1410 ertoäfjnt.

23is> je^t ift bie £ebmig&fird)e in baugefd)id)tltdjer 33egieljung in bem

„Skrgeidjniä ber Äunftbenfmäter ber ^roningS^Iefien" (33b.IV 33re§Iaul894

<3. 442) befdjrieben unb a!3 ©enfmal ber §oIgbaufunft, mit Qeidjnungen oer- feljen, in bem SBerfe: „2>ie ^olglirdjen unb ,<poIgtürme ber preufjifdjen £)ft=

protnngen" Don SBiggert unb Surgemeifter (Berlin 1905) öeröffentlid)i.

i^eibe SIbfjanbfungen enthalten Unftimmigfeiten, bie gu berichtigen 9Kitauf=

gäbe ber nadjfolgenben Qeilen ift, meldje fid) auf ben Quftanb fcor 1870 ftit^en, el)e bie nacf) biefer Seit einfe^enbe unb burd)greifenbe 2Cu§befferung ber $irdje ftattgefunben f)at. 3d) f)a&e nätnlidj im ®egember be§ 3al)tes> 1859

’) ®iti£ Qufammeuftellung ber mehr als 200 ^oläfirctjeit OberfdjIefienS enthält ein trefflicher ätuffats öon Dr. Sndjä im „SRübejahl" (<SdjIefifcf)c ^ßrotoingialblätter) 1871,

£eft 3. — Sluffalleubertneife fehlt h'er £>ebtoig§firche.

=) Sochner, @efd;. b. ^ol^baufunft in 5>eutf(hlanb (S eid ig 1887).

3) SBefdjreibung unb ßeichnung beiber ffirchen oon ßuno in ber „3eitfchrift für ba§ ©oumefeu" 3ahrg. 2 (93er(. 1852).

M e H t r r t j e }ix b e t J M e ß .

S on (ßmif ^cffttcr.

(10)

2 (£. 3 e i l " e r , ®ie Hirdje <$u ©t. §ebtt>ig 6ci ’pleft.

m it gtuei gacfjgenoffen bie Äirdfje nach SRa&en aufgenom m en, unb w enn itfj barnals? in ben S eh rjah ren m einer B aufünftleiifdjen 2 aufbaljn auch nod) nicht bas> richtige g o rm e n o e rftä n b n iä ^otte, fo Ijabe ich bodh bie A ufnahm e m it ber ben ^ u n ftfü n g e rn eigenen ^SeinlidjEeit unb © em iffenhaftigfeit toorgenommen, fo baft fie im m erh in Sfnfprudj au f Stichtigfeit unb 93etoei§!raft mad)en bitrfte.

Stuf © ru n b biefer 2lufnaf)me, bereu ^Ridjtigleit ich iw »ergangenen S o m m e r an O r t unb S teife unb m it geübterem Stuge nachgupritfen © elegenheit J»atte, bringe idj bie ©rgetmiffe m einer gorfchungen in 93ilb unb SSort gur 2ln=

fdjauung.

SBenn aud) ba§ © efam tbilb unferer Kirche u n ö erän b ert geblieben ift, fo Ijat bodh bieleä im §o!gtoerfe bem Q a^n ber Qeit nicht loiberfteljen lönnen unb loar Dielen Sluätoedhfehmgen unb © rgängungen unterw orfen, toie fidh ba£

nam entlich fe i öen © ru n b la g ern geigt unb aud) im S u n e rn , tooljin S u ft unb Sicht fehr fpärlid) bringen. S e ^ t macht fid) ihre 2IIter3fd)tt)äd)e Befonberä bem ertbar,4) unb erft in neuefter S e it finb gu ihrer (M ja ltu n g umfangreiche Stbftü^ungen unb SSeranferungen borgenom m en Worben. 9?id)t ohne (Sinftuß auf bie g ö rb e ru n g eine§ rafdjeren 9SerfaIle§ bitrfte aud) ber Ö lfarbenanftrid) fein, welcher bei © elegenheit ber 2Iu3befferung ber ®ird)e im S u n e rn borge=

nom m en ttmrbe, ba Ijierburch bie ^ o r e n be§ ^ ° I 3 ^ berbidjtet fittb unb bie auffteigenbe S rb feu d jtig feit, a n fta tt gu uerbunften, n u n m eh r inä Stocfen fo m m t; b a s beweift beutlid) ein S tid ) m it bem SDteffer in ba§ angegriffene

^ o lg . ® e r allmähliche SSerfall ber M rd je muf; u n jer 33ebauern um fom eljr erWed'ert, w enn Wir einen 23lid' auf bie ©efd)ichte ber ehrW ürbigen ©otteä=

ftätte toerfen.

S)er S a g e nach fall unfere Kirche eine 93otibfirdje fein unb iljre @nt=

4) ©erabe biefc ficf) jejjt jeigenbe Sllter§fd)»äd)e — ber fid) bemerfbar madjeube Verfall iit fich felbft —• fül)rt un831t bem SKüdfchlitfj, baf; bie Sirrf)e ein fe^r ljrf)e§ Sllter

^aben müffe; benn bei ihrer fel)r gefunben Sage erfdjeint bie n a t ü r l i c h e Slitflöfung eineä fo tierftänbig behaubeiten S3auhoIje§ wie baS unferer SSorfafjren, bie nur ein 31t r i c h t i g e r 3 e ' 1 g e f ä l l t e s unb b u r d ) a u8 a u S g e l a u g t e S $> 01 j oer*

menbeten, nach einem 3eiiralttn ütra 400-—500 Jjaljren ober oon 1622 für gäi^Iid) auS*

gefchloffeit. SSefanntlidj ift nach erhaltenen öeifpielett bie 'Dauer beS SauljoIseS in immerloährenber Trodenheit, loie ba« ja audj h>er ^er 3a ^ ift, Bei

fettem Siefernholse unb bei SSeifjbitdje . . . 1000 3ahre, (Siche unb 2ä r c f j e ... 1800

unb bei ber 3e^e r ...2000 .

Unfere mittelalterlichen SBerlmeifter hielten fehr barauf, bafj baS 33auhot3 ftetS in ber 3eit ber heiligen 12 Mächte (23. ®e3ember bis 6. Jjanuar) gefällt würbe, nach bent alten, noch beute Oielfad) gültigen ©pruche:

„Söer fein §013 in ber ®hrifiitad)t fällt,

®ent fettt" S a u bann seljnfad) hält;

®enn gabian, Sebaftian,

® a fängt ber S3aum 3U faften au!"

(11)

Qc. 3 e i l it e r , ®je Strebe gu ©t. ipebtuig Bet '}SIef;. 3

fteljung einem © etiibbe ber ,<pergogin R ebling, b er © em afjtin £>ergog

•§einrid)s> I . be§ b ä r tig e n Don S ie g n i^ , D erbanfen. S e ib er lieg t ijier ein grober 9tnad )ro n i3 m u § Dor, ber ben fc£)önen, ü b e r ber $ ird )e ru ljen b en S a g e n fd jteie r jäh gerreifjt; b enn luäfjrenb bie © ru n b fd ) Welle a n ber SBeftfeite ber ® ird)e bie 3 ah re§gal)t 1201 als? S te m p e l ber © rü n b u n g trä g t, fä llt bie ber S a g e gu

© ru n b e gelegte, Wahre G egebenheit erft in bie 3 £it nach öem T reffe n bei S f a l a u n b DJfebgibor, 1 2 2 8 . $ n biefem T reffe n W ar £ e rg o g £>einri<fj I . bon S ie g n i^ bon Ä o n ra b b on SJiafobien befiegt u n b au f ber g e fte ^ßlocgf in Sßolen gefangen gehalten W orben.

Stuf bie 9?ad)rid)t b on feiner © efangenfd)aft eilte feine © em aljlin in liebenber £ jaft u n a u fh a ltfa m nad) s}>locgf u n b foE a u f biefer gefafjrboHen Steife a u f ber S lu p h e , wo jefct bie B ird ie ftel)t, rnübe n ieb erg efu n fen u n b bie 9?ad)t au§gerul)t haben. Sltö fie am anberett S a g e erWad)te, gelobte fie, entgücft bon bem lieblichen S ilb e be3 no n ber ÜFiorgenfonne belebten g a rb e n fp ie le ä ber b u n ten SBiefen u nb bem m ajeftätifd jen Slnblicfe b er im © ü b en Ijalb fretg fö rm ig fieft heium gief)enben © eb irg g fette ber 33e§!iben, bafe fie, Wenn © o tt ih r © ebet erfjöre u n b if)r bie B e fre iu n g iljreä © eu tah tö gtiiefe, gurn © a n te b a fiir an biefer S te ile eine £lird)e erb au en Wolfe.

9cäd)ft bem erw äh n te n 2 ln ad )ro n ism u 3 lie g t in biefer Gsrgähtung and) nod) bie u n richtige 2ln g ab e be§ SSege§ ü b er ^ßleft; b en n bie b am a lig e £>eer=

ftrafje nad) .st r a t a u fü h rte Don S r e ä la u ü b e r © IeiW t£ u n b 9 ?ifolai, u n b nod)

^eute e r g ä b t m an in ber © egenb Don ©leiwi^s Don bem SBitnber, w ie ba§

blofje @ r|cfjeinen ber fro m m en ,<pergogin bie © egenb Don b er S a n b p lag e ber 3 ia tte n befreite.5 )

m u ß bafjer ber llr f b r u n g ber Kirche a u f an b erem u n b w eniger rom antifchem S o b e n g e fu g t W erben.

‘R I e f j , polnifd) P s z c z y n a , War eine ber 13 $ergoglid)= 0:ppelnfd)en .Siafteflaneien 0 b erfd)lefien3 u n b W irb u rfu n b lid ) 1163 gurn erfteu ÜDMe er=

W ähnt. llttt biefe SSurg u n b u n te r b ereu Scf)u£e, Wie b a s ja ftetä ber $ a U War, entw icfelte fidj ber O r t ?|31e§. 3R it bem §InW ad)fen b e r © em einbe fam b a n n ba§ SBebürfniä nad) einem © otte§I)aufe, u n b fo W ählte m a n f ) ie r p Wie gewötjnlid) bie näcf)fte Slnijöhe u n b b au te ijin eine ®trc£)e, bie fp ä te r nad) ber im 3al)re 1267 erfolgten ^ a n o n ifie ru n g ber ^ e rg o g in § e b w ig biefer

^ e ilig e n g e w eift W orben ift.

S i e ® ird)e (Stbb. 1 ) ftef)t n ö rb lid ) etw a 7 0 0 m Don ber S t a b t ^ le f i e n tfe rn t a u f einer 2 6 0 m ü b er bem ÜDleere tiegenben, ebenen Stnljöhe, gu ber Don ber S t a b t burch ben fü rftlid jen 5ßar! ein prächtiger, fd jattig e r u n b fan ft an fteig en b er Sßeg fü h rt. S ie fe rn ft u n b fin fte r fteht h i£:t: öer ältefte B euge 5ßleffer ©efd)id)te Dor uns?, um geben Don einem u ra lte n g rieb fjo fe. Sdjjlidjt

5) SnoBlicf), Se6en§gefc£)tcf)te ber Ijeiligen §ebtoig (SBreälau 1860).

(12)

4 « . S e l t n e r , S i e Sirene j u ©t. §eb»uig 6ei '.ßteft.

u n b fdjmudfloä ift fein fjötgerneg © ettm nb, n u r m it S trt u n b S ä g e bergericf)tet, u n b bocE) e n th ä lt biefeä © ingetf)eiten, bie Dom praftifcfien ® e n te n u n b g ü r te n ber SS erfteute jen er S e it ba§ befte S e u g n iä aßlegen, ® u n ftfoert Ijat bie t ir d j e nicf)t; ab er baS 3Bentge, ba§ m ir tünftterifet) n e n n en b ü rfen , g ib t bem ©e=

b a u te n K a u m , bafe ber «Keifter beä S a u e g beutfdje © djute burcf)gemacf)t fjat.

1. suameniichc Hnficht fler Kirche.

g n ber Sagcrfctjwelfe am ©iefiet ßefinbet fief) bie gal)! 1201.

© e r X u rrn , ein rof)e§ © toefengerüft, m it B r e tte r n u n b © d)inbeln b etteib et, e u tfta m m t etw a ber 3Benbe beä 17. u n b 18. $ a l)rlju n b e rtg ; ebenfo

(13)

(S. 3 e llit e r , ®ie Ätrcfte 31t ®t. §ebvtng Bet 5

ber U m g an g u m bie Mrcf)e, ber gtoeierlei S e fiim m u n g b ie n t: b er einen, bie

© acfjtraufe Don ber © ru n ö la g e abguleiten, ber an b eren , a ls S lu fen tljalt luährenö eines lin to e tte rS gu bienen.

© ie © ru n b rifta n o rb n u n g (9165. 2) b er .ÜircEje ift bie ber flatoifd^en

^ o lg lirc^ e n eigene: ein faft quab ratifd jeS S a n g b a u S m it eingegogenem , ad)t=

ecfig abgefcfjloffenem © Ijorraum e, a n ben ftd) nörblicf) bie © a frifte i anfd)Iie^t.

© ie ,<paupteingänge finb Don SSeften u n b © ü b en .

© ie Ä o n ftru ftio n ift bem £>oIgm ateriaI entfpred)enb, leljnt fid) in ein ig en f o r m e n ab er bem © te in b a u a n ; bieS geigt fxtf) n am en tlich beim T riu m p h b o g en .

© ine eigentliche © ru ttb fag e (9 tbb. 3 ) h a t bie ® irdje n id jt; fie ift ein=

fad) au f bie oberfte, a u s feftem , tro tfen em S eljm fan b e beftehenbe u n b gegen g r o f t u n e m p fin b h d je Gcrbtrufte ber b reiten ^ iig eteb en e e rrid jte t u n b r u h t au f bid)t neben e in a n b er gelegten, eichenen S tö g e n , bie a ls © ru n ö la g e r u nm ittel=

b a r a u f bie eben befd)riebene © röoberflädje gelegt finb u n b gtoar q u er gu ben Sßänben loegen b er © ru cfo e rte ilu n g . 9Iuf biefer © ru n ö la g e r ift bie Sang=

fdjtoeHe ber ltm fa ffu n g e n gelegt, bie a u f ber 3öeft= u n b © üb feite (9 lb b . 4 ) fid) gum S e il nod) e rh alten b a t, ttrie bie SahreSgaljl 1201 b efu n b et. © ie ift ebenfalls auS @icf)enboIg, öaS DoOftänbig gu © te in e rh ä rte t u n b a m S ß a f f e r f c f j l a g e a u S g e f t i n f t i f t , e i n g a n g f i x e r e s S e i t e n f ü r b i e (S cf) t h e i t i t) r e ä 2 I f t e r S.

S i e U m faffungStoänbe finb faft burcfjtoeg auS Ä iefernfjolg, fog. ©cfjrot=

fjofg, Don 1 6 /3 0 cm © tä rfe , h o d jfan tig a u fe in a n b e r gelegt, a n ben Gmben über»

b la tte t u n b bie S ag e rfu g e n m it Sefjm g e b ie te t. © ie Slufsenffädjen finb üb er bem .^alien g an g e burd) fen!red)t angebrachte S r e tte r m it g u g e n fe ifte n gegen S ßitterungSeinffüffe gefdjü^t.

© ie $ ü r= u n b g e n fte rp fo fte n finb Don © idjenljolg u n b unD erbältniS»

m äfiig b re it, fo an ber füblid)en (S in g an g S tü r 5 4 cm (9Ibb. 5 ) .

Stuffaffenb ift ber T riu m p h b o g e n (Stbb. 7 ) , ber a n bie Ä o n ftru ftio n gotifd)er T ü re n in © te in m a te ria l e r in n e rt: bie u n te r bem oberen O u e rb a ffe n a u sg e fra g ten b ö ig e r n n ö baS (Singiehen beS © pi^bogenS a u f bie Iid)te SBeite gtmfdjen biefen S tu sfra g u n g e n , fotoie bie ftren g gotifdje 2lb fafu n g u n b gang befonöerS bie g a fe n e n b ig u n g . S e ib er ift bie S o n f tr u f tio n biefeS 33ogenS (2 ibb. 6) infolge ber fehr Dielen SluSbefferungen u n b ftn b e ru n g e n , benen gerabe biefe SBanb auSgefefet to ar, nicht m eh r gu erfen n en , u n b idj fa n n rnid) öaher n u r a u f m eine e in g a n g s an g efü h rte Slufnaljm e auS öem S af)re 1859 begiehen.

© ie © a lle n über ber Sirene liegen fladj auf, ebenfalls ein g e i l e n fü r ih r hofeS S llter. %eber S a l te n tr ä g t ein © p a rre n g e b in ö e ; bie © parren=

gebinbe toedjfeln ö e ra rt u n te r e in a n ö er ab, bafc öaS 1., 3. u n ö 5. uttö öaS 2., 4. u n b 6. uflu. afS gleiche m it e in a n b e r burd) SlnbreaSfreuge D erbunöen

(14)

finb. (Sine burdjgeijenbe, gem einfdjaftlidje S än g en D erß in b u n g Ijaßen bie

© p arre n g eß in b e n id jt.

Slud) bie au§ bem (Sf)ore gur © a frifte i fitfjrenbe T ü r (2166. 8) ent=

fta m m t tljrer g o r m u n b M o n ftru ftio n nad) ungm eifetf)aft ber S e it be§ 14. ober bem S ln fang be§ 15. S a l)rl)u n b e tt5.

3?adj biefen (S rö rteru n g en fo m m en m ir g u r $ r a g e nö(^ ^ em ^W er ^ er S ird je . 2IHgem ein legt m a n bem S itter b e r Ä irdje bie a n b er ©übmeftecfe ein g efdjnittene Q atjt 1201 gu © ru n b e . ® e r SBerfaffer be3 „23ergeid)niffeä ber X ütnftbenfm äler b er ^ßrotring © djtefien" (23re§tau 1 8 0 4 , 4. 23b.) ftim m t biefer 2InnaI)m e ßei S3efd)reißung b e r $ ird )e ab er nicf)t gu, in b em er

© . 4 4 2 u . a. fa g t: „ . . . . $ i e .S o n ftru ftio n be§ T rtu m p ljß a tfe n ä ift m efenttid) D erän b ert; au § bem jegigen 23eftanbe täfjt fid) eßenfom enig b e r ©d)Iuf$ gieren, mie au § ben a n ber © djm elle ber ©übmeftecfe eingeljauenen Jsaljreägaljlen 1 2 0 1 , 1 6 5 5 , 1 7 5 5 . 3Sat)rfd)eint:id)feit ßegüglid) beS SafyreS b er (S rß au u n g ß ean fp ru d )t ef)er bie $af)re§gaf)t 1 6 2 2 ' eingefjauen a u f b er (Sbangelienfeite beS (Stjoreä,0) a u f fie b eu ten aud) bie 23erfröpfm tgen gm eier T ü rfaS cien m it im ü firigen fpätgotifd)em 5 ß ro fiL "7)

Stud) bie SBerfaffer ber DorJjin erm äh n ten ,,,<poIgfirdjen u nb £otg=

tü rm e u fm ." ä ß ig g e rt u n b 33urgem eifter fdjeinen biefer SInnaIjm e n id jt ßei=

g u ftim m en, m ie nad) bem Ijin te r 1622 gefegten ( ? ) gu fdjliefjen ift.

33ei biefer ltnfid)erf)eit in b er 93eftim m ung b er S a u g e it m iiffen m ir n u n }elf)ft a u f bie © ud)e nad) bem S tlter ber ftird je au§gef)en, gu metd)em Qtoecfe u n s bie $at)reggal)Ien, bie 23aumeife u n b U rfu n b e n ben Söeg m eifen.

3 n erfter ö in ie gelten bie 3aljre§gaI)Ien ftet§ fü r bie Q eit einer Stu§=

füfirung atö 23em ei§m ittet, b a mot)t m it giem lid)er ö e ftim m tlje it anguneljm en ift, baf$ fie m irftid) in bem S a ljre a n g eß rad jt m orben finb, a u f metcfjeä fie

^ in m eifen . U nb m enn m a n aud) m oljt I)ier bie früf)e Stnm enbung araßifd)er g aß len g eid jen in jen er bam alS nod) fetjr u n fu ttiö ie rte n © egenb angugm eifetn geneigt m äre, — mie bieg aud) einerfeitS gefcfjefjen — , fo bitrfte biefen 3 m e ife tn bod) ber llm fta n b entgegengufteCen fein, baf? £ e rg o g 93ofeftam I ., b er 1201 ftarß , in gm eiter @ |e m it ein er beutfd)en 5ßringeffin ö erm äfjlt, fid)

“) ®ie grage, ob bie t)ier — au ber norböftlicfjen 2lcf)tortfeite beS Sf)oreg — beftnblicfte Qal)! überhaupt in 89eäiet)ung jutn S a u ber ffirdje gu bringen ift, bezweifle id) nad) bem Qnfammenljange, in bent fie fteljt, benn fie lautet:

t THEOVILOS HofmAnus ANATO 1622.

in fo lg e ber üielfadjen ttbertündj ungen ift fie feijr fdjwer 31t erfenneu, unb baS mag ber

®runb fein, weStjalb man baS an ato — folt Wol)l ANNO Ijeifjen — bei flüchtiger Säe*

fid)tigung für einen T eil be§ „ r en o v a tu m “ t)ielt.

7) ®iefer @a£ ift mir nidjt ttar. S!Bat)rfd)eintid) ift l)ier bie Safrifteitiir gemeint;

biefe ift aber fo wenig fpätgotifd), inelmeljr fo früljgotifd), bafj ber Sterfudj, fie mit bem 5al)re 1622 in 33erbinbung 31t bringen, in ficf) verfällt. —

(15)

S e l t n e r , S ie Sirdje ju ©t. Jgebttrig 6ei ^Slefi. 7

u m bie g ö rb e ru n g beutfdjer K u ltu r in £>BerfdjIefien feljr ü e rb ie n t g e m a lt h a t; bafs ferner ba§ inbifd)=araöifcf;e Q ifferft)ftem , b u rd j ben Sftönd)

© erB ert, ber im $sahre 99 9 al§ ^3apft © t)Iüefter I I . ben p ä p ftlid je n © tuf)I Beftieg, ein g efü h rt, im 13. ^ a l)rf)u n b e rt b urdj gang E u r o p a ö erß reitet m ar.8) @3 ift baF»er fef)r moIjI anguneljm en, bafj einem Bei bem S a u ber föirdje beteilig ten © eiftlid jen o b er bem S a u n te ifte r biefe Z iffe rn aud) fd^on B efannt getoefen finb.

SSetradjten m ir n u n bie © ru n b la g e in b er fitbm eftlidjen @cfe b er JH rdje, mo bie © djmelle m it ber SaJjreägaf)! 1201 ftdj Befinbet, fo fin b en m ir bie u n te r biefer ©chmelle gemefenen © ru n b la g e rflö g e b u rd j eine u n terzo g en e

©chmeUe erfegt m it bem ® a tu m D ie 5 M a i 1 6 5 5 . SBie e rftö re n fich bie 3 m e ifle r an bem S itter ber ® irdje biefe fidjtB ar u ra lte , faft ü erftein erte e ig e n e

©chmelle u n b bie b a ru n te r Befinblicfje jü n g ere © djm elle? SSenn biefer U m ftan b iljrerfeitä feine Befriebigenbe © rflä ru n g e rfä h rt, fo m ödjte id) iljn m ein erfe its bod) atö S e m e iä m itte l fü r bas> a u f ba§ 5sahr 1201 guritifgeijenbe Sllter ber $ ird )e in S tnfprudj nehm en.

SBir fo m m en n u n g ur S a u m etfe, gum S t i l e ber ® irdje, ben m ir au ä ber 23efd)reibung g en au fen n en , u n b bem m ir bie B eftim m ten gotifcfjen f o r m e n , m enn fie auch fehr r °f)er 9?<*tur finb, n id jt aBfprecfjen fö n tten , —■

f o r m e n , bie im 16. ö a ljrlju n b e rt nic^t m eh r ö e rm a n b t m orben finb. S)iefe§

ift ba§ gmeite S Irg u m en t, ba§ ich fü r m ein e SInftdjt in § g e lb fü h ren möchte.

Slfö b ritteS fo m m t eine Itrfu n b e in S e tr a d jt, bie fid) im g ü rftlid j

?piefftfdhen Strdjio B efinbet; fie la u te t:

„ llrfu n b e d . d. K a tiB o r ben 4 . ®egemBer 1 4 0 8 .

Soljcm n, § e rg o g oott X ro p p a u u n b DiatiBor, üBerläfet feinem © etreu e n

^ocujcf) SBornichin einen £ o f , „b er bo le it a n bem O rte in u n ferem © o rfe, g e n an n t Sllbeborf, Bei b er Sßleffen, u n b g rä n g t gue ber ein en © eite a n § e m p iI3

© chneiber © a rte n , gelegen Bei ber S ird je n b er lieBen © a n f t § e b m ig , gue ber anbere © eite g re n g t h e ran Sftagfen © diefferä E rb e ." — ift bie§ bie erfte u rfu n b lid je (£rm äfjnung ber ^ e b m ig ä fird je in S lltb o rf Bei ^ le f ;. — SIBfcfjrift, BegtauBigt burd) ben S K agiftrat ö o n ^ßlefj, ben 2 1 . S u n i 1 7 0 9 .9)

3iad) allen biefen E rö rte ru n g e n b a rf m oljl b er S c h lu ß gegog^n m erben, baf; bie 3af)I 1201 B eftim m t bie be§ ^ er © r ü n b u n g ift, u n b baß ber 23au felBft, m enn er auch n id jt h 'n t erein an i)er au fg efü h rt m orben fein foHte, boch fpäteftenä in ber erfteit § ä lf te beä 15. 3 a f)rfju n b e rt3 öoHenbet m orben ift.

s) £afcf)fe, Über unfer inbo-arabif<f)e3 Qifferfgftem, Strnftabt 1 8 6 1 . — «ß. SEreut- tein, ®efd)id)te unferer gatjlenäeicfjen, Sort§rut)e 1 8 7 5 . — § . äBeifsenborn, ßur ®efd;icf)te ber ©infüfyrung ber jetjigen Qiffern in ©uropa burd) ©erbert, Berlin 1 8 9 2 .

") ©. ßioier, ©efd)i<$te be§ gürftentmnä 5ßtefj, ffattottn^ 1 9 0 6 , Sb . -1 @ . 8 4 .

(16)

8 ($. Q e l l n e r , Strebe 311 ©t. .f>ebit>ig bei $tefi.

2 . 6 r u n 9 r i( j. 3 . S y fte m 9 ß r 0run0Ific}G.

4 . C eif Don 0 e r fü d c o e ftlid ie n Gehe

mit her alten bon ber ©rünbung t. Qi- 1201 ftammenben unb ber fpäter t. 3- iö ö ö auggemedjfelten ©Zweite.

6 . Sochel u n 9 S a te n e n 9 ig u n g a m T r iu m p h b o g e n .

luie fie 1859 uodj beftanb, unb beren ©puren bem geübten 9tugc

nod) Ijeute fenntlidE) finb.

5 . P r o f il B er B in fa ffu n g a n S e r [U9I. E i n g a n g s tii r .

(17)

(£. S e lln e r , ®te ft'ircfje ju ©t. ,‘pehwig bei s4Jlef(.

7 . D u rrtifrh n iff.

(18)

W x z W a p p m t

t i e r J t f j l e J t p d ^ n I T a n b g e m i m i b e n .

SBon Dr. Öeftar Q£)tfp«( unb (pauf 'Ku^er.

B . I ^ e g i e r u n g ö b e z i r k B r e s l a u .

9?ad)bem m ir bie 2 ö ap p en ber m eiften oberfd)Iefifdjen S an b g em ein b en ü erö ffen tlid jt haben u n b aud) bie nod) aufjenftehenben red jt Balb beröffent=

liehen toerben, b eg in n en m ir in O orliegenbem ,'pefte m it ber 23ehanblung ber m ittelfdjlefifdjen S ßappen. ® ag u inerben m ir nicht n u r baburd) toer=

a n la fjt, bafj b er S o E ftä n b ig fe it h alb er auch SBappen ber au ß erh a lb 0ber=

fdjlefien liegenben © em ein b en nicht ü b erg an g en m erben fö n n en , fo n b ern and) b ab u rd j, b aß m anche oberfd)Iefifd)en 9I6geicf)en erft burd) bie 9SergIeid)ung m it a n b e rn in b aä red)te S id )t gefegt » e rb e n . S u g leid ) fin b en m ir babei (Gelegenheit, bie m ertboE en E ingaben g r e ilje rrn b o n S a u r m a ä (3öappenbud) ber S tä b te u n b S tä b te l S d )Iefien ä) gu ergangen.

U nfere A rb e it m irb utt§ im allgem einen erleid)tert, ba bie © em einbe»

ficgel 3KitteI= u n b 9?ieberfd)lefien§ eine gemiffe @ i n f ö r m i g ! e i t auf*

m eifen u n b inäbefonbere o f t bie © e fta lt ber Xf)enti3, f e r © ö ttin ber

© ered jtig feit, geigen. S ßir g lau b en n id jt fehl gu gehen, m enn m ir biefeä m ieberljotte A u ftre te n ber T h e m iä bem U m ftanbe gufd)reiben, bafe bie

© em ein b eö o rftän b e 3RitteI= u n b Süeberfchleftenä aud) a u f ben S ie g e ln 0 rt§ = gerid)te g e n a n n t m erben. g ü r biefe m ar n atü rlich bie © ö ttin b er ©ered)tig=

te it b o n » e b e u tu n g . Zugleich aber e rte n n en m ir au § ber m htljologifdjen

© eleh rfa m feit, bie fid) in b er 9Baf)I be§ a n tife n 9Xbgeid)enä geigt, ben E in flu ß be§ £ u m a n i§ m u § u n b fo m it b a ä nicht g a r gu grofee SCIter biefeä SSappen*

bilbe§, ba§ ftdj g. » . im G reife Ö ls 9 m a l fin b et. S afe aber S a m m itfd ) (® r. S t e in a u ) 9ib b . 2 bie T h e m is b e r b o p p e l t h a t fö n n e n m ir u n§

ü ielleid jt b ab urd) e rflä re n , baf$ m a n entm eber ba§ göttliche u n b bag menfd)=

liehe 3fed)t ober b aä Bürgerliche u n b b aä fanonifche Riecht barfteE en m ollte.

(19)

B. SRegterungä&eäirf '.örestau. I. ffirei§ S tie g . 11 O b e r füllte a u äg eb rü ift toerben, baf; biefe§ S ie g e l ben © eridhtäbesirf 3 to e i e r £ r t e (S am m itfcf) u n b M e b e rb a m m ) 6e3eicfjnet?

E in ig e S ie g e t (8 3. S . im S te ife 2 8 a rte n 6 e rg ) n ehm en n id jt bie gange © ö ttin auf, fo n b ern begnügen fid) m it ih rem 2Irm e, ber bie Söage trä g t (2166. 3 ) ; geioöhntid) ra g t ber 2Irm au » e in e r SöoIIe fjerbor. 2lnbere S ie g e l seigen fo g ar n u r bie SB a g e ber Tf)em i3.

Stuffafienb o ft feljrt fo b an n ba§ <£erg loieber, au § bem 3 S lu n te n fprieften (9166. 1 1 ) ; lo ir 3äf)(en e§ 3. 33. im G reife DIS 7 m af. £>Ijne S lu n te n erfd)eint e§ in S acffdjönau (Sfr. Ö tö ) , m it einem S re u g e in © ro f5=EIIguth (S ir. D l§ ) . ift fto ljl ein S t)m6of b er S i e b e u n b E in tra c h t; öergl.

K u p ta u , S r . Kl)6n if ( C . $ . V 2166. 4 3 ) , too e§ m it ben S y m b o le n be§

© la u b en ä u n b ber H o ffn u n g b e re in ig t ift. ® ie H o f f n u n g ift Ijier burtf) einen S?af)n beseidjnet. S o n f t a6er erfdjeint fie at§ eine g r a u , bie in ber r. ,<Qanb einen SSogel, in ber I. einen 2 ln fer h ä l t ; bgl. 2166. 3 u n b ?ßotnifdj=

S a m te , .Str. g a tfe n b e rg ( 0 . £ . V 2166. 7 7 ) . tu n lic h toie bie 3Sage bie T h em i§ b e rtritt, fo gufreiten auch ber 2t n f e r bie H o ffn u n g ; b enn loenn 0rtfd )aften , bie e n tfe rn t ö on g rö ß eren © ettäffe rn liegen, ben 2ln f e r tim SSappen fü h ren , fo fa n n h ie rm it n id jt bie S c h iffa h rt öeseichnet fein.

I. Kreis Ärieg.

1. g to h n o u , S g . 1 7 7 6 : G in 3 im m e rm a n n , ber m it bem S e ile einen S a tte n b erap p t.

2. £>erm3borf, S g . u m 1 8 5 0 : 3 Staren a u f E rb b o b en .

3. 9Ut=#ammer, S t . n . 8- : Qtoei Iin f§ gefdjrägte J a m m e r über ein a n b er.

2 lu f biefem S t . n . 3. fteljt glüifdjen ben beiben ^ ja m m e rn ber 9iam e beä £>rte3. 2Iuf ä ltere n S ie g e ln loar looht n u r ein J a m m e r D orhanben;

bie S e rb o p p e lu n g fd)eint bem fl)tnm etrifd)en S in n e be§ $ßetfdjaft$?=

fd)neiberä ih ren llrfp ru n g 3U b e rb an fen .

4. StarBOurg, S g . 17. 3'aljrlj. (2(66. 9 ) : S u r g m it 3 S in n e n .

5. tarB m arlt, 1712 3um S ftarfte erhoben, S g . 1 7 7 6 : © e6äube m it einem T ürm chen in ber SCRitte be§ ® ache3; b ielleidjt ba§ 2Tm t§hau§ ober eine Stapelte. 2166. 6ei S a u r m a * ) S . 36.

6. S o p p e n , S g . 1 7 7 6 : T h eu ü ä m it S d jlo e rt u n b SSage.

7. Sreifetoig, S g . 17. ^ a h r h - : £ e rg , a u ä bem 3 S lu m e n fpriefcen; ein fehr h äu fig a u f © em einbefiegeln ö o rfo m m en b eä SBappen. S g l. 2166. 11. 8. ©rojj=2eubufd), S t . n . 8- : ® re i S a u66äu m e a u f E rb b o b ett, I. neben

jebem ein © e6iifd). ® a§ © ange foll bielleid jt ein en „ S u fd j" borfteüen u n b b a ru m (a tlerb in g S nad) falfcher E ty m o lo g ie ) ein rebenbeä Sßappen fein.

*) § . ü. © a u r nt a » 3 e 11 \ d£) , SBappeitbucf) bet fd)lef. ©täbte unb ©täbtet.

(20)

12 Dr. 0 . SSilpert tr. Stuwer, Die aBappeit ber fdjlcfi'fdjeit Sanbgemetnben.

(21)

ß . >Regterung36eair! S re ä ta u . I. S r . S tie g . II. Str. © tr e te n . III. ffr. aJliinfterfeerg. __ 1 3

9. 9feu=2ibm urg, S t . n. 3.: G in fdjrettenber 2 ito e ( ber Don S im b u r g ? ) .

10

. 2uifentfy al(= @ h arIo tten ro b e), S t . n .

3

- : T o n n e.

11. £ afd)enberg, S r . n. 3. (Slbb. 6) : S 'in b m it einem 9Ze£ in ben töärtben, r. u. I. Don 3 G lu m e n a u f bem (Srbboben begleitet.

II. Kreis Strehlen.

1. « ä rg b o rf, S g . 1 7 6 8 (B E R T Z D O R F ; STbb. 1 3 ) : Sßflug, b arü b er 3 G ögel.

2. W a r f t S o ljra u , S t . u m 1 8 5 0 u . n . 8- (Slbb. 1 ) : © ine g efrö n te g r a u m it lan g em , inallenbem § a a r u n b in bie Jpftfte geftiigten SIrm en. 0b eine .^eilig e bargefteK t loerben foll, läfjt fict) nic^t feftftetlen, gu m al ba ber £>eiligenfcf)ein fehlt. 3SielIeid)t fö n n te m a n a n bie h eil. H ebung b e n fen ; bodj bie $ r o n e ift a u f bem ä ltere n S t . m it 3 S lä tte r n , a u f bem jü n g eren m it 3 G la tte m u n b 2 p e r le n berfefjen, ift alfo fein

£jergog§hu t* S a u r n t a S . 22 fe n n t fe in SBappen be£ 0 r te 3 . 3. $>äfcborf, S t . u m 1 8 5 0 : S eiterto ag en .

4. G ifenberg, S t . u m 1 8 5 0 : (Sin S ljren felb .

5. fta m p e rn , S g . u . S t . n. 3.: ® e r obere T e il ein er K o rn ä h re m it fid) fenfenbem .Stopfe.

6. Storifd), S t . u m 1 8 5 0 : T f)em i§ m it S d )tu e rt u n b Sßage.

7. S t i p p e , S g . 1 7 6 8 : S c h a lb r e tt . S o llte biefem b a ä ^Siaftentoappen gu (Grmtbe liegen, fo loäre e§ rot=tt>eife gu fin g ieren .

8. 3 M )ltf)eu er, S g . 1 7 6 8 : Slufred)t fteljenber Dtedjen (o b e r -(G ab el?), h in te r bem fid) S e n fe u n b ® refchflegel freugen.

9. $ etert»ifc, S g . 1 7 6 8 : $ L b e tr u g m it Sd^üffel in ber r. £ a n b ; rebenbeä Sßappen.

10. ^ o g a r th , S g . (Slbb. 1 1 ) u . S t . u m 1 8 5 0 ä. 58.: £ e rg , au § bem 3 SBlumen fpriefjen. 9Sergl. « re ife to ig , « r . G rieg .

11. ltn ter= S d )reib cn b o rf, S t . u m 1 8 5 0 : Sßeinftocf a u f G rbboben.

12. S u tp ifc, S t . u m 1 8 5 0 ä. G . (Slbb. 1 5 ) : 3 « rä n g e .

13. SSöIbdjen, S g . A n fa n g b. 19. 3 a f)rh --- G a u m a u f G rb b o b en . S t . n . 8-:

3 T a n n e n au f G rb b o b en . G eibe W ap p e n finb rcbenb.

III. Kreis ?ftünfterberg.

1. ^ertiD ig äm alb e, S g . 1 8 2 7 : § 1 . Sfifolauä, £ird)enpatron (Neuling, S . 10 0 ).

2. trettflu, S g . 1 7 6 0 : 3 SIf)ren.

3. D b e r ^ o m ä b o r f , S g . um 1 7 6 0 (Slbb. 3 ) : g r a u in ber 3 t. m it Slnfer, in ber 2 . einen G ogel ( T a u b e ? ) , I. u n te n 3 G lu m e n . T>a§felbe äß ap p en b ilb h a t $ o b iif ö *3am fe (Sfr. g a lf e n b e r g ) ; eine S a rfte H u n g ber H o ffn u n g .

(22)

4. 2öd)tborf, S g . 1 7 6 0 : S a n b m a ttn , m it ber S id je t (betreibe m äJjenb, Begleitet Don 2 SSögeln.

14 Dr. 0 . 3Bitpert u. ftufeet , S ie äSoppen ber fct)lejif$en ^anbgemeinben.

1. g ra n te n b e rg , S g . n . Q .: § e r§ , au£ bem 7 33Ium en fpriefjen.

2. (vam eng, S g . u m 1 8 4 0 : T ^ e n tiS m it SSnge u n b S c h e r t .

3. © ie rid ^ tu a lb c , S g . : ^ e r g , a u g bem 3 » tu r n e n fo rie^ en . 33gl. Slbb. 11.

4. £ e m m e rs b o tf, S g . 1 7 7 4 (Slbb. 10) : © ine blüfjenbe ^ fta n g e , bie auä einem S in ter Jjertoortoädjfi.

5. K aubnifc, S g . 1 7 7 4 (Slbb. 12) : @ in S re ib e rg , au§ bem 3 » tu rn e n K rie g e n . (© e rid jtä f. 1 8 0 9 : T tje m iä m it SBage u n b S d jlo e rt.) 6. W eid en a u , S g . 1 7 7 4 (Slbb. 8) : 9?ad) r. fp rin g en b e r § irfd ).

7. ® d)Io tten b o rf, S g . 1 7 7 4 (Slbb. 5 ) : Slrm , b er eine SSage § ä lt.

8. © tolg, S g . 1 7 4 6 : 3 tu S d )ilb e eine T f)em i§ m it S d )to e rt u n b SBage.

9. SSittfd), S g . 1671 u . 1 7 7 4 : SBage; ghrifdien ben SBagfdjalen ein § e r j , auS bem 3 » tu rn e n fpriefeen.

2. ,*)ammuic9»5wic»«waH»nif <&«. i i ~ \ . « w — —■>-

gem einfam m it ber einen ß an & eine SBage em p o rtjatten u n b tn ber a n b e rn £>anb je ein S d )lo e rt tra g e n . S iefje S e ite 10.

3 . 9 )U u fc f), S t . n . 8. (Slbb. 7) : Stoeiftöcf. T u r m ; r. ? , I . ? . S ie beiben g ig u r e n m ü rb en fid) burd) e in ä lte re s S ie g e t feftfteüen taffen ^

4. G iftig , S g . 1 7 7 6 : S lrm m it Sßage, ttrie S d jto tte n b o rf, Mr. g ran !en = f te in ) . SSergt. Slbb. 5.

5 <Borfcf)Hnfc, S t . n . Q .: S a u b b a u m (@ id je ?) a u f © rbboben.

ö . W & o r , S g . u m 1 7 5 0 (Slbb. 1 4 ) : S a u m ofjne » l ü tt e r ; b a ru n te r e in .st aljn ( ? ) .

IV. Kreis Frankenftein.

V. Kreis Steinau.

ö. xatjoorj, « g .

9. 2f)idau, S g . 17. 3 a f)rt).: 3 t t j r e n au f (Srbboben.

(23)

Ms alfßti Bti'iu'nliaU'et Mnffe.

Sßou ^franj QJofflftegef-

A llgem eines über i>ie f ü n f t e .

S i e f ü n f t e ( I n n u n g e n , © ilb e n , Qec^en) finb eine m it b er » i lb u n g eineö freien » ü rg e rfta n b e S u n b b er G ntm icflung be£ ftäb tifd jen SßefenS itber=

h a u p t gufantm enf)ängenbe © d jö p fu n g öes S JttttelalterS . SJian b erfte^t b a ru n te r befan n tlid ) B e re in ig u n g e n b on ^ e rfo n e n , n am en tlich beS § a n b m e rfer= u n b

© em erbeftanbeS, m it obrig teitlicljer S e m illig u n g gebilbet, gu bem g ü ^ c f' bie befonberen S n tereffen biefeS © tan b eS gu m ag ren u n b gu fö rb ern .1)

2(n ber © pi£c biefer V erein e ftan b e n beborgugte £ a n b m e rf3 m e ifte r,

— bie t lt e f te n üb er © efd)m orenen — , bie in ber 3tegel n on ben 3iat=

m ä n n e rn , fp äter aud) bon ben S u n ftm e ifte rn felbft gem äljlt m ü rb en , im le ite te n g a E e febod) ber » e ftä tig u n g burd) ben K a t b eb u rften . © ie ber=

m itte lte n ben 9Serfef)r gmifdjen bem 3 ia t u n b ben I n n u n g e n u n b beriefen bereu SOtitglieber gu ben fo g en an n ten ajto rg en fp rad jen , b o n S e it gu S e it ftatt=

finbenben 93efpred)ungen, in benen ü b er 2tngelegenf)eiten ber D ü n u n g e n be=

ra te n u n b 33efd)Iüffe gefaxt m ü rb en , bie ab er ebenfalls bont 3 tate b eftätig t m erben m u ß te n .")

S i e S ü n fte befaßen bie © elb ftb erm altu n g u n b to n n te n bafjer if)re in n ere n Stngelegenljeiten felbftänbig reg eln u n b o rb n e n . (Sbenfo b e rtra te n fie, gleichfalls felbftänbig, ihre S n te reffe n nad) aufeen u n b m ehrten febe @d)äbi=

gung berfelben Irä ftig ab. © ie e rlie fe n » e ftim m u n g e n ü b e r bie 2luS biIbung ber Sefjrlinge u n b © efeEen, ü b er bie ^ f lid ) te n b er SReifter, ü b e r Slufnafjm e in bie S ^ u f i. © ie reg elten bie 2of)n= u n b S trbeitSberfjältniffe u n b beforgten

’) S gl. ä<legei-3 ffonberfationälejüon, 2. Slnflage unter ßunftwefeu — unb 11. Sluf- läge unter „ßiinfte unb Innungen".

2) &. 21. ©tenjel, ®efcf)id)te ©djlefienä I @. 236 unb 237. ffarl 3taebiger, ®e- fc^ic^te ber ©tabt unb ber ebaugeti{cf)en ffirdjengetneinbe £errnftabt, ffr. ®ul;rau, @. 29.

Dr. ®. ffraroc^näfi, S ie alten ®rofr»©tTel)Ii£er Innungen. SSiffenfc£)aftti<f)e Beilage jum 3a^re06erid)t be§ ®r.-©treljli£er ®i)innafium§ bom Jjaljre 1910 I @. 5.

(24)

l g g. 9iottjfeget, S ie alten Qiegettljall'er günfte. 1.

ben E in la u f ber Stoljftoffe, bie b a n n gu billig en g re if e n ben SOieiftern üBcr=

laffen m ü rb en . S i e ü b ten eine S itte n p o liz e i über bie Q u n ftm itg lie b e r auS, Übermächten bereu gefam teS T u n u n b V e rh a lte n u n b fegten S tr a f e n feft für V erfeh lu n g en u n b Ü b e rtre tu n g en . ® eSgteid)en h a n b h ab ten fie eine gemiffe S ftarftp o tig ei, in b en t fie 3. 23. n id )tg ü n ftig en £ a n b m e rfe rn berboten, ihre 23 are a u f ben SDtarft 3U b rin g en , u n b m aren ü b e rh a u p t berechtigt, «ßerfonen, bie nicht ein er I n n u n g an g eh ö rten , bie SluSitbung jebeS .JSanbmerfS 3U ber=

m ehren (3u n f t3m a n g ) .3) E in befonbereS ©emicfjt legten fie a u f bie 2ßeljr=

tja ftig fe it ber Q u n ftgenoffen u n b m achten ih n en bie g ü tjru n g ber SBaffen 3u r P flic h t,4) m a§ n id jt m enig 3U b er aS ertfd jäg u n g b e itru g , bereu fid) bie f ü n f t e lan g e S e it 3U erfreu en h a tte n . S chließlich e rla n g te n bie f ü n f t e bielfach auch politifche 3te<f)te, bie fie in b er Sßeife a u äü b ten , b a ß fie V e rtre te r in ba§ 9iat3=

M e g i u m fa n b te n u n b fo fid) m itte lb a r a n ber V e rm a ttu n g u n b R eg ie ru n g ber S t a b t b e te ilig ten .5)

S o n ah m bie $ ? ad )t u n b bie 23ebeutung b er S ü n fte im m er m eh r 3U, u n b baS ^ u n ftm e fe n u n b ber ^ u n ftg e ift beherrfd)ten fd)ließtid) aEe gefeE=

fdjafttidjen u n b ftaatlichen V ertjättn iffe in bem © rab e, b aß felbft fotdje

^ e rfo n e n , bie bem <panbmerf gänglid) fern ftan b en , mie Z ü n ftle r, © etehrte u . bergt., m enn fie im © em einm efen fid) e in ig erm a ß en © ettu n g berfdjaffen m ottten, m enigftenS ein er Q u n ft fid) an fd jtießen m u ß te n .6)

giber aud) bie Q ü n fte blieben b o n bem 2Sed)fet.ber S e it u n b V e rh ättn iffe n id jt u n b e rü h rt. Stuf ben frä ftig e n Stuffchmung u n b bie 23tüte beS Qunft=

mefenS im 9W itteIatter fotgte in b er n eu en S e it beffen K ieb erg an g u nb V erfall. SFcit ber E r fta rfu n g ber tanbeSf)errlid)en © em att ber d ü r f te n un b bem U n terg än g e b er ftäb tifd jen S e tb ftb e rm a ttu n g fa n l guerft bie potitifd)e 23ebeutung ber S ü n fte bat)in. 93atb m ad)te fid) ein SB iberftanb gettenb gegen bie gem erbtidjen V orrechte biefer £ ö rp e rfd )a fte n , in fo m eit fie mirtfct)aftlid)e S d jä b ig u n g e n im © efotge h a tte n , u n b b e ra n ta ß te n ein h äu fig es ® urcf)bredjen ber Q u n ftfd jran fe n . T ie b a ra u f e in treten b e U m m ätgung ber gefam ten

<panbet£= u n b V erfeh rS b erh ättn iffe burcf) bie A n leg u n g b on S tr a ß e n , ben 23au b o n E ifen b afm en , bie V erm en b u n g beS T a m p fe S auch fü r ben über»

feeifd)en V erfeh r, fern er bie b erän b erte S lrt ber (Srgeugung bo n ©ebraud)S=

gegenftänben burch bie E in ric h tu n g beS g a b rifb e trie b e S u n b ähntidje

3) Pfarrer S tult, ® ie ^anbroerfergejelgebung feit tjunbert ^atjren (1810— 1909).

SBortrag auf ber ®eneralfonferenä ber fatt». SDleifteroereiue (ScE)tefien§ am 19. 3uni 1909 in 3iegen^at§. STbgebrucft im ©onntagäblatt ber 9ieiffer 3eitung 9lr. 28 217.

ffralocägnSti a. a. 0 . S . 4.

4) Sßgl. Urfunbe ber ßiegenfjaljer ßeintoeber bom IJaljre 1612 unb bie ber Säcfer bom ^afjre 1615. fframc^nSli a. a. 0 .

' • ) ffra»cjt)n«!i a. a. 0 . @ten3el, ®ef<f)icf)te ©cf)lefien§ @. 237. SRegerS Äon- berfationälejifori.

°) DJlegerä Sfonberfationälejiton a. a. 0 .

Cytaty

Powiązane dokumenty

3Bie anbertoärtg im ©oljrauer ArdjipregBhterate, fo hatte aud) ber feit bem Amtsantritt SJJiarfag angeftreBte ©rtoeiterungg* unb Neubau ber Ijiefigen Sdjule feine eigene

©ie folgenbe Sropfjegeiung ift unter bem Söffe ftarf Verbreitet. Sch toiü eud) eine Sropfjegeiuttg Von einem Sefuitenpater fdjreiben, ber hat biefefbe fcf)ott 1701

fdjentt hotte, hätte ber ablige ©runbljerr biefen einfach baburch entgiehen fönnen, bafe er bon bem Kitterpribileg ©ebraucfj machte unb bon feinen gelbern ben

Rachunek sekwentów, który tu przedstawimy opiera si˛e na aksjomatach oraz zestawie reguł logicznych, dotycz ˛ acych wprowadzania stałych logicznych, a tak˙ze reguł

A gross margin without direct payments divided by 4, namely calculated for 1 year, was 3-4 times lower for a gross margin of production of shrubby willow cuttings (Stolarski et

g ü r bag P farram t Waren biefe Vorgänge, luie fdjon gejagt, Don einer realen Sebeutung, ineil auf ben ©runbftiicfen ber bepoffebierten Säuern

©rjätjluttgen gefdjaffen, für bie man feinen redjten kanten finben tann. felbft wünfd)t, baß man it)m mandje feiner pljantaftifdjen ©efdjidjten glauben foll, ober

^orfd)ung nahmen, wie tu frtifieren fahren, einen Breiten 5J?aum ein.. ®ie Sidptbitber gewinnen eine fteigenbe Sebeutnng; fo ift aud) bie ©ammlung Don Sidjtbilbern