Studia i Materiaïy, 2/2016 (21), cz. 1: 143– 156 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12
* Prof. dr hab. Andrzej SopoÊko – Katedra Systemów Finansowych Gospodarki, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Adres do korespondencji: Katedra Systemów Finansowych Gospodarki, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Szturmowa 1/3, 02-687; e-mail: sopocko@wz.uw.edu.pl.
P ïace ibemerytury wbprzyszïoĂci.
Na ile sta Ê gospodarkÚ
Andrzej Sopo Êko
*Coraz dïuĝsze ĝycie wydaje siÚ przysparzaÊ gospodarce problemów, abprzede wszystkim – alar- mistycznych opinii dotyczÈcych obciÈĝeñ pracujÈcych Ăwiadczeniami emerytalno-rentowymi.
RzeczywiĂcie relacja miÚdzy znajdujÈcymi siÚ wbtzw. wieku zdolnoĂci do pracy abstarszymi pogarsza siÚ. W ujÚciu statycznym wyglÈda to bardzo niekorzystnie, inne jednak wraĝenie odnosi siÚ, gdy podejdzie siÚ do tego dynamicznie, czyli uwzglÚdniajÈc wzrost wydajnoĂci pracy. Z przedstawionych wb artykule wyliczeñ wynika, ĝe utrzymanie jej dïugookresowego wzrostu, nie tylko wbPolsce, lecz takĝe wbinnych krajach europejskich, pozwala zarówno na wzrost plac realnych, jak ibutrzymanie obecnego wskaěnika zastÈpienia (relacja: emerytura–
pïaca). WiÚcej optymizmu wbtej sprawie moĝna byïoby mieÊ przy utrzymaniu obecnego wieku emerytalnego. Przywrócenie starego (sprzed 2013) moĝe, ale nie musi, spowodowaÊ pewne problemy, wbpostaci zablokowania realnej wysokoĂci pïacy netto (przez rosnÈce skïadki lub zastÚpujÈcy je wzrost podatków). Wówczas prawdopodobnie obecnego wskaěnika zastÈpienia nie daïoby siÚ utrzymaÊ. W niniejszym artykule autor przedstawia opis analizy liczbowej majÈ- cej za zadanie odpowiedzieÊ na pytanie: czy wobec realistycznie przyjÚtego wzrostu wydajnoĂci pracy (powyĝej 1% rocznie) jest moĝliwe utrzymanie obecnego wspóïczynnika zastÈpienia ibjednoczesnego wzrostu pïacy realnej?
Sïowa kluczowe: dystrybucja dochodu, system emerytalny, wynagrodzenia.
Nadesïany: 04.04.2016 | Zaakceptowany do druku: 08.11.2016
Wages and Pensions in the Future. How Much the Economy Can Afford Longer life seems to augment economic problems, and – above all – alarming opinions are being voiced about the burden of pension benefits that is imposed on the working popula- tion. Indeed, the relationship between those of the so-called working age and the elderly is getting worse. In statistical terms, this looks very unfavourable, yet a different impression may be gained when the issue is approached dynamically, that is with account being taken of the increase in labour productivity. The calculations presented in the article show that, by main- taining its long-term growth not only in Poland but also in other European countries, both real wages may increase and the current replacement rate (pension-wage relationship) can be sustained. More optimism about it could ensue if the current retirement age were maintained.
The re-establishment of the previous (pre-2013) retirement age may, but need not, cause some problems such as freezing real net wages (due to growing social security contributions or alternative tax increases). Then, the current replacement rate probably could not be retained.
In this article, the author describes the quantitative analysis intended to answer the question:
with a realistically assumed labour productivity growth (over 1% per year), is it possible to maintain the current replacement rate and a simultaneous increase in real wages?
1. Zaïoĝenia ibmetoda badawcza Przy rosnÈcej dïugoĂci ĝycia najlepiej byïoby, aby wraz niÈ rósï przesuwaï siÚ wb górÚ wiek przejĂcia na emeryturÚ. Nie dzieje siÚ tak, przede wszystkim zbprzyczyn politycznych. Zmiana wieku emerytalnego podoba siÚ tylko wtedy, gdy próbuje siÚ go obniĝyÊ, na czym, jak siÚ okazuje, moĝna pozyskaÊ znaczny, dodatkowy elektorat.
Nawet jednak bez takiej zmiany, trzeba siÚ liczyÊ zb konsekwencjami niekorzystnych procesów demograficznych. W kolejnych latach baza Ăwiadczeniobiorców bardzo szybko roĂnie, natomiast pïacÈcych skïadki – kurczy siÚ. WidaÊ to na podstawie pro- gnozy demograficznej.
RosnÈcy udziaï emerytów wbspoïeczeñ- stwie oraz coraz wiÚksza liczba lat ĝycia na emeryturze oznaczajÈ, ĝe dla samego utrzy- mania istniejÈcego PKB na gïowÚ miesz- kañca pracownicy powinni systematycz- nie zwiÚkszaÊ swojÈ wydajnoĂÊ, odnoszÈc zbtego nieproporcjonalnie mniejsze korzy- Ăci. ZnaczÈca czÚĂÊ produkcji dodanej musi byÊ przeznaczona na wypïaty dla emerytów ib rencistów. Nie sÈ to co prawda liczby, które mogÈ wystraszyÊ, jednak wbobecnych realiach spowolnienia gospodarczego na Ăwiecie sÈ godne uwagi.
Dla poprawnoĂci obliczeñ trzeba jednak uwzglÚdniÊ dwa fakty:
1. CzÚĂÊ zdolnych do pracy nie pracuje;
relacjÚ pracujÈcych do ludnoĂci wb tzw.
wieku aktywnoĂci zawodowej przedsta- wia wspóïczynnik aktywnoĂci zawodo-
wej. RelacjÚ tÚ moĝna przedstawiÊ takĝe dla poszczególnych grup wieku.
2. Ludzie zaprzestajÈ pracy nie wtedy, gdy rozpoczyna siÚ wiek emerytalny, ale wtedy, gdy chcÈ lub muszÈ.
3. Po otrzymaniu emerytury nie wszyscy przestajÈ pracowaÊ. Wiek, wb którym przechodzi siÚ na emeryturÚ, okreĂla siÚ jako okres „dezaktywacji zawodowej”.
4. Po otrzymaniu emerytury czÚĂÊ populacji dalej pracuje. PracujÈcy wbwieku powy- ĝej 65 lat nie sÈ wliczani do wspóïczyn- nika zatrudnienia. Poniewaĝ otrzymujÈ emerytury, sÈ beneficjentami systemu emerytalnego. Nie sÈ jednak wb caïoĂci utrzymywani przez pracujÈcych przed emeryturÈ.
W dalszej czÚĂci pracy podjÚta zosta- nie próba oszacowania, jak emerytury obciÈĝajÈ pïace, czyli ile powinna wyno- siÊ skïadka emerytalna wb dwu wariantach wieku emerytalnego, tj. przy obecnie obo- wiÈzujÈcym wieku emerytalnym oraz przy tym, który zamierza siÚ, zgodnie zb poli- tycznymi obietnicami, przywróciÊ. Analiza dotyczy wyïÈcznie emerytur zb FUS; nie obejmuje rolników, sïuĝb mundurowych ani rent socjalnych ib powypadkowych. Te ostatnie sÈ elementem polityki spoïecznej pañstwa ibnigdzie wydatki zbnimi zwiÈzane nie sÈ pokrywane wb caïoĂci przez wpïywy skïadkowe czy pochodzÈce zb kont emery- talnych. OkreĂlajÈ je moĝliwoĂci pañstwa ibrozstrzygniÚcia polityczne.
Przedstawiona tu analiza ma pomóc wb odpowiedzi na pytanie: „JeĂli system Keywords: income distribution, pension system, wages.
Submitted: 04.04.2016 | Accepted: 08.11.2016
JEL: G22, J26, J31
Tabela 1. LudnoĂÊ wbgrupach wieku do 2050 r. Prognoza GUS (w tys.)
2013 2014 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Ogóïem 38 496 38 462 38 419 38 138 37 741 37 185 36 477 35 668 34 817 33 951
0–14 5 771 5 751 5 728 5 659 5 227 4 856 4 536 4 302 4 198 4 120 15–64 27 052 26 845 26 620 25 285 24 325 23 683 23 024 21 937 20 418 18 733 65+ 5 673 5 865 6 071 7 194 8 189 8 646 8 917 9 429 10 201 11 097 80+ 1 483 1 522 1 560 1 684 1 680 2 206 2 869 3 373 3 473 3 537
½ródïo: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-ludnosci-na-lata- 2014-2050-opracowana-2014-r-,1,5.html.
Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12 145 emerytalny miaïby siÚ finansowaÊ sam, to
jak powinny rosnÈÊ skïadki, by przy pogar- szajÈcej siÚ sytuacji demograficznej utrzy- maÊ ten sam co teraz wskaěnik zastÈpie- nia?”.
Kalkulacja tych obciÈĝeñ nie jest jednak prognozÈ wypïat ib obciÈĝeñ wynikajÈcych zbobecnych regulacji ibalgorytmów FUS. Te przecieĝ na przestrzeni dziesiÚcioleci bÚdÈ siÚ zmieniaÊ wielokrotnie. Chodzi wyïÈcznie obpodstawowÈ kwestiÚ makroekonomicznÈ:
czy gospodarka jest wbstanie utrzymaÊ ciÈ- gïoĂÊ rozwoju, jeĂli ma byÊb zachowana obecna relacja pïaca–emerytura.
Jest to niewÈtpliwie problem teore- tyczny, ale waĝny zbpunktu widzenia regu- lacji ib konstrukcji kaĝdego zb rozwaĝanych systemów emerytalnych. Celem wiodÈcym tworzenia kaĝdego zb nich nie moĝe byÊ sama postaÊ algorytmu wypïaty, ale odpo- wiedě na pytanie, czy gdyby prowadziï on do utrzymania obecnego wskaěnika zastÈ- pienia, niezbÚdne skïadki emerytalne nie spowodowaïyby nadmiernego obciÈĝenia
pïacy. A wiÚc czy nie wyeliminowaïy one wbpraktyce materialnych przesïanek pod- noszenia wydajnoĂci pracy?
2. Wiek dezaktywacji zawodowej Wiek dezaktywacji zawodowej oznacza liczbÚ lat, po których, Ărednio rzecz biorÈc, przechodzi siÚ emeryturÚ/rentÚ. Nie dla wszystkich jest on równoznaczny zbzaprze- staniem pracy; po osiÈgniÚciu tego wieku czÚĂÊ osób bÚdzie kontynuowaïa pracÚ.
Praktycznie we wszystkich krajach EU wiek dezaktywacji zawodowej jest niĝszy od ustawowego wieku emerytalnego.
Jak widaÊ zb danych zamieszczonych na rysunku 2, tylko wb czterech niewielkich krajach dezaktywacja zawodowa nastÚpuje póěniej niĝ ustawowy wiek emerytalny. Nie jest to takĝe parametr staïy. CzÚĂÊ osób po osiÈgniÚciu wieku emerytalnego, ab nawet ibprzed nim, faktycznie przestaje pracowaÊ.
Zaleĝy przynajmniej od kilku czynników, takich jak stan zdrowia, sytuacja rodzinna,
Rysunek 1. AktywnoĂÊ zawodowa wbgrupach wieku wb2013 roku
2,0 13,2
56,0
85,7 86,1 87,6 87,7 84,5 76,6
60,8
27,6
4,5 0
22,5 45,0 67,5 90,0 112,5
15–17 20–24 30–34 40–44 50–54 60–64
½ródïo: http://www.zus.pl/files/Okres_aktywnosci_zawodowej_pracownikow_50_plus.pdf
Rysunek 2. Ustawowy wiek emerytalny (linia pozioma) ibwiek dezaktywacji zawodowej
Lu Fi Be Pl De It K Dk Es Hu Fr Pt Cy Sl Sk Ie Hr At Nl Lt El Se Mt Cz Uk Ee Lv
1,9
0,0
–1,9
–3,8
–5,6
–7,5
½ródïo: von Nordheim (2014).
wysokoĂÊ emerytury itp.1, obawa przed utratÈ pracy ibprzejĂciowego braku jakich- kolwiek ěródeï utrzymania2. Znaczna liczba osób pracuje jednak dalej, absiÚgniÚcie po emeryturÚ jest zapewnieniem sobie dodat- kowego dochodu.
Kolejnym elementem do oszacowania skali obciÈĝeñ emerytalnych jest wskaěnik zatrudnienia. Dla obliczenia jego wielkoĂci wb czasie przyszïych relacji dobrze byïoby mieÊ takie parametry jak sytuacja na rynku pracy, zdrowie ludnoĂci ibjej dobrostan itp.
Oszacowanie ich jest bardzo trudne, abwynik wÈtpliwy. Trzeba poprzestaÊ na tym, co jest wbmiarÚ pewne. Jednym zbniewielu parame- trów, które moĝna uznaÊ za dobra podstawÚ do obliczeñ, wydaje siÚ jedynie prognoza dïugoĂci ĝycia. Dane GUS przedstawiono wbtabeli 2.
Tabela 2. PrzeciÚtna prognozowana dïugoĂÊ ĝycia do roku 2050
b MÚĝczyěni Kobiety
2013 73,1 81,1
2015 73,5 81,5
2020 74,9 82,5
2025 76,3 83,6
2030 78,0 84,8
2035 79,1 85,6
2040 80,3 86,5
2045 81,6 87,4
2050 83,3 88,4
Dane zawarte wb tabeli 2 dotyczÈ przy- szïoĂci, którÈ wbprocesach demograficznych moĝna okreĂliÊ zbwysokim prawdopodobieñ- stwem. Jaka jest jednak siïa zaleĝnoĂci miÚ- dzy wiekiem przeĝycia, wskaěnikiem zatrud- nienia ibdezaktywacji zawodowej – stwierdziÊ moĝna tylko na podstawie istniejÈcych danych. Zestawienie tych trzech wielkoĂci, tj. wspóïczynnika aktywnoĂci zawodowej, wspóïczynnika dezaktywacji zawodowej przedstawiono wbtabeli 3 ibna rysunku 4.
Rysunek 4. Wspóïczynnik zatrudnienia dezak- tywacji oraz dïugoĂÊ ĝycia wblatach 2000–2014
0 20 40 60 80 100
2000 20012002
2003
20042005200620072008200920102011201220132014 wsk. zatrudnienia wsk. dez. zaw.
½ródïo: opracowanie na podstawie danych zbtabeli 3.
PrzyglÈdajÈc siÚ rysunkowi 4, trudno wychwyciÊ zaleĝnoĂci miedzy wykreĂlonymi danymi. ZbieĝnoĂÊ liczbowa wskaěnika zatrudnienia ibdezaktywacji jest niewÈtpli- wie przypadkowa. Przez 12 pierwszych lat trudno podaÊ reguïÚ okreĂlajÈca zaleĝnoĂÊ obu wspóïczynników wb stosunku do Ăred- niej dïugoĂci ĝycia. Na samym poczÈtku oraz wb trzech ostatnich latach jest ona
Rysunek 3. ¥redni wiek dezaktywacji zawodowej wbPolsce
52,5
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 54,3
56,0 57,8 59,5 61,3 63,0
½ródïo: opracowanie na podstawie danych zbtabeli 3.
147Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12
Tabela 3. Wskaěnik zatrudnienia, dezaktywacji oraz dïugoĂÊ ĝycia wblatach 2000–2014
b 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
wskaěnik dezaktywa-
cji zawodowej 58,00 56,60 56,90 58,00 57,70 59,70 58,20 59,60 61,40 61,00 62,50 62,30 61,90 61,30 62,20 Ărednia ĝycia ogóïem 73,70 74,20 74,40 74,50 74,70 74,86 74,98 75,33 75,65 75,80 76,35 76,65 76,85 77,10 77,68 dïugoĂÊ ĝycia po ust.
wieku emerytalnym 11,20 11,70 11,90 12,00 12,20 12,30 12,40 12,80 13,10 13,30 13,80 14,10 14,30 14,60 15,10 wskaěnik zatrudnie-
nia 55,00 53,50 51,70 51,40 51,90 53,00 54,50 57,00 59,20 59,30 59,30 59,70 59,70 60,00 61,70
½ródïo: wskaěniki – Dane GUS, Roczne wskaěniki makroekonomicne. Cz. III 2, dïugoĂÊ ĝycia – http://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualno- sci/5470/2/8/1/lud_trwanie_zycia_2013.pdf.
Tabela 4. DïugoĂÊ ĝycia ibwiek emerytalny 2000–2050
b 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
Ărednia ĝycia ogóïem 78,35 79,45 80,65 81,6 82,55 83,65 84,3
Ăr. ustawowy wiek em. – obecny system 64,30 65,00 65,70 66,3 67,00 67,00 67,0
Ăr. ustawowy wiek em. – poprzedni system 62,40 62,40 62,40 62,4 62,40 62,40 62,4
wzglÚdnie staïa. O ile wiÚc coĂ moĝna przy- jÈÊ na przyszïoĂÊ, to zjawisko utrzymywa- nia siÚ staïej relacji zarówno wspóïczynnika aktywnoĂci, jak ibdezaktywacji zawodowej.
Od czego to jednak moĝe zaleĝeÊ?
Po pierwsze wskaěnik zatrudnienia zaleĝy od wieku dezaktywacji zawodowej.
Im dïuĝej pracujÈ ludzie wbwieku zdolnoĂci do pracy faktycznie, tym wiÚkszy pierwszy wskaěnik. Nie jest to oczywiĂcie automa- tyczne, poniewaĝ moĝe zachodziÊ efekt wypierania mïodych. Jednoczesny wzrost obu wskaěników nie wskazuje jednak, by takie zjawisko miaïo miejsce.
Moĝna zaïoĝyÊ, ĝe dla osób wbdojrzaïym wieku najistotniejszym motywem ubiega- nia siÚ ob emeryturÚ jest sama moĝliwoĂÊ uzyskania tego ěródïa dochodu. Podstawo- wym czynnikiem bÚdÈ tu regulacje prawne.
Wbnaszym systemie (tzw. starym) ustawowy wiek emerytalny wynosi ogóïem 62,4 (Ăred- nia waĝona liczebnoĂciÈ dla kobiet ibmÚĝ- czyzn). Jest to prawie dokïadnie tyle, ile wiek dezaktywacji wb2014 roku. Nie jest to przypadkowe ib stanowi niewÈtpliwie efekt zrównowaĝenia czynników sprzyjajÈcych odkïadanie decyzji pozyskania emerytury, jak ib siÚgania po emeryturÚ wczeĂniej- szÈ. Wb obu przypadkach wb czÚĂci jest to podyktowane chÚciÈ rezygnacji zb pracy wbogóle lub chÚciÈ uzyskania dodatkowego dochodu. ZamierzajÈcy jednak pracowaÊ majÈ ĂwiadomoĂÊ ryzyka utraty pracy, poniewaĝ uzyskanie emerytur wymaga zaprzestania stosunku pracy ib ponownego zatrudnienia. Pracodawca moĝe wykorzy- staÊ ten moment np. do zmiany warun- ków zatrudnienia, ma teĝ ĂwiadomoĂÊ, ĝe wbrazie koniecznoĂci redukcji liczby zaïogi akurat ta osoba nie pozostanie bez ěródïa utrzymania. Z kolei decyzja wczeĂniejszego przejĂcia na emeryturÚ podyktowana jest wspomnianymi wczeĂniej czynnikami zdro- wotnymi, rodzinnymi, czy brakiem szans na pracÚ wbogóle.
W ostatnich latach wiek dezaktywacji znacznie siÚ podniósï. Od 2000 do 2014 roku wzrósï ob4 lata. O tyle samo wzrosïa przeciÚtna dïugoĂÊ ĝycia. Nie byï to pro- ces równomierny; siïa róĝnych czynników wpïywajÈcych na decyzje potencjalnych emerytów nie byïa taka sama, co wpïywaïo na liczbÚ tych, którzy decydowali siÚ na wczeĂniejsze lub póěniejsze emerytury3. W tym czasie nie zmieniïy siÚ wb praktyce warunki ustawowe przejĂcia na emeryturÚ.
UwzglÚdniajÈc poprzednie dane, zbbardzo
wysokim prawdopodobieñstwem moĝna przyjÈÊ, ĝe wiek dezaktywacji zawodowej jest, przy wzglÚdnej staïoĂci innych czynni- ków, zaleĝny od dïugoĂci ĝycia. Problemem jest okreĂlenie tej zaleĝnoĂci.
W caïym okresie wiek dezaktywacji jest niĝszy od ustawowego wieku emerytal- nego, ab wb ostatnich latach byï on bardzo bliski tej granicy. Czy moĝe go przekro- czyÊ? WykluczyÊ do koñca tego siÚ nie da. JeĂli jednak ten wiek okreĂli siÚ jako nie tyle wiek rezygnacji zbpracy, ile otrzy- manie emerytury, jego przekroczenie jest nieracjonalne. Obecnie równoczesne wyko- nywanie pracy zawodowej nie wpïywa na zmniejszenie emerytury. WrÚcz przeciw- nie. Jej wielkoĂÊ roĂnie wskutek napïywu nowych skïadek emerytalnych. Ze wzglÚ- dów wspomnianych wczeĂniej pewna liczba osób bÚdzie ociÈgaïa siÚ zbpodejmowaniem starañ ob uzyskanie emerytury, ale posta- wienie tezy, ĝe wielkoĂÊ tej grupy bÚdzie rosïa, nie znajduje uzasadnienia. Mogïoby tak byÊ wbsytuacji przy pogarszajÈcych siÚ warunkach na rynku pracy (lÚk przed jej utratÈ), ale prognozy tego nie wskazujÈ.
Gdyby obecny ustawowy wiek emerytalny (od 2013 r.) zostaï utrzymany, rezerwy dal- szego wzrostu wieku dezaktywacji zawo- dowej moĝna byïoby uznaÊ zb wyczerpane.
W obecnych regulacjach wiek emerytalny jednak roĂnie, stÈd powstaje pytanie, czy ten wskaěnik za nim nadÈĝa.
Obecnie jest za wczeĂnie na odpowiedě wbtej kwestii; wbkaĝdym razie dane zbostat- nich lat tego nie potwierdzajÈ. Moĝna chyba jednak przyjÈÊ dwa zaïoĝenia:
– podobnie jak wb latach 2000–2015 wiek dezaktywacji zawodowej bÚdzie rósï;
– ustawowy wiek emerytalny nie zostanie przezeñ przekroczony.
MoĝliwoĂci wczeĂniejszego przejĂcia na emeryturÚ przesuwajÈ siÚ zgodnie zb wie- kiem emerytalnym, stÈd moĝna przyjÈÊ zaïoĝenie, ĝe przez dïuĝszy okres bÚdzie siÚ utrzymywaïa staïa róĝnica miÚdzy wiekiem dezaktywacji zawodowej, abustawowym wie- kiem emerytalnym.
PrzeciÚtna dïugoĂÊ ĝycia rosïa ob tyle samo lat, co róĝnica miÚdzy niÈ abustawo- wym wiekiem emerytalnym. To jest oczywi- ste. JeĂli jednak wiek emerytalny zostanie przesuniÚty, to warunki przejĂcia zmieniÈ siÚ zasadniczo. Tu przyjÚto, ĝe wiek dezak- tywacji zawodowej przesunie siÚ obtyle lat, ob ile przesunÈï siÚ ustawowy wiek emery- talny. Zaïoĝeniu temu sprzyja fakt rozïoĝe-
Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12 149 nia (w obecnym systemie) podwyĝki wieku
emerytalnego wb dïuĝszym czasie. Ludzie mogÈ wtedy przyzwyczaiÊ siÚ do myĂli ob koniecznoĂci wydïuĝenia czasu pracy przed emeryturÈ, nie intensyfikujÈc dziaïañ sïuĝÈcych wczeĂniejszemu jej otrzymaniu.
PrzechodzÈc do prognozy na nastÚpne lata, wypada posïugiwaÊ siÚ dwoma warian- tami wieku emerytalnego, tj. obowiÈzujÈ- cego od 2013 roku oraz wieku, który ma byÊ przywrócony, czyli 60 lat dla kobiet, 65 dla mÚĝczyzn. W obu wypadkach naleĝaïoby przyjÈÊ, ĝe wiek dezaktywacji jest wb staïej proporcji do ustawowego wieku emerytal- nego. Tyle ĝe ta relacja zbostatnich trzech lat wb warunkach poprzedniego systemu eme- rytalnego wynosi 0,997. Poniewaĝ posïugi- wanie siÚ tak maïymi wielkoĂciami, wobec moĝliwego bïÚdu prognozy, jest wielkÈ prze- sadÈ, przyjÚto kolejne zaïoĝenie:
– W okresie prognozy wiek dezaktywacji zawodowej wbprzybliĝeniu bÚdzie równy ustawowemu wiekowi emerytalnemu.
JeĂli chodzi ob wiek dezaktywacji zawo- dowej, to jest to Ărednia wieku przejĂcia na emeryturÚ. Obejmuje wiÚc zarówno tych, którzy przestali pracowaÊ wb ustawowym wieku emerytalny, przed nim, jak ibpo nim.
Wspóïczynnik aktywnoĂci zawodowej nato- miast obejmuje pracujÈcych tylko zbokresu 15–65 lat. W tej sytuacji liczba faktycznie pracujÈcych jest wiÚksza, niĝ wynikaïoby zbprzemnoĝenia tego wspóïczynnika przez liczbÚ osób wb tym przedziale wiekowym.
Trzeba dodaÊ osoby pracujÈce po 65. roku ĝycia. Co ciekawe, nie wpïynie to na liczbÚ osób pobierajÈcych emerytury. Moĝna je pobieraÊ, pracujÈc, ale raczej niewielki odsetek ludzi zrezygnuje zbnich wbsytuacji, kiedy moĝna otrzymywaÊ dochody takĝe zb tego ěródïa. Odsetek ten wiÚc pomi- niÚto, choÊ wb dalszych badaniach moĝe trzeba bÚdzie do tego powróciÊ. Nato- miast jeĂli chciaïoby siÚ obliczaÊ liczbÚ wszystkich pracujÈcych przy uĝyciu tego rodzaju wskaěnika, musiaïby on byÊ skory- gowany. ObliczyÊ naleĝaïoby go jako rela- cjÚ pracujÈcych ogóïem do caïej ludnoĂci wbwieku 15+. OkreĂlmy go jako wskaěnik zatrudnienia caïkowitego.
3. Wskaěnik zatrudnienia ibudziaï emerytów wbpopulacji
O ile obliczenie tego wskaěnika np. dla roku nie nastrÚcza trudnoĂci, to prognozo- wanie jego wartoĂci na przyszïoĂÊ wymaga
przyjÚcia pewnych zaïoĝeñ. Tu przyjÚto nastÚpujÈce:
– Zatrudnienie wb danym przedziale per- centylowym ludnoĂci wg wieku moĝna przyjÈÊ jako stabilne; dïugoĂÊ ĝycia wiÈĝe siÚ zblepszÈ kondycjÈ zdrowotnÈ wbkaĝ- dym przedziale, abnie np. tylko wydïuĝa- niem okresu faktycznej niezdolnoĂci do pracy.
– Ze wzglÚdu na wzrost dïugoĂci ĝycia danemu przedziaïowi percentylowemu odpowiada coraz dïuĝszy przedziaï, liczony wblatach.
Konsekwencje tych zaïoĝeñ moĝna przedstawiÊ przykïadzie. Otóĝ jeĝeli wb2013 roku przedziaï 15–65 stanowiï 70% popu- lacji, to wbroku 2020, ze wzglÚdu na wzrost Ăredniej przeĝycia, to samo 70% ĝyjÈcych bÚdzie siÚ znajdowaïo juĝ wb szerszym przedziale wiekowym. Moĝna to zjawisko przedstawiÊ jako analogiÚ do rozciÈganej gumy. Jeĝeli przed rozciÈgniecie oznaczymy jej poszczególne czÚĂci, to po rozciÈgniÚciu kaĝda zbnich bÚdzie miaïa taki sam udziaï wbcaïoĂci jak przez rozciÈgniÚcie. W centy- metrach bÚdzie jednak dïuĝsza obtyle pro- cent, obile rozciÈgnÚïa siÚ caïa guma.
W tej sytuacji, jeĂli Ărednia ĝycia zmieni siÚ obok. 1%, to 70% populacji nie bÚdzie znajdowaïo siÚ wb wieku 15–65 lat, ale wbwieku 15–65,64. Podobnie bÚdzie zbprze- dziaïem wiekowym 65 ibwiÚcej.
Jeĝeli teraz, zgodnie zb wczeĂniejszymi zaïoĝeniami, przyjmiemy, ĝe wb obu gru- pach percentylowych zatrudnienie jest takie samo, to wbroku 2020 wskaěnik zatrudnie- nia osób powyĝej 15. roku ĝycia bÚdzie taki sam jak wb2013, chociaĝ Ăredni wiek pracu- jÈcych siÚ zwiÚkszy.
NiewÈtpliwie ten ostatni problem bÚdzie wymagaï zbadania i, najprawdopodobniej, niezbÚdne bÚdÈ stosowne korekty. ByÊ moĝe wystÈpiÈ tu pewne nieliniowe zaleĝ- noĂci wskazujÈce, ĝe wspomniany wskaěnik zatrudnienia ogóïem (grupa 15+) bÚdzie lekko spadaï wraz wydïuĝaniem siÚ Ăredniej ĝycia. Prawdopodobieñstwo wystÈpienia takiej zaleĝnoĂci wydaje siÚ wzrastaÊ wraz zbpodnoszeniem siÚ poziomu ĝycia wbspo- ïeczeñstwie ogóïem. Problem ten jednak wymaga szczegóïowych badañ, wb dalszej analizie zastosowano wiÚc uproszcze- nie, polegajÈce na przyjÚcie staïoĂci tego wskaěnika
Wskaěnik zatrudnienia ogóïem wb roku 2014 wyniósï dla wieku 15–64 61,7 (dane GUS, Roczne wskaěniki ekonomiczne),
dla osób 65+ wynosi 4,55. Wskaěnik dla zatrudnienia caïkowitego wynosi 66,2%.
I tak bÚdzie przez caïy czas prognozy ibobile nie zmieniÈ siÚ przesïanki rezygnacji zb dziaïalnoĂci zawodowej. PrzyjÚto to teĝ, ĝe nie zmieni tego wskaěnika wydïuĝony wiek emerytalny. Co prawda, jeĂli ma siÚ wczeĂniej emeryturÚ, to ïatwiej zrezygno- waÊ zb pracy, tylko po co? JeĂli kondycja zdrowotna na to pozwala, lepiej pracowaÊ ibdostawaÊ emeryturÚ, niĝ tylko pozostawaÊ przy tej ostatniej. WysokoĂÊ emerytur nie jest na tyle wysoka, by dylemat: przestaÊ pracowaÊ lub ïÈczyÊ pracÚ zb emeryturÈ, byï naprawdÚ istotny. ChoÊ wiÚc pro- blem ten wymaga dalszych badañ, przyjÚto tu, ĝe ustawowy wiek emerytalny nie ma istotnego wpïywu na decyzjÚ ob rezygnacji zbpracy.
Z oczywistych wzglÚdów natomiast prze- suniÚcia wieku emerytalnego, ab zwiÈzany zb tym wiek dezaktywacji zawodowej bÚdÈ miaïy wpïyw na liczbÚ pobieranych emery- tur. TÚ wielkoĂÊ trzeba policzyÊ odrÚbnie.
Wiek dezaktywacji zawodowej oznacza, ĝe, Ărednio rzecz biorÈc, wszyscy pracu- jÈcy otrzymujÈ wówczas emeryturÚ. Liczba emerytów wb tej sytuacji zawiera równieĝ pracujÈcych powyĝej wieku dezaktywacji zawodowej. Jak okazaïo siÚ jednak poprzed- nio, ustawowy wiek emerytalny pokrywa siÚ zbwiekiem dezaktywacji zawodowej. Wbtej sytuacji liczbÚ emerytów zaleĝy przede wszystkim od ustawowego wieku emerytal- nego, ab ĂciĂlej: liczby osób powyĝej tego.
KorzystajÈc zb danych GUS, otrzymujemy wartoĂci przedstawione wbtabeli 5.
Moĝe zwróciÊ uwagÚ fakt, ĝe wbokresie 2030–2040 populacja emerytów wb warun- kach obecnych regulacji wieku emery- talnego praktycznie roĂnie niemal nie- zauwaĝalnie. Wynika to zarówno zb faktu przesuwania siÚ wieku otrzymania emery- tury (kobiety wb istniejÈcym systemie), jak ibswoistego wciÚcia wbpiramidzie wiekowej, bÚdÈcego echem spadku urodzeñ zbkoñca lat 70. XX wieku. SkutkowaÊ to bÚdzie takĝe okresowÈ stabilizacjÈ obciÈĝenia pra- cujÈcych, niezbÚdnymi teoretycznie, skïad- kami emerytalnymi (tabela 8).
Te dane wb poïÈczeniu zb oszacowanym powyĝej wskaěnikiem zatrudnienia (staïym przez caïy okres) pozwalajÈ obliczyÊ obciÈ- ĝenia na jednego pracujÈcego.
4. ObciÈĝenia pracujÈcych
Prognozowane parametry dotyczÈce zatrudnienia wb okresie do 2050 roku oraz przewidywana liczba emerytów pozwalajÈ obliczyÊ, ilu niepracujÈcych przypada na jednego zatrudnionego oraz relacjÚ eme- rytów do pracujÈcych. CzÚĂÊ emerytów pracuje, abwiÚc przynajmniej wbjakimĂ pro- cencie skïadkami pokrywajÈ czÚĂÊ wïasnej emerytury. Chodzi wiÚc nie tyle ob relacjÚ:
pracujÈcy–emeryci, ile liczba pracujÈcych–
liczba emerytów. Jest to bardzo istotne dla wïaĂciwego odczytania treĂci tabel. Liczby wb poszczególnych komórkach wynikajÈ ze
Tabela 5. ¥rednia ĝycia ogóïem, ustawowy wiek emerytalny (wariant obecny ibmajÈcy zostaÊ wprowa- dzony), populacja powyĝej ustawowego wieku emerytalnego
b 2013 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
¥rednia ĝycia og. 77,60 78,35 79,45 80,65 81,60 82,55 83,65 84,30 Ustawowy wiek em. 1 62,67 64,30 65,00 65,70 66,30 67,00 67,00 67,00 Ustawowy wiek em. 2 62,40 62,40 62,40 62,40 62,40 62,40 62,40 62,40 Caïa pop. mln 38,49 38,137 37,741 37,185 36,476 35,668 34,817 34,124 Populacja powyĝej w. emeryt
obecny system 18,4% 20,2% 21,6% 23,2% 23,3% 23,4% 26,0% 28,4%
Populacja powyĝej w. emeryt
poprz. system 18,6% 23,0% 25,0% 26,2% 27,9% 30,8% 33,5% 36,7%
Pop. powyĝej 15 85,0% 85,2% 86,1% 86,9% 87,6% 87,9% 87,9% 87,9%
½ródïo: GUS, Struktura ludnoĂci wedïug wieku od 1970, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/
ludnosc/ludnosc-piramida/
Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12 151 struktury wieku spoïeczeñstwa wbposzczegól-
nych okresach oraz przyjÚcia staïego wskaě- nika zastÈpienia ibzatrudnienia ogóïem.
Wiersz trzeci ibczwarty tabeli 6 przedsta- wiajÈ relacjÚ pracujÈcych do liczby pobie- ranych emerytur, piÈty ib szósty – wolu- menu pïac do wolumenu emerytur, siódmy ibósmy odpowiadajÈ na pytanie, ile powinna wynosiÊ teoretyczna skïadka emerytalna wb stosunku do pïacy, aby sfinansowaÊ emerytury
Przedstawione dane nie dotyczÈ, jak wspomniano, spoïeczeñstwa, ale pracu- jÈcych ib emerytów objÚtych systemem emerytalnym FUS. Moĝe powstaÊ wÈtpli- woĂÊ, czy przedstawiona analiza nie jest zbyt fragmentaryczna. Emerytury rolnicze wb 2014 r. wynosiïy (216 tys.), ib mundu- rowe itp. 391b tys. (GUS, http), stanowiÈc ok. 12% wszystkich emerytur. JeĂli wbtych dwu obszarach utrzymajÈ siÚ zbliĝone do dotychczasowych zasady, to ich relacje do emerytur FUS nie powinny siÚ zasadni- czo zmieniaÊ. Nawet jednak gdyby rela- cje pracujÈcy–emeryci wbtych dwu sferach zmieniïyby siÚ obdoĂÊ duĝo, czyli np. 10%, to udziaï tych emerytur wb caïoĂci wypïat emerytalnych zmieniïaby siÚ rzÚdu 1%.
W tej sytuacji moĝna przyjÈÊ zbgrubsza, ĝe choÊ przedstawione wskaěniki obliczone sÈ dla gospodarki jako caïoĂci, to uwzglÚd- niajÈc bïÈd prognozy 1%, moĝna je zasto- sowaÊ nie tylko do przewidywañ tego, co siÚ dzieje wbFUS, ale przedstawiaÊ sugestie co do obciÈĝeñ wynikajÈcych zbcaïoĂci systemu emerytalnego wbkraju. Aby jednak zasïuĝyïy one na miano prognozy, potrzeba tu osob- nej analizy.
Na poczÈtku badanego okresu (2015) wymagana skïadka, wyliczona na pod-
stawie zastosowanego modelu, wyniosïa 20%. Wyszïo wiÚc prawie dokïadnie tyle, ile FUS otrzymuje ib przeznacza na eme- rytury. Trzeba jednak pamiÚtaÊ, ĝe Fun- dusz Ubezpieczeñ Spoïecznych finansuje teĝ wypïaty rentowe pracowników. JeĂli siÚ je uwzglÚdni, to skïadka powinna byÊ ob ok.b 7b p.b proc. wyĝsza. TÚ jednak czÚĂÊ skïadki zastÚpuje dotacja. W 2013 r. wpïywy skïadkowe ZUS stanowiïy 71,4%. ResztÚ stanowi dotacja. JeĂli jednak od tej dota- cji odejmie siÚ refundacjÚ wydatków na OFE, to jej relacja do wartoĂci skïadki wyniesie dokïadnie 1/3, czyli wïaĂnie wspo- mnianeb7%.
Pozostaïa czÚĂÊ dotacji wb 2013 roku, czyli jej 16%, to refundacja za przekazane Ărodki do OFE. Praktycznie oznacza to, ĝe pañstwo finansuje nie tylko renty, ale takĝe narastajÈcy kapitaï wb OFE. Pozwoli on albo zwiÚkszyÊ emeryturÚ (wzrost wskaě- nika zastÈpienia), albo obniĝyÊ skïadkÚ.
Oszacowanie, na ile kapitaï zb OFE wpïy- nie na wielkoĂÊ emerytury bÈdě skïadki, wymaga przyjÚcia zaïoĝeñ co do stopy real- nego zwrotu na inwestycjach portfelowych OFE. Przed kryzysem subprime zaïoĝenia byïy bardzo optymistyczne, obecnie wypa- daïoby wiÚc zastosowaÊ niĝsze wartoĂci.
PrzyjÚcie arbitralnych wielkoĂci wydaje siÚ jednak przynosiÊ wiÚcej niepewnoĂci niĝ je redukowaÊ. Pozostaje wiÚc odwoïaÊ siÚ do historycznych danych rynkowych.
Obecnie OFE nie mogÈ inwestowaÊ wbobligacje skarbowe. Do 2013 roku mogïy nabywaÊ obligacje skarbowe. Pod koniec 2014 roku 83% ich portfela stanowiïy akcje.
Pomiñmy tu ocenÚ zarówno tego rozwiÈ- zania, jak ib caïej idei emerytur kapitaïo- wych, pozostawiajÈc to innym autorom6.
Tabela 6. ObciÈĝenia na jednego pracujÈcego przy aktualnej relacji pïaca/emerytura
b 2013 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
PracujÈcych/niepracujÈcych 1,29 1,29 1,33 1,36 1,38 1,39 1,39 1,39 Prac./liczba em. obecny sys. 3,06 2,79 2,64 2,48 2,49 2,49 2,24 2,05 Prac./liczba em. poprz. sys. 3,03 2,45 2,28 2,20 2,08 1,89 1,74 1,59 Pïace og./emerytury og. obecny sys. 4,90 4,50 4,30 4,00 4,00 4,00 3,60 3,30 Pïace og./emerytury og. poprz. sys. 4,90 4,00 3,70 3,50 3,40 3,00 2,80 2,60 Teoretyczna skï. em. obecny system 20% 22% 23% 25% 25% 25% 28% 30%
Teoretyczna skï. em. 2 poprz. system 20% 25% 27% 28% 30% 33% 36% 39%
Stagnacja, ab po niej trwajÈca ponad rok recesja na tym rynku, utrudnia prognozo- wania przyszïych stop zwrotu. Niepoprawne jednak metodycznie byïoby przyjmowanie arbitralnych wartoĂci. W latach 2006–2015, abwiÚc po akcesji do UE, który to fakt miaï znaczÈcy wpïyw na polski rynek kapitaïowy, Ărednioroczna stopa zwrotu na inwestycjach OFE wynosiïa ok. 4%7. Jest to wskaěnik wysoki, jednak przejĂcie inwestycji zbOFE wyïÈcznie na akcje, dïuĝne papiery komu- nalne ib komercyjne, wb dïugim okresie powinno daÊ wyĝszy zwrot wb stosunku do portfela, wb którym znajdujÈ siÚ obligacje skarbowe. Gorszy wynik na gieïdzie powi- nien wbczÚĂci przynajmniej byÊ zrekompen- sowany bardziej wydajnÈ strukturÈ portfela.
Ta kwota nie oznacza, ĝe ob tyle przy- rastaïo konto czïonka OFE. Od kaĝdej skïadki Towarzystwa OFE pobierajÈ pro- wizjÚ 7% wartoĂci skïadki. Dochodzi jeszcze prowizja ZUS – 0,8%. Kapitaïem pracujÈcym nie jest wiÚc 2,9% skïadki eme- rytalnej rentowej. Gdy odejmiemy te pro- wizje, jest to 2,7%. Gdyby pïace realne nie rosïy, to wbciÈgu 40 lub 45 lat pracy zgorma- dzony zostaïby kapitaï odpowiadajÈcy 1,08 (40×0,027) lub 1,12 Ăredniej, rocznej pïacy plus, wbtym przypadku znaczne, odsetki.
UwzglÚdniajÈc zarówno skïadki, jak ibodsetki, moĝna obliczyÊ relacjÚ zebranego kapitaïu do pïacy realnej wb dwu warian- tach: pierwszy – przy zaïoĝeniu, ĝe praca realna nie roĂnie (wiersz drugi). W dru- gim wariancie – do pïacy rosnÈcej wbtem- pie zb lat 2005–2015, czyli 2,7% (Ărednia geometryczna). W obu wierszach Ărednio- roczna stopa inwestycji wynosi 4%. Czwarty wiersz przedstawia narastajÈco wzrost pïacy realnej. PiÈty wiersz przedstawia relacjÚ nagromadzonego kapitaïu do pïacy realnej wbtym czasie. Przedstawiono to wbjednym wariancie, ab wiÚc tylko wtedy, gdy pïaca realna wzroĂnie. Gdy jej wzrost jest zerowy, te relacje przedstawia wiersz drugi (tab. 7).
Pïaca liczona jest nastÚpujÈco:
pïaca0 × (1 + p)k gdzie:
p – przyrost pïacy, k – liczba lat pracy.
Kapitaï jest liczony jako suma k-elemen- towego szeregu geometrycznego
i k 1
/
= skï × (1 + p)k (1 + r)n–k+1 gdzie:skï – wartoĂÊ skïadki wbroku wyjĂciowym, n – dïugoĂÊ caïego okresu,
k – liczba lat do koñca okresu, r – Ărednia stopa zwrotu na kapitale.
Kapitaï wbOFE gromadzony jest od 1999 roku. Pierwsi, którzy zaczÚli wtedy odkïa- daÊ mieli wówczas 50 lat. JeĂli pracowali do 65. roku ĝycia, czyli do roku 2015, mieli kapitaï wbwysokoĂci ok 71% Ăredniej pïacy zbroku zerowego, tj. 1999. W tym czasie jed- nak pïaca wzrosïa ob 48%8. ¿eby okreĂliÊ, ob ile Ărodki zb konta kapitaïowego zwiÚk- szÈ emeryturÚ wbstosunku do pozostaïej jej czÚĂci, trzeba podzieliÊ kwotÚ nagromadzo- nego kapitaïu przez lata miÚdzy wiekiem emerytalnym (w tym czasie) ab dïugoĂciÈ ĝycia. Tak samo wb nastÚpnych okresach, które przedstawiono wbtabeli 8. Dla osoby przechodzÈcej na emeryturÚ wb 2015 roku wbwieku 65 lat bÚdzie to okres ok 12 lat.
W poprzednich wyliczeniach przed- stawiano relacjÚ caïoĂci skïadki do pïacy, pozwalajÈcej na wypïatÚ emerytur przy tym samym wskaěniku zastÈpienia. Tak by byïo, gdyby pominÈÊ Filar OFE. Obecnie nie ma on prawie ĝadnego istotnego zna- czenia, poniewaĝ skïadkÚ OFE finansuje skarb pañstwa, ab wypïaty na emerytury stÈd pochodzÈce sÈ jeszcze bardzo maïe.
Tabela 7. Kapitaï wbOFE zaleĝnie od roku skïadkowego jako % rocznej pïacy
Lata pracy 5 10 15 20 25 30 35 40
Zebrany kap., 0 wzr. pïacy (w %) 18 36 58 85 118 157 206 270 Zebrany kap., 2,7% wzr. pïacy rocznie (w %) 19 42 71 111 162 228 313 418 Pïaca/pïaca roku zero (w %) 117 134 153 175 200 228 261 290 kapitaï/placa2 (w %) 16 31 47 63 81 100 120 144
Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12 153 Wb przyszïoĂci bÚdÈ one jeszcze wiÚk-
sze. TrzymajÈc siÚ wiÚc dalej przyjÚtego kierunku analizy, zawartego wb pytaniu, jaka powinna byÊ skïadka emerytalna, by wb przypadku emerytur FUS system byï samowystarczalny, trzeba uwzglÚdniÊ pro- blem przypïywów kapitaïowych miÚdzy FUS abOFE.
Naleĝy rozpoczÈÊ od okreĂlenia Ăredniej wartoĂci konta kapitaïowego wb OFE. Tak jak dotÈd, przedstawiane bÚdzie ono nie wb wartoĂci bezwzglÚdnej, ale jako relacja do Ăredniej pïacy. Obliczenia te sÈ jednak doĂÊ zïoĝone. W kaĝdym roku pobierajÈ emerytury róĝne roczniki (chodzi ob rok urodzenia), co wiÈĝe siÚ takĝe zb róĝnymi wartoĂciami kont kapitaïowych wbmomen- cie przejĂcia na emeryturÚ. Jedni bÚdÈ mieli dïuĝszy, inni krótszy okres pïacenia skïadek. Najkrótszy bÚdÈ mieli urodzeni wbroku 1949, poniewaĝ byï to pierwszy rocz- nik, który wszedï wbII filar. NastÚpni bÚdÈ kolejno objeden rok dïuĝej beneficjentami wpïat dla OFE. Dopiero wb2040 r. przecho- dzÈcy na emeryturÚ bÚdÈ mieli za sobÈ staĝ 40 lat pïacenia skïadki. Mimo to, poniewaĝ ĝyÊ bÚdÈ takĝe wczeĂniejsze roczniki, Ăredni okres pïacenia tej „kapitaïowej” skïadki bÚdzie znacznie niĝszy. StÈd dla kaĝdego roku musi byÊ obliczona Ărednia waĝona lat pïacenia tej skïadki, uwzglÚdniajÈc liczeb- noĂÊ poszczególnych roczników.
Przez lata wskazane wb tabeli 8 bÚdzie gromadzony kapitaï na poszczególnych kontach. ¥rednie konto wb danym roku bÚdzie wielkoĂciÈ skïadowÈ:
– 2,7% od rosnÈcej Ăredniej pïacy, – kaĝdego roku odïoĝona wyĝej wartoĂÊ
roĂnie wedïug stopy 4%9,
– uzyskany kapitaï dzielony jest przez liczbÚ lat ĝycia na emeryturze.
Zabrany kapitaï bÚdzie k-elementowÈ sumÈ postÚpu geometrycznego, gdzie k – liczba lat pracy do momentu otrzymania emerytury. Posïuĝono siÚ tu ĂredniÈ waĝona liczby lat pracy od poczÈtku pierwszej skïadki kapitaïowej (nie wczeĂniej jednak niĝ 1999 roku). Wagami sÈ udziaïy poszcze-
gólnych roczników emerytów wb populacji emerytów, którzy, pracujÈc, odprowadzali skïadki kapitaïowe. Tak wiÚc wbroku 2020 najdïuĝszy staĝ skïadkowy (20 lat) bÚdzie miaï rocznik 1955, wczeĂniejsze – obkolejne lata mniej. Roczniki poniĝej 1948 nie mogÈ byÊ brane pod uwagÚ (nie objÈï je system II filara).
W dwu ostatnich wierszach tabeli 9 przedstawiono, ile wynosi relacja czÚĂci kapitaïowej do Ăredniej pïacy wb danym roku.
W pierwszych dwóch wierszach wbtabeli 9 powtarzajÈ dane zbtabeli 8. NastÚpne dwa przedstawiajÈ relacjÚ zgromadzonego kapi- taïu do Ăredniej pïacy wb dwu wariantach systemu emerytalnego: obecnym ibpoprzed- nim. Róĝnice miedzy nimi wynikajÈ zbróĝ- nych okresów gromadzenia skïadki, co przedstawiono wbtabeli 8.
JeĂli przyjÈÊ, ĝe skarb pañstwa dalej refunduje skïadkÚ OFE, corocznie bÚdzie dofinansowywaÊ system wbwysokoĂci 2,9%
Ăredniej pïacy. Pod koniec piÚciolecia 2020- 2025 wpïywy zbOFE przewyĝsza tÚ kwotÚ.
Bez szkody dla wskaěnika zastÈpienia moĝna bÚdzie zb tej dotacji zrezygnowaÊ.
W nastÚpnych latach wpïywy zbOFE bÚdÈ przewyĝszaïy odpïyw skïadki zbZUS do tych funduszy, tj. bÚdÈ wiÚksze niĝ 2,9%.
Tak czy inaczej, wypïaty zb OFE bÚdÈ powiÚkszaÊ emerytury. PoczÈtkowo saldo:
wypïaty zbkonta kapitaïowego – wpïywy na konto bÚdÈ ujemne. Dla utrzymania tego samego wskaěnika zastÈpienia róĝnicÚ tÚ powinien pokrywaÊ skarb pañstwa. Póěniej juĝ nie bÚdzie to konieczne.
Jak zostaïo wspomniane, praca nie ma sïuĝyÊ wyliczeniu rzeczywistych wypïat emerytalnych, jakie wynikajÈ zb obowiÈzu- jÈcego systemu. Jako dane wyjĂciowe przy- jÚto bowiem staïÈ, takÈ jak obecnie, relacjÚ pïaca/emerytura, która wb aktualnym sys- temie jest wielkoĂciÈ zmiennÈ, wynikajÈcÈ zb istniejÈcego algorytmu wypïat emerytal- nych. Tutaj jest inaczej, abwbistocie – odwrot- nie. Prezentowany scenariusz pokazuje, jak powinny zmieniaÊ siÚ elementy systemu
Tabela 8. ¥redni okres zasilania konta kapitaïowego dla poszczególnych dat
2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
Poprzedni system 7,4 10,2 14,0 16,1 20,3 25,1 30,1
Obecny system 9,3 12,8 17,3 20,0 24,9 29,7 34,7
regulujÈce wysokoĂÊ skïadki, aby zapewniÊ wbprzyszïoĂci ten sam wskaěnik zastÈpienia, zbjakim teraz mamy do czynienia
Na podstawie tych zaïoĝeñ moĝna obli- czyÊ, ile powinna wynosiÊ skïadka, gdyby miaïa wbcaïoĂci pokrywaÊ bieĝÈce wydatki emerytalne. BÚdzie to, jak wspomniano, odpowiadaïo nieco innej sytuacji niĝ obec- nie, poniewaĝ obecne skïadki ZUS wbisto- cie nie finansujÈ OFE. Czyni to skarb pañ- stwa. W tabeli 10 przyjÚto, ĝe niezbÚdne wypïaty wbcaïoĂci pokrywane sÈ ze skïadki.
Punktem wyjĂcia tych obliczeñ sÈ dane zbtabeli 6. Róĝnica jest rezultatem nastÚpu- jÈcego dziaïania:
wypïata zbOFE jako
czÚĂÊ Ăredniej pïacy – 2,9% Ăredniej pïacy wynik tej operacji podwyĝsza/obniĝa skïad- kÚ emerytalnÈ, wyliczonÈ wbtabeli 6.
Spadek niezbÚdnych skïadek wystÈpi wbokresie 2035–2040 wbobecnym systemie, ab wb starym – znaczne obniĝenie tempa wzrostu, jest wynikiem wspomnianego wciÚcia piramidy wiekowej, co skutkuje tym, ĝe podstawowa grupa emerytur przez
pewien okres maleje (!). Oznacza to, ĝe nawet spadek wydajnoĂci pracy czy zatrud- nienia, skutkujÈcy zmniejszeniem wpïywów skïadkowych nie musi ani zmniejszyÊ wbtym okresie wzglÚdnej wartoĂci emerytury, ani wymusiÊ wiÚkszych subwencji do funduszu emerytalnego.
W sumie niezbÚdne przyrosty wydajnoĂci pracy, by zapewniÊ istniejÈcÈ relacjÚ pïaca/
emerytura, sÈ bardzo niewielkie. WynosiÊ powinny tyle, ile wynosi wzglÚdna róĝnica skïadek. Poniewaĝ wb tabeli 10 podane sÈ wielkoĂci piÚcioletnie, warto je przeliczyÊ na jednoroczne. W istniejÈcym systemie taki niezbÚdny wzrost jest niewielki (0,5%), wbpoprzednim – okoïo 1%brocznie. W tym modelu oznaczaïoby to, ĝe przy wzroĂcie pïacy realnej brutto rocznie 2,7% naleĝaïoby przeznaczyÊ 0,5 wzglÚdnie 1bp.bproc. na sfi- nansowanie rosnÈcych emerytur. ByÊ moĝe jednak tak szybki wzrost wydajnoĂci siÚ skoñ- czy ibzbliĝymy siÚ do tempa europejskiego.
Wówczas wzrost ten, przynajmniej wbsytuacji przywrócenia poprzedniego systemu, bÚdzie na granicy moĝliwoĂci utrzymania poziomu pïacy realnej, wzglÚdnie wskaěnika zastÈpie- nia. Trzeba teĝ pamiÚtaÊ, ĝe niĝszy wzrost pïacy realnej ma teĝ wpïyw na wartoĂÊ konta kapitaïowego. Na jego relacjÚ do pïacy prze-
Tabela 9. Zebrany kapitaï wbposzczególnych latach do pïacy wbdanym roku (wielkoĂci Ărednie) oraz jego skala powiÚkszenia emerytury obwypïaty kapitaïowe (mierzona wielkoĂciÈ Ăredniej pïacy)
2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
¥r. okres pïacenia skï. kap. obecnie 9,3 12,8 17,3 20,0 24,9 29,7 34,7
¥r. okres pïacenia skï. kap. poprzednio 7,4 10,2 14,0 16,1 20,3 25,1 30,1 Kapitaï/pïaca system em. 1 (w %) 28,0 40,0 53,0 63,3 81,0 99,9 119,9 Kapitaï/pïaca system em. 2 (w %) 23,0 31,0 43,0 50,0 63,3 81,0 99,9
¥rednia dïugoĂÊ ĝycia 78,35 79,45 80,65 81,6 82,55 83,65 84,3 DïugoĂÊ ĝycia – ust. wiek em. obecnie 14,1 14,5 15,0 15,3 15,6 16,7 17,3 DïugoĂÊ ĝycia – ust. wiek em. poprz 16,0 17,1 18,3 19,2 20,2 21,3 21,9 Emerytura kap/pïacy real. 1 (w %) 2,0 2,8 3,5 4,1 5,2 6,0 6,9 Emerytura kap/pïacy real. 2 (w %) 1,4 1,8 2,4 2,6 3,1 3,8 4,6
Tabela 10. Skïadka ogóïem, zbuwzglÚdnienie salda zbOFE (w %)
b 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
Skïadka – system obecny 23,1 23,6 24,3 23,7 22,6 24,6 26,2 Skïadka – system poprzedni 26,8 28,3 28,8 30,1 32,6 34,8 37,4
Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.12 155 kïada siÚ to wbniewielkim, ale odczuwalnym
stopniu wbdïuĝszym czasie.
SytuacjÚ wbzakresie pïac realnych wbPol- sce przedstawiajÈ rysunek 5 ibtabela 11.
W sumie wiÚc perspektywy dla eme- rytów byïyby doĂÊ optymistyczne, gdyby system opieraï siÚ wyïÈcznie na zaïoĝeniu obutrzymaniu staïej relacji pïaca/emerytura, nie zaĂ na bazie obecnego, skomplikowa- nego algorytmu. W Polsce ta relacja jest doĂÊ wysoka, ale nie wydaje siÚ zagraĝaÊ paraliĝem motywacji pracy, wynikajÈcym ze zbyt duĝych, emerytalnych narzutów pïa- cowych. W tej sytuacji rzeczywiĂcie wysoki wskaěnik zastÈpienia jest moĝliwy do utrzy- mania, choÊ pod tym wzglÚdem jesteĂmy wbczoïówce UE. W Polsce jest to 63%, pod- czas gdy wb EU 27–56% (EU 17–57%)11. Zajmujemy, praktycznie, ex aequo zbPortu-
galiÈ, RumuniÈ ibWÚgrami, czwarte miejsce.
Przed tÈ grupÈ pañstw znajdujÈ siÚ Francja, Wïochy ib Luksemburg. Mimo to na razie nie widaÊ potrzeby, aby byï on zreduko- wany. Gospodarka powinna sobie poradziÊ, bez pogarszania sytuacji emerytów wzglÚ- dem pracujÈcych.
5. Konkluzja
Niniejszy artykuï jest projekcjÈ obciÈĝeñ pïacy skïadkami emerytalnymi wb przyszïo- Ăci. Naleĝy jÈ traktowaÊ jako jeden zbmoĝli- wych scenariuszy. Jego prawdopodobieñstwo jest trudne do okreĂlenia, poniewaĝ inten- cjÈ autora nie byïo przedstawienie tego, co bÚdzie zbnajwyĝszym moĝliwym wspóïczynni- kiem ufnoĂci, ale – co by byïo, gdyby zamiast obecnego systemu naliczania emerytur pozo-
Rysunek 5. Place realne wbostatnim piÚtnastoleciu10
96,0 97,5 99,0 100,5 102,0 103,5 105,0 106,5
2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014
½ródïo: GUS.
Tabela 12. Przyrost PKB na mieszkañca ibna jednÈ godzinÚ pracy wbkrajach OECD b
b
1995–2014 2001–2014b 2007–2014b 2009–2014b 2007–2009b
PKB/miesz PKB/g.pracy PKB/miesz PKB/g.pracy PKB/mieszk PKB/g.pracy PKB/miesz PKB/g.pracy PKB/miesz PKB/g.pracy
Polska 4,0 3,8 3,7 3,1 2,9 2,8 2,8 3,2 3,2 1,8
Wielka Brytania 1,5 1,3 1,0 1,0 0,0 0,0 1,2 0,5 –3,1 –1,2
USA 1,4 1,8 0,9 1,5 0,2 1,1 1,3 0,8 –2,4 1,8
EU (19) 1,1 1,1 0,4 0,9 –0,4 0,7 0,5 1,3 –2,5 –0,6
EU (128) 1,4 ... 0,8 1,0 –0,1 0,7 0,7 1,3 –2,3 –0,9
G7 1,2 1,5 0,8 1,2 0,1 0,8 1,2 0,9 –2,6 0,5
½ródïo: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=PDB_LV.
staÊ jedynie na utrzymaniu obecnego wskaě- nika zastÈpienia. W istocie jest to swojego rodzaju test dla gospodarki, na ile wytrzyma ona kontynuacjÚ istniejÈcych relacji pïaca–
emerytura, wb perspektywie pogïÚbiajÈcego siÚ starzenia spoïeczeñstwa. W prognozie przyjÚto teĝ kilka innych zaïoĝeñ, które jed- nak wydajÈ siÚ zarówno realistyczne, jak ibniezbÚdne. Moĝna bÚdzie je póěniej warian- towaÊ, wzglÚdnie precyzowaÊ, to juĝ jednak wymaga rozszerzonych badañ. Obecne wiÚc rezultaty powinny byÊ uznane za wstÚpne.
Takĝe jako wstÚpnÈ naleĝy okreĂliÊ tezÚ, ĝe przy obecnym wieku emerytalnym zagroĝe- nie makroekonomiczne nie wystÈpiÈ, nawet mimo utrzymania obecnego, wysokiego wskaěnika zastÈpienia. Pewne problemy mogïyby siÚ pojawiÊ wtedy, gdyby chciano utrzymaÊ ten wskaěnik, przywracajÈc wiek emerytalny sprzed reformy 2013 roku.
Przypisy
1 Szerzej obtym Bera ibWalczak (2012) ibGóra (2008).
2 Por. Sztanderska (2008).
3 Rozkïad wiekowy przechodzenia na emeryturÚ przedstawili Góra, Guzelf, Liwiñski ibSiergiejuk (http).
4 Trudno przewidywaÊ, ze minimum wieku dopuszczenia do pracy zostanie obniĝone wbdóï, stÈd wartoĂÊ przedziaïu uroĂnie wbgorÚ.
5 Zob. przypis 2.
6 Bardzo szerokÈ analizÚ ibkrytyka tego rozwiÈza- nia zawiera praca OrÚziak (2014).
7 Na podstawie danych KNF: Stopy zwrotu wbokre- sie 2006–2009, 2009–2012, 2012–2015.
8 W rzeczywistoĂci wzrosïa ob49%. WartoĂÊ, która wynikïa zb modelu jest wynikiem zaokrÈglenia tempa wzrostu do trzeciego miejsca po przecinku.
9 Poniewaĝ wb ciÈgu roku skïadki przybywajÈ co miesiÈc, abnie np. na jego poczÈtku, to wbpierw- szym roku efektywna stopa rocznego wzrostu nagromadzonych wbtym okresie skïadek wynosi nie 4%, ale ok 2,2%.
10 PrzeciÚtne miesiÚczne wynagrodzenia realne brutto wbgospodarce narodowej ogóïem
11 Dane Eurostat. Aggregate replacement ratio.
Code: tsdde310.
Bibliografia
Bera, A. ibWalczak, D. (2012). Problematyka wieku emerytalnego wb modernizacji polskiego systemu emerytalnego. WiadomoĂci Ubezpieczeniowe, 1.
Chïoñ, A. (2013). Prognoza wpïywów ib wydatków Funduszu Emerytalnego do 2060. Biuletyn MRPiPS, czerwiec.
European Union pension systems adequate and sus- tainable? (2015). European Parliament, November.
Góra, M. (2008). Dezaktywizacja zawodowa osób ubezpieczonych wbZUS wbnowym systemie. W:bDez- aktywizacja osób wb wieku okoïoemerytalnym. War- szawa: Departament Analiz Ekonomicznych ibPro- gnoz Ministerstwo Pracy ibPolityki Spoïecznej.
Góra, M., Guzelf, T., Liwiñski, J. ib Siergiejuk, M., PrzeglÈd stanu prawa majÈcego wpïyw na dezaktywizacjÚ osób wb wieku przedemerytalnym objÚtych systemami ubezpieczeñ spoïecznych oraz wpïyw rozwiÈzañ prawnych na decyzje ob przejĂciu na emeryturÚ, ZaïÈcznik 1 do raportu zb badañ:
Dezaktywizacja osób wb wieku okoïoemerytalnym, http://psz.praca.gov.pl/documents/10828/182465/
Opracowanie%20cz%C4%85stkowe%20-%20 Za%C5%82%C4%85cznik%201.pdf/95b7ddd9- 32ae-43ae-a519-6c512521d1f8?t=1403859670000.
GUS, Emerytury ib renty 2013, http://stat.gov.pl/
obszary-tematyczne/rynek-pracy/pracujacy-zatrud- nieni-wynagrodzenia-koszty-pracy/emerytury-i- renty-w-2013-r-,10,4.html.
OrÚziak, L. (2014). OFE, katastrofa prywatyzacji emerytur wbPolsce. Warszawa: Wydawnictwo KsiÈĝka ibPrasa.
Pensions in Europe – Sustainability of pension sys- tems and their interaction with economic growth (2013). Portal Bruegel Publication, December 6.
Sztanderska, U. (2008). Przyczyny wczesnej dezakty- wizacji zawodowej ibemerytalnej osób ubezpieczonych wb ZUS. W:b Dezaktywizacja osób wb wieku okoïo- emerytalnym. Raport zbbadañ Departament Analiz Ekonomicznych ibPrognoz. Warszawa: Ministerstwo Pracy ibPolityki Spoïecznej.
von Nordheim, F. (2014). Retirement Differences in State of Affairs and legacies across the EU28. EC/
OECD Workshop on delivering longer working lives and higher retirement ages Brussels, 12–13 November. European Commission DG EMPL D3.
